Պոեզիա. Ա

* * *
Նկարեցի լեռներ
Ու լեռներին կակաչ,
Եվ գագաթներ ձյունե,
Աղբյուրների կարկաչ.
Հայրս նայեց երկար
Ու գլուխը կախեց.
- Թթի ծառը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Նկարեցի արտեր
Ու հնձաններ հուռթի,
Հազարագույն վարդեր,
Հրաշք ծառը թթի.
Մայրս նայեց դժկամ
Ու ժպիտը պաղ էր.
- Մռավ սարը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Նկարեցի Մռավ՝
Արևն ուսին թիկնած,
Նկարեցի Քիրսը՝
Այգաբացից շիկնած.
Հորեղբայրս եկավ
Նայեց, աչքում ծաղր էր.
- Մեր Թարթառը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Նկարեցի Թարթառ
Ու քարակերտ ձորեր,
Շուրջը զմրուխտ անտառ,
Արտույտներ ու լորեր.
Եվ տատս այս անգամ
Հոնքը դարձրեց աղեղ.
- Գանձասարը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Ես հասկացա մի բան,
Ղարաբաղ իմ անգին,
Փոքր ես դու, սակայն
Մե՜ծ է, մեծ քո ոգին.
Որ մաճառդ մնա
Ազնիվ գինու մաճառ,
Արծիվներդ՝ արծիվ,
Տաճարներդ՝ տաճար.
Օ՜, տուր ինձ՝ նվաստիս,
Ռաֆայելի վրձին
Ու Սարյանի հանճար։
1984 թ.


* * *
Նկարիչ, Արցախ նկարիր, Արցախ,
Վանքեր նկարիր ու բերդեր անառ,
Լեռները դարձրու հավերժի արձան,
Գետերը՝ զնգուն տավիղների լար։
Հողմի դեմ կանգնած անտառ նկարիր,
Ձիեր նկարիր անթամբ ու անսանձ,
Արծիվներ՝ թառած լեռան կատարին,
Արտույտներ՝ երկնի լազուրով արբած։
Մաշտոցյան անմահ գիրը նկարիր,
Պատմությունը մեր՝ գրված այդ գրով,
Որ անզոր էին ջնջել սրտերից-
Աշխարհակործան յաթաղաններով։
Եվ ծռությունը նկարիր նաև
Ու մերկությունը ծռված աշխարհի,
Որ ճիշտն ու սխալը իրար է խառնել
Այս պատմությունը երկերեսանի։
Նկարիչ, «ապրեմ-չապրեմ» նկարիր՝
Տրորված օտար կրունկների տակ,
Ոգին նկարիր Մելիք Ավանի
Ու մեր լինելու ձգտումը արդար։
Պատմիր աշխարհին՝ ով ենք մենք, ինչ ենք,
Եվ ովքեր են թույն խառնում մեր հացին,
Բախտի բերումով թեկուզ և քիչ ենք,
Բայց ոչ քոչվոր ենք, ոչ էլ խառնածին։
Որ մենք ենք ահա ու մեր լեռները,
Մեր Գանձասարը, վանքը Ամարաս,
Բաց են միշտ էլ մեր սրտի դռները,
Մաքուր ենք հոգով, շիտակ ենք ու պարզ։
Նկարիչ, Արցախ նկարիր, Արցախ,
Լեռներ նկարիր, հողմաթեք ծառեր,
Մեր կամքը դարձրու հավերժի արձան,
Ոգին՝ անխորտակ, երազը՝ անմեռ։
1983 թ.


* * *
Քանի՜ հազար տարի,
Քանի՜ ցեղեր վայրի
Քեզ նեղել են,
Քանի՜ հազար տարի,
Հազար ու մի դավով
Քեզ շեղել են։

Քանի՜ հազար տարի
Եկել ու պղծել են,
Վառել տունդ,
Քանի՜ հազար տարի
Ծռել ու կեղծել են
Պատմությունդ։

Քանի՜ նենգ Փանահ խան
Եկել հացդ կտրել,
Քծնել են քեզ, ջանը՜ս...
Հետո գողի նման
Սուրը բկիդ դրել,
Տիրացել են տանըդ։

Քանի՜ հազար տարի,
Քանի՜ սուլթան ու բեկ
Եկել դուռդ թակել,
Քանի՜ հազար տարի
Քեզ խաբել են այդպես
Եվ թիկունքից զարկել։

Քանի՜ հազար անգամ
Քանի՜ ելուզակ քեզ
Իր հավատով երդվել,
Հետո ջրաղացիդ
Ջուրն են կտրել թաքուն
Ու լծկանդ մորթել։

Քանի՜ հազար անգամ
Կառուցել ես, կերտել
Ամրոցներ ու բերդեր,
Քանի՜ հազար անգամ
Արշավել են քո դեմ,
Կառուցածդ քանդել։

Քանի՜ հազար անգամ
Ամուր ձգել գոտիդ-
Դու քո հերկն ես հերկել,
Ագահ ու չարակամ
Գող ու ելուզակից
Դու քո երգն ես փրկել...

Հողը քո այս մի բուռ
Դու դարձրել ես եդեմ,
Լույսով ճամփադ հարթել,
Ի ցավ քո թշնամու
Կառուցելով ապրել,
Ապրելով ես հաղթել։
1984 թ.



* * *
Հազար տարվա անտառ,
Հազար տարվա ծառեր,
Դեմը բարձրակատար
Հազար տարվա սարեր։

Հազար շանթով վառված
Լեռների մութ կոպեր,
Դաշտեր հազար տարվա,
Ջարդած հազար խոփեր։

Հազար տարվա մի վանք
Ժայռի ծերպին թառել,
Ժայռի ոտքերի տակ
Հազար տարվա քարեր։

Հազար տարվա բերդեր,
Քարանձավներ խավար,
Հազար տարվա երգեր
Ու հաստատուն հավատ։

Հազար տարվա բարբառ՝
Հազար հրով անցած,
Եվ ո՞վ գիտե՝ քանի՜
Հազար տարվա Արցախ։
1984 թ.



ՂԱՐԱԲԱՂ

Ես քո կամը ու կալը քո,
Ես հոտաղն ու մաճկալը քո,
Ես մամռապատ խաչքարը քո,
Զորությունս դու ես։

Ես քո կաղնու լույս սաղարթը,
Ես ստուգված քո հավատը,
Ես կենացի քո գավաթը-
Խորությունս դու ես։

Ես քո հողի համն ու հոտը,
Ես սարերիդ ցուրտն ու տոթը,
Ես ամպերիդ խոլ որոտը-
Դարպաս-դուռս դու ես։

Ես քո շաղն ու ծիածանը,
Ես մրգաշատ քո հնձանը,
Ոլոր-մոլոր քո կածանը-
Օդս-ջուրս դու ես։

Ես արտույտդ լուսաբացի,
Ես աղբյուրդ՝ ծարավածին,
Ես բույրը քո անուշ հացի-
Թոնրատունս դու ես։

Ես քո տվածն ու թողածը,
Կռվում անհայտ քո կորածը,
Ես քո ծիծաղն ու քո լացը-
Թիկունք-կուռս դու ես։

Ես քո զանգի զիլ ղողանջը,
Աղբյուրներիդ ջինջ կարկաչը,
Ես քո երգը ու քո կանչը-
Մաքրությունս դու ես։

Ես քո տառը ու գիրը քո,
Ես հավատի ջրկիրը քո,
Ես շաղախը ու կիրը քո-
Ամրությունս դու ես։

Ես բեկորը քո մի ժայռի,
Ես տատրակը քո անտառի,
Ես վտակը քո Թարթառի-
Զուլալ հունս դու ես։

Արդ, ես գոհ եմ ինձ տրվածով,
Քո զրնգուն լուսաբացով,
Լեռնաստանում այս աստղացոլ՝
Տոհմատունս դու ես։
1984 թ.



ԼԵՌՆԵՐԻ ԼԵԳԵՆԴԸ

Այս լեռները լեգենդներ են պատմում ինձ-
Ղարաբաղցու կամքի մասին աննկուն,
Հին լեգենդներ, որ եկել են դարերից,
Հասել են մեզ ու երգ դառել մեր հոգում։

Այս լեռները եղել են վեմ ու ամրոց,
Ամեն մի ժայռ թշնամու դեմ մի բանակ,
Ծառս են եղել նժույգները սանձակոծ,
Հառաչել է հողը նրանց ոտքի տակ։

Այստեղ ահա՝ Քառասուն կույս սարի մոտ
Հետքն է մնում քաջակորով առյուծի,
Այս լեռներով, կիրճերով այս քարքարոտ,
Արշավել է Դավիթ Բեկի այրուձին։

Ու շաչել են թրերը կեռ, լայնաշեղբ,
Շառաչել են այս լեռները անառիկ,
Ինչպես հողմի բերանն ընկած մի տաշեղ՝
Նենգ Կաջարը գլորվել է այս ժայռից։

Այս լեռները լեգենդներ են պատմում ինձ-
Ղարաբաղցու կամքի մասին աննկուն,
Հին լեգենդներ, որ եկել են դարերից,
Հասել են մեզ ու երգ դառել մեր հոգում։
1962 թ.



* * *
Դու անուն չես սոսկ երգելու համար,
Դու հող ես, լեռ ես, երկինք ես, օդ ես,
Անտառ ես կանգուն ու այգի դալար,
Դու սրտերի մեջ սեր ու կարոտ ես։

Դու ձորերի մեջ շաչող Թարթառ ես
Եվ սրնգաձայն զեփյուռ ես սարի,
Դու Ամարաս ես ու Գանձասար ես,
Դու Մռավ սար ես ու մայր ես բարի։

Քո ժայռերի պես դու քարակերտ ես
Եվ քարերիդ պես ամուր ես ու կուռ,
Դարերում կանգնած անխորտակ բերդ ես,
Դու քաջի ձեռք ես, ոգի աննկուն։

Դու բույր ես ծաղկի ու թթի ծառ ես,
Խաղողի վազ ես բերքով ծանրացած,
Երկնքից կախված արտույտի ձայն ես
Ու արտերի մեջ խճճված կածան։

Աղբյուրներիդ պես զուլալ, արդար ես,
Կամք ու սատար ես հպարտ ոգուն մեր,
Դու ճարտարաձեռ մի նոր Ճարտար ես,
Նոր ճանապարհ ես, դու երգ ես անմեռ։

Աղջիկներիդ պես սիրող ու ջերմ ես,
Ջահելներիդ պես խիզախ ու արի,
Դու մեր լեռներից հոսող Խաչենն ես,
Ըմբոստ կաղնին ես Սինգարա սարի։

Ո՛չ, անուն չես սոսկ երգելու համար,
Դու վարդի թաղ ես, աղբյուր ես, բաղ ես,
Դու մեր սրտերի կարոտն ես անմար,
Հավիտյան կանաչ իմ Ղարաբաղն ես։
1962 թ.


* * *
Այստեղ ձորեր կան, լեռներ կապուտակ,
Ծաղիկներ պես-պես ու հովեր մաքուր,
Մի լույս աղբյուր կա ամեն ժայռի տակ,
Ամեն ձորի մեջ ջրերն են երգում։

Այստեղ կիրճեր կան, ուռիներ լացող,
Անդունդներ մթին, շառաչող գետեր,
Վարդեր կան վառված արևի բոցով
Եվ հնամենի քարակոփ բերդեր։

Այստեղ այգիներ, արտեր կան ծփուն,
Գյուղեր կան թառած լեռների լանջին,
Այգաբացներ կան երկնի պես կապույտ
Եվ մայրամուտներ՝ այգի նման ջինջ։

Այստեղ սրտահույզ երգեր կան այնքա՜ն.
Երգում է գետը, երգում է առուն...
Ասում են, իբրև, առաջին անգամ
Երգը ծնվել է իմ լեռնաշխարհում։
1962 թ.


* * *
Քեզ որոնեցի մեր հազարաբույր
Եվ հազարագույն ծաղիկների մեջ.
Դու հեզ մանուշակ ու նարոտ էիր։

Քեզ որոնեցի մեր հայրենախոս
Մագաղաթների տաղիկների մեջ.
Հրեշտակի պես ու խորոտ էիր։

Քեզ որոնեցի լեռներում մեր լուրթ,
Ձոր ու կիրճերում քեզ որոնեցի.
Դու գարնան հեղեղ ու որոտ էիր։

Քեզ որոնեցի դաշտերում կապույտ,
Խաս այգիներում քեզ որոնեցի.
Դու ցողաշաղախ առավոտ էիր։

Լեռներից հոսող խենթ գետակների
Զուլալության մեջ քեզ որոնեցի.
Այգաբացի պես դու շողոտ էիր։

Ես իմ մանկության ծանոթ վայրերում
Գիշեր ու ցերեկ քեզ որոնեցի.
Դու ոսկե երազ ու կարոտ էիր։
1981 թ.


* * *
Ղարաբաղ եմ ասում՝
Հոգիս բաց է լինում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Սիրտս լաց է լինում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Երգս թև է առնում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Սիրտս սև է դառնում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Երազներ եմ հինում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Թևաթափ եմ լինում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Հավքս ձագ է տալիս,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Պատս ճաք է տալիս։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Սիրտս պար է ընկնում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Գլխիս քար է ընկնում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Դրախտին եմ հասել,
Ղարաբաղ եմ տեսնում...
Ա՜խ, ես ձեր ինչն ասեմ։
1981 թ.


* * *
Ինձ ստիպեցին ուղտի պես չոքել,
Բայց ես ուղտ չէի, այլ՝ արշավաձի,
Հետո փորձեցին ինձ քեզնից պոկել,
Դարձնել թևատված, անարգված արծիվ։

Ես ամուր էի լեռներդ գրկել,
Քո հողի մեջ էր ուժն իմ առնացի...
Չկարողացան ինձ քեզնից պոկել,
Բայց քեզ ինձանից ինչպե՜ս պոկեցին։

Այդպես պոկում են սիրտը մարմնից,
Այդպես հոգին են հավատից վանում,
Այդպես խլում են լույսը աչքերից,
Այդպես հավատն են միայն սպանում։

Եվ կա՞ ավելի պատիժ մի դաժան,
Քան այս զրկանքը բիրտ ու ահավոր,
Երբ հողիդ վրա տերդ չես քո տան,
Քո տնկած ծառը ո՞ւմ է հարկավոր։


* * *
Թե իմ Մռավ սարից զատվեմ
Եվ ծուռ նայեմ Շաղասարիս-
Առվի նման պիտի հալվեմ,
Մնամ իմ կես ճանապարհին։

Թե որ լքեմ Գանձասարս,
Ջրաբերդս՝ լեռան արծիվ-
Կչորանա թթի ծառս,
Գտիչ վանքը ինձ կանիծի։

Թե իմ Կիշկում ծաղկաժպիտ
Բուն չունենա հավքը գարնան-
Սևաձորիս ժայռերը բիրտ՝
Սրտիս ծանր սար կդառնան։

Թե որ թողնեմ ճաք տա պատս,
Ցամաքի մեր դռան առուն-
Հարյուր պատան մաշած պապս
Շուռ կգա իր գերեզմանում։

Թե հանդերն այս չնաշխարհիկ
Ու լեռները թողնեմ անտեր-
Ամպրոպագոռ մեր Քիրս սարի
Կայծակները ինձ կշանթեն։

Թե որ դառնամ ես տարագիր
Ու ոտքիս տակ հող չունենամ-
Ղարաբաղս կաղաղակի.
- Քեզ պես որդին թող չունենամ։
1984 թ.


* * *
Արտ է, արոտ է,
Ամպի որոտ է,
Ջինջ առավոտ է
Այս Ղարաբաղը։

Հինավուրց վանք է,
Գանձերի հանք է,
Ճաքած մի զանգ է
Այս Ղարաբաղը։

Կաքավ է, լոր է,
Սար է ու ձոր է,
Կռվախնձոր է
Այս Ղարաբաղը։

Խոսում եմ՝ վայ է,
Լռում եմ՝ ցավ է,
Ո՞նց չասեմ հա՛յ է
Այս Ղարաբաղը։



ՁՈՆ

Գետակներն են կարկաչում խենթ,
Շուրջը մարմանդ փոշի մաղում,
Ծովացել է գետերի հետ
Գարունը իմ Ղարաբաղում։

Օրորվում են արտերը մեր՝
Կորած գարնան զմրուխտ շաղում,
Գեղեցկություն չես տեսել դեռ,
Թե չես եղել Ղարաբաղում։

Բռնիր ճամփան Շաղասարի,
Ոտքդ թրջիր գարնան շաղում,
Չես ծերանա հարյուր տարի,
Թե որ ապրես Ղարաբաղում։

Հազար երազ, կյանք կա ու տենչ
Պահված մեր ջերմ երգ ու տաղում.
Կուզեմ կյանքում երգել անվերջ,
Երգով մեռնել Ղարաբաղում։
1960 թ.


* * *
Գնամ խառնվեմ մեր գետերին
Ու գետերի հետ հորդանամ,
Ու գետերի հետ խենթանամ,
Ու գետերի հետ ընթանամ։

Գնամ խառնվեմ լուրթ ծովերին
Ու ծովերի մեջ զորանամ,
Ու ծովերի մեջ խորանամ,
Ու ծովերի մեջ ծովանամ։

Անտառները գնամ մտնեմ,
Կաղնիներից ուժ ստանամ,
Ծփանքներով հարստանամ,
Կաղնու նման ըմբոստանամ։

Գնամ ելնեմ լեռները մեր
Ու լեռների հետ ծառանամ,
Ու լեռների պես բարձրանամ,
Ու լեռների հետ կարծրանամ։

Գնամ, գնամ, վառվեմ, հալվեմ,
Լուրթ երկնքում ծիածանվեմ,
Արտերի հետ ծփամ նորեն,
Այգիներում պտղավորվեմ...
Այսքան սերը, կարոտն այսքան
Կրծքիս տակ ո՞նց տեղավորեմ։
1962 թ.



ՀՈՒԴԱՅԻՆ*

Դու ատում ես այն, ինչ հայկական է,
Մեսրոպագիր է ու մեսրոպատառ,
Քո դեմ մեր հայոց երգը ական է
Եվ ռումբ է հայոց երգը քեզ համար։

Մեր կոթողները քեզ դուր չեն գալիս,
Քեզ դուր չի գալիս Գանձասարը պերճ,
Ահով ես նայում դու մեր խաչքարին,
Տգեղը տեսնում գեղեցիկի մեջ։

Մեր հին ոսոխին անվանում քեռի,
Բամբասում ես մեզ, լկտի ծանակում,
Ճամփա ես տալիս շողոքորթներին,
Ճշմարտախոսի բերանը փակում։

Եղբայրություն ես ամբիոնից գոռում,
Երդվում դրոշով բարեկամության,
Բայց մեր հին վերքն ես նորից փորփրում,
Խարխլում ես դու սյուները մեր տան։

Եվ դու նենգում ես պատմությունը մեր,
Հատել ես ուզում մեր արդար լեզուն,
Մեզ անպատվում ես բիրտ ու լրբորեն,
Անամոթաբար մեզ չարախոսում։

Դու մտագարի ահեղ մոլուցքով
Ոտնահարում ես իրավունքը մեր,
Եվ Ներոնի պես խենթ ու կամակոր-
Մեզ ստիպում ես քեզ ծափահարել։

Այնքան լկտի ես՝ քո թթված թանը
Արդար յուղի տեղ շուկա ես հանել,
Եվ մեզ խաբել ես ուզում մեր տանը,
Դու ցանկանում ես մեզնից մեզ վանել։

Նյութում ես մեր դեմ դավեր նորանոր,
Բարուն դարձնում չար, չարին՝ բարի,
Եվ ընտրելով քեզ արդար դատավոր,
Մեր բախտի հացն ես դնում նժարին։

Դու դատում ես մեզ, բայց ո՞ւմ անունից
Եվ ովքեր են քո դատը պաշտպանում,
Այդ ո՞ւմ վրա ես գոռում ամբիոնից,
Ումնի՞ց ես այդպես դու վրեժ առնում։

Դու եղբայրության սուրբ դրոշի տակ,
Ազգի տարազով ծպտված մանեկեն,
Կեղծ նեյնիմների ուշացած թութակ,
Մեր դեմ ամբարված հին լուտանք ու քեն...

Եվ դու էլ կանցնես, ինչպես որ անցան
Քո նախորդները ամբարիշտ ու չար,
Ով դու հին ու նոր կրկնվող հանցանք,
Դու հայրենադավ փառամոլ լաչառ*1։
1975 թ.

--------------------------------
*Բանաստեղծությունն ուղղված է Ղարաբաղի նախկին տիրակալ,
ԼՂ մարզկոմի առաջին քարտուղար Բորիս Կևորկովին



Բ. Կ.-իՆ

Դու ծախու հոգի, քծնության մերան,
Գոռոզ անհարկի ու մեծաբերան։
Դու բութ ու տգետ, խորամանկ սակայն,
Դու կործանիչ ձեռք ու լեզվի կապանք։
Դու դավով հզոր, դու նենգ քամելեոն,
Դու, ծափեր կորզող փառատենչ Ներոն։
Դու, մեր ոսոխի պնչից թռած բիճ,
Դու Ղարաբաղը կործանող դահիճ*։

---------------------------------
*Նկատի ունի Բ. Կևորկովին



ԲԱՍԱՐԱԿԱՆ

Բասարը քոչի մի փռչոտ շուն էր,
Հաչելուց բացի բան ու գործ չուներ։
Քոչի շների ավագը ինքն էր,
Առաջին լարի նվագը ինքն էր։

Սուր ժանիքներ ու ականջներ ուներ,
Գիշեր ու ցերեկ անվերջ ոռնում էր։
Բայց այնպես եղավ, որ այս Բասարը
Իր քոչը թողեց, թողեց իր սարը,

Սիրված շների ցուցակը մտավ,
Գնաց կրկեսում իր տեղը գտավ։
Հատակն էր ավլում պոչով իր փռչոտ,
Ցատկում շիկացած օղակի միջով։

Զույգ թաթի վրա տոտիկ էր անում,
Ցցում էր դունչը, արձան էր դառնում։
Դեռ պարում էլ էր «Մազուրկա», «Տանգո»,
Լեզու ցույց տալիս կոմիկի հանգով։

Չէ, ուրիշ շուն էր մեր այս Բասարը,
Կրկեսում չուներ իր հավասարը։
Բայց եկեք գործին մոտենանք հանգին՝
Ո՞վ է կրկեսում դեմք դարձել կարգին։

Կրկեսն արվեստ է, ոչ մեծ ասպարեզ,
Արենայից դուրս ո՞վ է հարգում քեզ։
Եվ չանցած տարի՝ հավուր պատշաճին
Մեր այս Բասարին առաջ քաշեցին։

Բասարը դարձավ Բաս Սարկիսովիչ,
Պաշտոն ստացավ, տիտղոսներ թովիչ...
Շեֆի ոտքերը անվերջ լիզում էր,
Ուրիշ շուն տեսնում՝ բռնում գզում էր։

Փքված կանգնում էր հանդես-շքերթում,
Ճառեր էր ասում ու տպում թերթում։
Ասում էր՝ ես եմ շեֆի մահակը,
Այդ ես եմ նրա արթուն պահակը։

Եվ ուներ նաև լեզու մեղրածոր-
Ինչպես աշխարհում ամեն դրածո։
Դե, շեֆն էլ, գիտեք, մեծ դիրքի մարդ էր,
Շուն ճանաչելու գործում մի հատ էր։

Հավատում էր նա խելոք Բասարին,
Ոնց հավասարը իր հավասարին։
Ախր, Բասարն էլ շուն չէր հասարակ,
Զնգուն հաչ ուներ, հաչելու ծարավ։

Սիրում էր կծել տեղի-անտեղի,
Պատիվն էր պահում շնային ցեղի։
Իր շեֆի միտքը կռահում արագ,
Քաշում տանում էր միս, բուրդ ու կարագ։

Ստից թվեր էր թղթերին շարում,
Թե պլաններ եմ գերակատարում։
Խոտը պակաս է, գոմը ճեղք ունի,
Հոտը նվազ է՝ ինքն ի՞նչ մեղք ունի։

Իր ինչ գործն է, թե ով է թալանում,
Ով է կաթին ջուր, յուղին թան խառնում։
Միսն ով է ուտում, ոսկորն ում տալիս,
Ով է ծիծաղում և ով է լալիս։

Գործը՝ իր շեֆի ոտը պաչելն էր,
Միշտ անմեղ մարդկանց վրա հաչելն էր։
Գործը ամենքին խոսքով խաբելն էր,
Բերան փակելն ու կաշառք լափելն էր։

Գործն աշխատողի հոգին մաշելն էր,
Շողոքորթներին առաջ քաշելն էր։
Բանկետ-խնջույքը գործի ոգին էր,
Որտեղ դուրսպրծուկ՝ նրա կողքին էր։

Է՜հ, ինչ անենք, թե մեկ-մեկ էլ լակում,
Գնում անպատեհ դռներ էր թակում։
Իր խաղն էր անում կրքերին գերի,
Կամ թե ձեռ առնում ենթականերին։

Կարգ ու կանոնը նա սիրում է խիստ,
Ճիշտ խոսք ասացիր՝ կդառնաս նացիստ։
Թե շեֆը կանչեց՝ հե՜յ, հասի՛ր, Բասա՛ր,
Պատրաստ էր Բասարն ինչպես մի վասալ։

Ում վրա ասես կարող էր հաչել,
Միայն վերևում իրեն ճանաչեն։
Ասեն Բասարը հոյակապ շուն է,
Իր հավասարը Արցախում չունի։

Բասարը՝ Բասար, գլուխը քարը,
Բայց ի՞նչ կլինի Արցախի ճարը,
Երբ բասարները իրենց ետևից
Նոր բասարներ են բերում նենգ ու պիղծ։

Երես են տալիս ու բնավորում,
Աղմկում անվերջ ճառերով ճոռոմ,
Եվ ապացուցել փորձում հականե,
Թե սուրբ հողը մեր Բասարական է*։

----------------------------------
*Ակնարկում է Բ. Կևորկովին։ Վերնագիրն ընտրել է Կևորկովի
«Բորիս Սարկիսովիչ» անուն-հայրանվան հապավումից՝ Բա-սար



ՊԱՐՈԴԻԱՆԵՐ


Իմ հայրենիքը տեսե՞լ ես, ասա...
Հովհ. ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

Իմ Ղարաբաղը տեսե՞լ ես, ասա...

Տեսե՞լ ես, արդյոք, այն հովիտները,
Ուր ճոխ ծաղկում է մշտական գարուն,
Որտեղ Լաչինից փախած քրդերը
Իրենց սեփական հոտերն են պահում։

Տեսե՞լ ես, արդյոք, այն այգիները,
Ուր թթենիներն արդեն չորացել,
Նրանց խնամող այգեպան-տերը
Ինչպես է ծանր վշտից կորացել։

Տեսե՞լ ես ինչպես Թարթառի ափին
Ղաչաղ Նաջաֆի թոռները վազում,
Խանանդա Ալին ականջը դափին-
Արցախի մասին շիքաստ է ասում։

Եվ դու տեսե՞լ ես ինստիտուտը մեր,
Դասախոսներին նրա հաստաբեստ,
Օ՜, դու կարող ես այնտեղ ընդունվել-
Կաշառքի համար եթե փող ունես։

Տեսե՞լ ես, արդյոք, մեր տղերքը քաջ՝
Ոնց են աթոռից իրար գլորում,
Եվ եղբայրության դրոշով ծպտված-
Ազգամոլներ են անվերջ որոնում։

Դու տեսե՞լ ես այն ծախու գրչակին,
Որ քարշ է գալիս շեֆի ետևից,
Եվ շողոքորթի ժպիտը շուրթին-
Երգեր է ձոնում կեղծավոր ու պիղծ։

Տեսե՞լ ես, արդյոք, դու մեր խմբագրին՝
Կիսագրագետ ու կիսատգետ,
Որ թերթում տպում հոդվածներ ջրիկ,
Սեղան է նստում ծախու մարդկանց հետ։

Ասա, տեսե՞լ ես հայ մարդը ինչպես
Վերանում է մեր հայ Ղարաբաղից,
Թե հայերեն խոսք ամբիոնից ասես,
Իսկույն կանվանեն քեզ նացիոնալիստ։

Եվ դու տեսե՞լ ես դրածո շեֆին,
Այդ ակնոցավոր օձին սրբապիղծ,
Զգույշ, բարեկամ, չդիպչես քեֆին,
Թե չէ՝ կքշի նա քեզ քո տնից։

Իմ Ղարաբաղը տեսե՞լ ես, ասա...



* * *
Հիմի է՞լ լռենք...
Ռ. ՊԱՏԿԱՆՅԱՆ

Հիմա է՞լ լռենք, եղբայրք, հիմա է՞լ,
Երբ թուրքը եկել, մտել տունը մեր,
Ոտնատակ տվել այգի ու պարտեզ,
Օրը ցերեկով անպատվում է մեզ,
Ասում է՝ այստեղ այգի, բաղ չունեք,
Դուք այս աշխարհում Ղարաբաղ չունեք։

Հիմա է՞լ լռենք, երբ մեր քաղաքում
Շեյխի թոռները շիքաստ են երգում,
Իրենց համարում տիրակալ ու տեր,
Առևանգում են աղջիկներին մեր,
Կաշառքի ուժով պաշտոն են ճանկում,
Մեր սրբությունը ծաղրում, ծանակում։

Հիմա է՞լ լռենք, երբ ղաչաղ Նաբին,
Այդ մարդասպանը, ավազակը բիրտ-
Մաքուր ազգային հերոս է դարձել,
Մեր հայ թատրոնի բեմը բարձրացել,
Երբ Ռասուլ Ռզան ոռնում է ահա.
«Այս հողում ոչ մի Սմբատ չմնա»։

Հիմա է՞լ լռենք, ասեք, հիմա է՞լ,
Երբ մեր վանքերը փարախ են դառել,
Մեսրոպյան գիրը ջնջում քարերից,
Գրում են իրենց անունները պիղծ,
Թե՝ ձայն չհանեք, չխոսեք, տղերք,
Ձեր Ղարաբաղը միշտ մերն է եղել։

Հիմա է՞լ լռենք, երբ Ալի բաբան
Կեղծավոր լեզվով փակել մեր ճամփան,
Մեր ով լինելը, մեր պատիվը թանկ՝
Դրել է ահա հարցականի տակ,
Եվ ցանկանում է մեզնից մեզ վանել,
Իր ճախարակով մեր թելը մանել։

Հիմա է՞լ լռենք, երբ շողոքորթը
Համբուրում է մեզ խեղդողի ոտը,
Մեր տան դռները բացում է խնդուն
Եվ նրան «բարի գալուստ» է մաղթում,
Ոտի տակ ոչխար ու գառ է մորթում,
Թողած մեր աստծոն՝ նրան աղոթում։

Հիմա է՞լ լռենք, երբ գող Բասարը
Թողել իր օբան, թողել իր սարը,
Եկել մեր գլխին դառել տիրակալ,
Եկել մեր գլխին դառել բռնակալ,
Կոկորդ է պատռում. «Ալլահը վկա,
Ալլահից բացի այլ ալլահ չկա»։

Հիմա է՞լ լռենք՝ լռենք, չխոսենք,
Թող մեր փոխարեն քարերը խոսեն,
Մեր քաջ նախնիքը հարություն առնեն,
Թուք-նախատինքով մեզ խեղդեն, վառեն,
Ասեն՝ դուք պատիվ ու նամուս չունեք,
Մինչև ե՞րբ պիտի լռեք ու ներեք։

Մենք, որ ոչ մունջ ենք, ոչ անդամալույծ,
Չենք սարսել կյանքում ոչ մի թշնամուց,
Նույն ուժգնությամբ մեր երակներում
Թե մեր պապերի արյունն է եռում,
Ինչո՞ւ որբի պես մեր վիզը ծռենք
Եվ ինչո՞ւ լռենք։



* * *
Դու հպարտ չես, իմ հայրենիք...
Վ. ՏԵՐՅԱՆ

Դու հպարտ չես, իմ Ղարաբաղ,
Ինչո՞վ պիտի հպարտանաս-
Զավակներո՞վ քո տարաբախտ,
Թե ծխանիդ ծխով նվազ։
Այդ ե՞րբ այդքան դու հեզացար
Սանձին գերի նժույգի պես,
Քեզանից դու ո՞նց հեռացար,
Որ փնտրում ու չես գտնում քեզ։

Չար կատա՞կ չէր և խաղ մի խենթ,
Բարբարոսի հեգնանք անծիր-
Նշանեցին քեզ հայի հետ,
Բայց թուրքի հետ պսակեցին։
Անուն չունես, սակայն, ավաղ,
Չունես հիմա դու ազգանուն,
Եվ երբ ասում են Ղարաբաղ-
Ծռություն եմ ես հասկանում։



* * *
Մի՞թե վերջին պոետն եմ ես...
Վ. ՏԵՐՅԱՆ

Կկորչեն հավետ և փառք, և անուն,
Ինչպես հողմի դեմ ծաղկունքը անզոր,
Եվ կգա մի օր, որ Ղարաբաղում
Մի հայ չես գտնի հայերեն խոսող։

Ես կլինեմ քո պոետը վերջին,
Քո վերջին բողոքն ու նամականին։
Ձեռքս կդնեմ իմ անմեղ խղճին,
Ողբամ՝ օ՜, տուր ինձ ծուխն իմ ծխանի։

Քո ողբասացը կլինեմ վերջին,
Օտար ոտքի տակ տրորված ածուդ,
Կլինեմ վերջին հառաչանքը քո,
Վերջին հանդուգն ու վերջին ծաղրածուն։

Եվ ինձ կանվանեն ցնորված ու խենթ
Թոռն ու ծոռները նենգ Փեղամբարի,
Ինձ կքարկոծի ամբոխը անգետ-
Դասական ոճով քսաներորդ դարի։

Եվ ես կլինեմ մոռացված հավետ՝
Վերջին պոետը իմ լեռնաշխարհի։



* * *
Հոտը գալիս է,
Քոչը՝ ետևից...
      Հ. ՍԱՀՅԱՆ

Հոտը գալիս է, քոչը ետևից,
Քոչը գալիս է, պոչը՝ ետևից։
Գալիս են, գալիս ձորերով, հովտով,
Իրենց շարիաթով և մուղամաթով,
Ծորուն նամազով, օբա-վրանով
Եվ ամենազոր իրենց Ղուրանով։
Գալիս են հոտին հատուկ ծուլությամբ,
Բայց հաստատակամ իրենց հին դավով.
Գալիս են, ինչպես մորեխի սև ամպ,
Մորեխից անգամ բիրտ ու ահավոր։
Գալիս-ասում են՝ սա մեր երկիրն է,
Սա մեր սուրբ հողն է ու մեր տաճարը,
Սա մեր տան սյունն է, Ալլահի գիրն է,
Սա մեր խաղողն է ու մեր մաճառը...
Եվ դուրս է գալիս, որ Փեղամբարը
Այստեղ է ծնվել իր ապուպապով,
Եվ դուրս է գալիս - Ղաչաղ Ղամբարը
Այստեղ է կռվել իր մեծ բանակով,
Եվ դուրս է գալիս, որ Ղուրանն անգամ
Այստեղ է գրվել Ալլահի կամքով...
Սուտ են Գանձասարն ու Ամարասը,
Ճիշտը Ղուրանն է, մեկ էլ՝ նամազը...
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Իրենց հեռավոր ապաստաններից,
Ավազոտ ու չոր տափաստաններից
Հոտը գալիս է, քոչը՝ ետևից...



* * *
Դլե յաման,
Քոչը եկավ սելավ ինչպես,
Վայ, դլե յաման,
Եկավ քշեց մեր հողից մեզ,
Յաման, յաման։

Դլե յաման,
Ավեր դարձան մեր տուն, ձեր տուն,
Վայ, դլե յաման,
Մեր Թարթառը տնքաց տրտում,
Յաման, յաման։

Դլե յաման,
Կայծակ խփեց Մռավ սարին,
Վայ, դլե յաման,
Թուրքը տիրեց մեր աշխարհին,
Յաման, յաման։

Դլե յաման,
Քուրդը եկավ նման մրրկի,
Վայ, դլե յաման,
Գանձասարը շինեց մզկիթ,
Յաման, յաման։

Դլե յաման,
Ղարաբաղում հայ չմնաց,
Վայ, դլե յաման,
Մեր հայրենին անտեր մնաց,
Յաման, յաման։

Դլե յաման,
Հողմը կենաց-ծառս պոկեց,
Վայ, դլե յաման,
Սև ուղտը մեր դռան չոքեց,
Յաման, յաման։
1975 թ.


ՄԵՆՔ

Մենք այնքան խեղճ ենք ու այնքան անճար,
Վախկոտ ենք այնքան ու այնքան ենք թույլ,
Ամեն դուրսպրծուկ կարող է դառնալ
Մեր գլխին՝ նորին գերազանցություն։

Մենք այնքան տհաս ու այնքան մեղք ենք,
Այնքան միամիտ, անզոր ու անխելք,
Ամեն տգետ մեզ կարող է հերքել,
Ժխտել հիմնովին, որ մենք՝ այդ մենք չենք։

Մենք այնքան քնքույշ ու նուրբ ենք այնքան,
Այնքան բարակ են նյարդերը մեր,
Որ կարող են մեզ քառասուն անգամ,
Քառասուն ձևի գզզել ու մանել։

Մենք այնքան պարզ ենք ու անմտածված,
Մեր դուռն այնքան մեր սրտի պես բաց է,
Որ մենք կարող ենք մեր տունը մտած
Ամեն Հուդայի աստվածացնել։

Մենք այնքան փխրուն, այնքան ենք անձև
Եվ կավի նման ամորֆ ենք այնքան,
Որ ամեն ոք մեզ կարող է հունցել
Ու իր ցանկությամբ՝ ուզած տեսքը տալ։

Եվ մենք այնքան ենք մեր այս բախտից գոհ,
Որ թվում է, թե աշխարհը մերն է,
Թե սա կոչվում է ապրել մեծ կյանքով,
Հապա ասացեք՝ խեղդվելը ո՞րն է։



ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՎԸ

Նա ամբիոններից այնպե՜ս է գոչում,
Ինչքա՜ն գեղեցիկ խոսքեր է ասում,
Հայրենասեր է իրեն հորջորջում,
Բայց չգիտե իր մայրենի լեզուն։

Գլուխը քարը, թող որ չիմանա,
Ապրի իր փքուն ճառերի վարձով,
Բայց տեսեք ահա՝ ցավն այն է, որ նա
Հպարտանում է իր չիմացածով։

Հպարտանում է, պարծենում անգամ,
Թե ինչպես է իր մայր լեզվից խորշում,
Չի եղել գյուղում իր հայրենական,
Հոր գերեզմանի տեղը չի հիշում։

...Հայրենադավը նրանք չեն միայն,
Ովքեր թշնամու բանակն են անցնում,
Լքում են տունն ու հողը հայրենի,
Օտար ափերում գտնում գրանցում։

Հայրենադավը նրանք են նաև,
Որ երկնքի տակ մեր ջինջ ու լազուր-
Իրենց հորջորջում հայրենասերներ,
Բայց մոռանում են իրենց մայր լեզուն։



ՓԱՌԱԲԱՆՈՒՄՆ

Թե իմ մայր հողն ես,
Ես քո հողմաթեք թթենու բունն եմ,
Կածաններիդ ու ճամփեքիդ բացված
Ապրեմ-չապրեմիդ տոկունությունն եմ։
Քո քաված մեղքն եմ, քո անմեղ մեղան,
Խաչված Հիսուսդ՝ աշխարհին ի ցույց,
Ես՝ վանքում փակված քո խեղճ աբեղան,
Որ հառաչում է իր անհույս սիրուց։
Հնձաններիդ մեջ քլթքլթացող լուռ-
Ես քո խաղողի քաղցրությունն եմ,
Ես քո աղեղը, քո վահանը կուռ
Եվ քո ժայռերի կարծրությունն եմ։
Ամառվա տապին մեղմ զեփյուռ դառած-
Քո Մռավ ու Քիրս սարերի ձյունն եմ,
Հարսների աչքին արցունքով վառված-
Ես քո թախիծն ու տրտմությունն եմ։
Վաղվա գեղեցիկ հավատով ապրող,
Ցրտից չխամրող ծաղկունքիդ գույնն եմ,
Արևի փոքրիկ շողից չխաբվող-
Ես քո բողբոջի զսպվածությունն եմ։
Ես երազներն եմ քո հազարաձև,
Ես քո իմաստուն համբերությունն եմ,
Մելիք, խան ու բեկ կգան ու կանցնեն,
Ես, սրբազան հող, քո զորությունն եմ։
Ես՝ ապացուցված քո վեհությունը
Եվ քո ոգին ու երգը քաղցրաբառ,
Դու իմ հայրենի օջախն ու տունը,
Ճիչս Ղարաբաղ, խիղճս՝ Ղարաբաղ։
1975 թ.



ՄԵԼԻՔ ԵՍԱՅՈՒ ՊԱՏԱՍԽԱՆԸ

Ձերը լինեն ու ձեզ մնան պարտեզները ոսկեբեհեզ,
Հայրենաշեն մեր լեռների մի չոր քարն էլ հերիք է մեզ։
Ձերը լինեն ու ձեզ մնան պալատները ձեր փառավոր,
Մենք մեր անշուք խրճիթի մեջ և՛ իշխան ենք, և՛ թագավոր։
Ձերը լինեն ու ձեզ մնան հարեմները ձեր հեշտագին,
Մեր օրենքով սերը մեկն է, մենք տրված ենք միայն մեկին։
Ձերը լինեն ու ձեզ մնան աղոթքները ձեր մոգերի,
Մենք մեր ամուր հավատն ունենք, մեր հավատին ենք մենք գերի։

Ձերը լինեն ու ձեզ մնան և՛ գահ, և՛ թագ, և՛ փառք, անուն,
Սակայն այնպես դուք ապրեցեք այս աշխարհում,
Որ այլևս ձեր դաշտերի ագռավները մեր լեռներում չկռնչան,
Մեր սանձակոծ նժույգները ձեր դաշտերում չխրխնջան,
Մեր լեռների ջինջ գետերը չպղտորվեն ձեր հանդերում,
Ձեր աշխարհի սև հողմերը չգալարվեն մեր արտերում,
Ձեր կռվատենչ զինվորները մեր լեռներում չհառաչեն,
Մեր լեռների կայծակները ձեր աշխարհում չշառաչեն։




ՀԱՅՐԵՆԻՔ

1.
Ես անբաժան եմ հավետ քեզանից,
Ինչպես արևի շողը՝ արևից։
Սնունդ եմ առել քո հողից, ջրից,
Ինչպես արևի շողը՝ արևից։
Ոչ ոք չի կարող քեզնից պոկել ինձ,
Ինչպես արևի շողը՝ արևից։

2.
Լույսդ տուր ինձ՝ չխարխափեմ,
Տու՛ր սերդ ինձ՝ սիրով արբեմ,
Տու՛ր հույզդ ծով՝ աներգ չմնամ,
Արևդ տու՛ր՝ անբերք չմնամ։
Տու՛ր ամպերը քո լեռների՝
Անձրև դառնամ,
Ծիածանի կամար կապեմ,
Տու՛ր զեփյուռդ՝
Բարդիների հետ սոսափեմ,
Տու՛ր ուժդ ինձ՝
Դառնամ ջրվեժ ու շառաչեմ,
Տու՛ր կրակդ,
Որ բքերի մեջ չսառչեմ,
Կարծրությունդ տուր պողպատե՝
Քո դեմ ճայթող շանթերի դեմ
Դառնամ վահան ու շանթարգել։
Երկի՛ր, տուր ինձ
Քո մայրական օրհնանքը ջերմ,
Որ քեզանով մնամ քո մեջ,
Դու ինձնով՝ քեզ
Եվ քեզանով՝ ինձ ճանաչես։



ՇԱՂԱՍԱՐ

Շաղասարս շաղոտ՝
Զնգուն-զուլալ առու,
Շաղասարս շողոտ՝
Կարմիր-կանաչ գարուն։
Ցող ու շողի գերի
Թիթեռների պարս-բույլք,
Ձորում խաս հավքերի
Հարսանիք ու կնունք։
Ժայռի ուսին՝ ծառեր
Ու խճճված մոշոտ,
Ոտքերի տակ քարեր
Ու սայլուղի փոշոտ։
Լորն է կանչում ձագին
Կապի կապույտ կիրճում,
Մոշահավը ծեգին
Այդ ո՞ւմ հետ է վիճում...
Շաղասարիս հավքե՜ր,
Շաղասարիս ծաղկունք,
Շաղասարիս ասքե՜ր,
Խնջու՜յք, ծնու՜նդ, երկու՜նք...
Շաղասարս երգ է,
Երգի հավերժ գարուն.
Շաղասարից եկել,
Շաղասար եմ գնում։
1982 թ.



ՈՒԹՆՅԱԿՆԵՐ
(շիրազյան մոտիվներով

Հին գայլ է եղել այս նենգ աղվեսը-
Ուշ ենք հասկացել,
Շլյապայով է փոխել իր ֆեսը-
Ուշ ենք հասկացել,
Եղբայրության դրոշով ծպտված
Մտել մեր տունը,
Թուրքացրել է Արցախի կեսը-
Ուշ ենք հասկացել*։

-------------------------
*Ակնարկում է Բ. Կևորկովին


* * *
Մուհամեդի թոռները
Այծ ու գառ են գողացել,
Տաճարներից՝ սրբացած
Հուշաքար են գողացել,
Սակայն ինչո՞ւ զարմանալ,
Երբ նրանց գող պապերը
Մեր Հայաստան աշխարհից
Մասիս սար են գողացել։

* * *
Տուն-տեղս ինձնից խլել
Ու ասում ես՝ վայ չանես,
Ավեր Վանում, գերված Ղարսում
Քրիստոնյա հայ չունես,
Բայց ես ինչպե՞ս չըմբոստանամ,
Ասա՛, ինչպե՞ս ես լռեմ,-
Սիրտս կիսել երկու մասի
Ու ասում ես՝ վայ չանես։

* * *
Հին վերքերս, ա՜խ, այդ ինչպե՞ս նորացան,
Վշտի բեռից սեգ թևերս կորացան,
Այնքա՜ն արցունք խլեց Վանը իմ աչքից,
Որ չիմացա՝ Արցախս ո՞նց գողացան։

* * *
Նամազի պես ձեր շիքաստը
Սրտակեղեք ծոր եք տալիս,
Հառաչում եք ու հեկեկում,
Հազար ու մի ցավի գալիս,
Ավերելն ու թալանելը
Ձեր արհեստն է թեկուզ եղել,
Բայց աշխարհում ձեր երգերով
Ամենից շատ դուք եք լալիս։

* * *
Ծոռն Հուդայի տունս մտավ
Ու սկսեց վայրահաչել
Եվ մեր խաչված նախորդներին
Մի անգամ էլ նորից խաչել,-
Փեղամբարի թոռն է նրան
Կաշառել դիրք ու պաշտոնով,
Բայց ի՜նչ կարող էի անել,
Ախր տարին խիստ նահանջ էր*։

-----------------------------
*Նկատի ունի Բ. Կևորկովին


* * *
Երկու ժպիտ, երկու հավատ
Ու երկու դեմք ունի նա,
Ճամփան բաց է՝ որտեղ լինի
Եվ ում դուռն էլ նա բանա.
Մի թևի տակ Աստվածաշունչ,
Մի թևի տակ Ղուրանը,-
Մզկիթներում շեյխ է շունը,
Եկեղեցում՝ քահանա։

* * *
Բաքվում «Ղաչաղ Նաբի» երգում,
Երևանում՝ «Սիփան սար»,
Քելբաջարում խանանդա է,
Աբովյանում՝ մեծ գուսան.
Այս անաստված խեղկատակը
Երկու աստծո ծառայում,
Երկուսին էլ շողոքորթում
Ու խաբում է հավասար։

* * *
Ասում են, թե իրարից
հավատով ենք օտարանում,
Հոգով, լեզվով ու արյունով
մենք տարբեր ենք ու տարանուն,-
Հապա նայիր, տես ինչպես են
Քրիստոսն ու Փեղամբարը
Գինու թասը իրար զարկում
ու համբուրվում ռեստորանում։

* * *
Ուրիշներից թռցրած երգը
Չայխանայի տաղ է դարձել,
Պատմությունը կեղծելն անգամ
Տգետների խաղ է դարձել։
Ախր ինչպե՞ս մենք հավատանք
Երդումներին ձեր կեղծավոր,
Երբ մեր գերված Արարատը
Աթաթուրքի դաղ է դարձել։

* * *
Դուք փորձեցիք մեր վեհ ոգին
ձեր Ղուրանով «խրատել»,
Ողջ աշխարհում մի հայ թողնել,
մնացածին թրատել,
Բայց իմացեք, թե ալլահն էլ
իջնի անգամ վերևից-
Մեր այս գերված Արարատին
դուք չեք կարող թլպատել։

* * *
Արարատի սեգ կատարին
Ամպը նստել՝ ձյուն է դրել,
Ծիծեռնակը նորից եկել,
Տանիքիս տակ բույն է դրել.
Երազ տեսա, հրա՜շք երազ,
Իմ Տավրոսը ինձ էր կանչում.
- Հե՜յ, որտե՞ղ ես, խելառ տղա,
Պապդ Վանում տուն է դրել։

* * *
Մարդը մարդու դեմ լարողը
Ապականված դարն է եղել,
Ռումբ-ականի նախահայրը
Պարսատիկի քարն է եղել.
Չեմ հասկանում՝ Կայենն ինչպե՞ս
Սպանեց իր եղբորն անմեղ-
Կա թե չկա, Մուհամեդի
Մատն այստեղ խառն է եղել։

* * *
Ծոր է տալիս իր բայաթին
Կարա-Շաբան Ղարաբաղում.
«Դադե՜յ, ամա՜ն, կորցրել եմ
Ես իմ ճամփան Ղարաբաղում»։
Մեկը լինի ու հարցնի՝
Ի՞նչ ես սուգ ու շիվան անում,
Երբ փարոս է ճանապարհիդ
Ալի Բաբան Ղարաբաղում*։

-----------------------------
*Նկատի ունի Բ. Կևորկովին, որի ղեկավարության տարիներին նրա թողտվությամբ ադրբեջանական տարբեր բնակավայրերից Արցախ էին գալիս և ընտանիքներով բնավորվում հազարավոր ադրբեջանցիներ


* * *
Այս կեղծավոր պատմությունը
Կրկնում է սխալն իր հին,
Սուտ սրբերը աստվածացել,
Ծառայում են իրենց շահին։
Ի՜նչ ցնծություն, փառք ու պատիվ
Եվ ինչպիսի՜ դիֆիրամբներ-
Մարդի՛կ, մարդի՛կ, զգուշացեք,
Քաջ Նազարն է նստած գահին*։

------------------------------------
*Ակնարկում է խորհրդային ղեկավար Լ. Ի. Բրեժնևին


* * *
Ծովից ինչպե՞ս անապատին գետ բերել,
Անսեր սիրտը անուշ սիրով գեթ գերել.
Վա՜յ, խեղճ Շիրազ, մանուկներին հավաքել,
Ցանկանում է Մասիս սարը ետ բերել։




ԱՅՍ ՂԱՐԱԲԱՂՆ Է

Այս Ղարաբաղն է.
Հեթանոս ու հին։
Նոյի տապանից թռած աղավնին
Տեղ էր որոնում իջնելու համար
Եվ տեղն այդ եղավ կատարն այն լեռան,
Ուր Գտիչ վանքը պիտի բարձրանար։

Այս Ղարաբաղն է։
Եվ զգույշ մի քիչ, հրաբուխն հանգած
Կարող է հանկարծ
Քո ոտքերի տակ բորբոքվել նորից,
Դարերով լռած իր խառնարանից
Նետել հուր ու բոց,
Հողմահար անել և՛ բերդ, և՛ ամրոց։
Եվ մի քիչ կամաց. հողն ականջ ունի,
Ձայներ է բերում,
Ձայներ է տանում,
Մեր պապերն իրենց գերեզմաններից
Կարող են գոռալ.
- Այդ ի՞նչ ես անում։

Այս Ղարաբաղն է։
Մեր պատմիչներից մենք արդեն գիտենք,
Որ այր մի Մաշտոց՝ վանքում Ամարաս,
Դպրոց է բացել, հայ մանկանց կրթել
Լինելիության գրերով անմահ...
Սակայն որտեղի՞ց Մաշտոցն իմանար,
Որ այդ գրերով՝ մի հուդայածին
Պիտի զրպարտեր... Մեսրոպ Մաշտոցին*.
Ո՞վ է Մաշտոցը՝ ոչ կոմունիստ է,
Ոչ քաղաքական գործիչ մեծանուն,
Նրա նկարը ո՞նց է տեղ գտել
Սոցիալիստական մեր թանգարանում։

Այս Ղարաբաղն է։
Անտառն ի՞նչ անի, երբ իր խորքերում
Հավքերի կողքին կռնչում է բուն,
Որ ծառերից են ծնվում որդերը,
Ծառերին ուտում։
Ախր դու ծովին ո՜նց մեղադրես,
Երբ շնաձուկը անկուշտ է ու նենգ,
Ասա, այս ժայռը ի՜նչ մեղավոր է,
Երբ իր ճեղքի մեջ օձն է բուն դրել...

Այս Ղարաբաղն է՝
Հողը խաղողի ու կենաց հացի։
Եվ զգույշ նայիր քլունգիդ ծայրին-
Մեկ էլ տեսար հայտնաբերեցիր
Գինու կարասը հեթանոս հայի։
Ո՞ւմ է հարկավոր, որ ապացուցես
Ապացուցածը քո նախորդների,
Երբ պատմությունը խուլ է ինչ-որ տեղ,
Ինչ-որ տեղ կույր ու երկերեսանի։

Այս Ղարաբաղն է։
Հանկարծ պատմության
Քառուղիներում դու չխորանաս.
Շիրմաքարերը թող հանգիստ մնան,
Գանձասար չկա,
Չկա Ամարաս,
Մռավ սար չկա
Ու գինու կարաս,
Չի եղել պատմիչ Կաղանկատվացի,
Սուտ են գրերը, վանքերը սուտ են,
Ուրեմն խելոք մոտեցիր հարցին,
Եվ խոստովանիր՝ ոչինչ չգիտեմ.
Ոչինչ չգիտեմ, համր եմ, խուլ եմ,
Ի՜նչ Մեսրոպ Մաշտոց, ի՜նչ Խորենացի,
Մեր պատմիչները սխալ են, ծուռ են...
Այլ ալլահ չկա՝ ալլահից բացի։

Այս Ղարաբաղն է։
Եվ ո՞ւմ ես ուզում դու ապացուցել,
Որ նախ և առաջ հողն այս Արցախ էր.
Ինչ-որ պատմագետ արխիվներ պեղել
Եվ գիտե՞ք ինչ է նա հայտնաբերել.
Որ Ղարաբաղում հայեր չեն եղել,
Նրանք օտար են այստեղ ու տնկեց,
Սուրբ Մուհամեդը այս թշվառներին
Կորստից փրկեց
Իր սուրբ Ղուրանով...
Եվ պատմագետն այդ՝
Թուրք պատմիչների կեղտոտ մերանով
Լուտանքներ մերեց կճուճում իր գոս,
Հռչակվեց դոկտոր-ակադեմիկոս**...

Այս Ղարաբաղն է։
Թեկուզ ժայռերը ի ծնե հավկուր,
Բայց իրենց գործը նրանք լավ գիտեն,
Թե որ փռշտաս դու Խոթավանքում,
Ձայնը կհասնի ո՜վ գիտե՝ որտե՜ղ...
Գերզգոններ կան անբան ու անքուն,
Որ «ազգամոլներ» հայտնաբերելով
Փափուկ պաշտոն ու աթոռ են ճանկում...
Եվ ի՜նչ տղերք են, ինչպե՜ս են պաշտում,
Ինչպե՜ս են շեֆի պատիվը պահում,
Շեֆը ամբիոնից թե որ փռշտում՝
Առաջինն իրենք են ծափահարում,
Թե շեֆն այդ ընկավ (աշխարհի գործն է),
Առաջինն իրենք պիտի քարկոծեն։

Այս Ղարաբաղն է,
Որ փոթորկվել է վտանգի պահին,
Ծառս եղել խրոխտ իր լեռների հետ,
Զորավարներ է տվել աշխարհին,
Ինքը մնացել առանց զորապետ...
Որ իր ոգին միշտ պահել է անբիծ
Ու խավարի դեմ լույսի դուռ բացել,
Սակայն չար բախտի բերումով նորից-
Զրկվել է հսկա իր կաղնիներից,
Գաճաճ թփերի հույսին մնացել։

Այս Ղարաբաղն է,
Ուր քաղցրությունը հակինթ խաղողի-
Գինու ոգին է, կարասի շունչը,
Կարծրությունը ապառաժ քարի-
Քարտաշն է զգում և նրա մուրճը։
Լեռը չափվում է ձորի խորությամբ,
Իսկ խորությունն այդ՝
Գետի զորությամբ։
Բայց երբ ճահիճն է հաճախ հանդգնում
Չափվել ծովի հետ՝ իր նեխած խորքով,
Եվ ինչպե՜ս լռես, երբ պղտոր առուն
Գետ է պղտորում՝ կեղտոտ լուտանքով։
Եվ ինչպե՜ս չասես ջորուն այս ամուլ,
Թե ձի ես իրավ, ո՞ւր է թափը քո...
Ծռություններ կան այս մեծ աշխարհում,
Որ չես ուղղի ոչ մի օրենքով։

Այս Ղարաբաղն է։
Եվ ծնել է նա շեփորահարներ,
Թմբուկ-պոետներ՝ հանգավոր ճառի,
Որ ներբողներ են անվերջ հորինել
Վասն քծնանքի ու... հոնորարի,
Եվ առանց խղճի, առանց ամոթի
Շողոքորթել այն ավանտյուրիստին,
Որ կոխկրտելով ամեն սրբություն-
Ազգայինի մեջ տեսել է միայն
Ազգամոլություն...
Այն մոլագարին, որ ամբիոնից
Վիրավորել է մեր հայ լինելը,
Եվ չգիտես ինչ ճանապարհով պիղծ՝
Հռչակել իրեն մեր բախտի տերը***...

Այս Ղարաբաղն է-
Իր փափուկ հոգով ու կոշտ բարբառով,
Մի թևին Քիրս է, մի թևին՝ Մռավ,
Լեռը մի լեռան թիկունք ու սատար,
Բայց ձորը ձորից՝ դժգոհ ու խռով,
Ժայռին ցցված մի հին վանքի կատար՝
Ճակատը նախշած մեսրոպյան գրով,
Ցածում բերդի մի քրքրված պատառ,
Կողքին խաչքարը՝ պատած մամուռով,
Կանաչ հովտի մեջ մի չքնաղ Ճարտար,
Դեմը խաղողի այգեստանը ծով...
Առուն կարող է ժայռի պռունկին
Ջրվեժի ուժով ահեղ շառաչել,
Աշնան գույները չվող կռունկին՝
Գարնան գույներով գերել, ետ կանչել...
Բայց զգույշ եղիր,
Եվ մի քիչ կամաց,
Ճամփադ մի շեղիր...
Մութ անդունդներ ու վիհեր կան քո դեմ.
Լեռների մարդիկ որքան սրտաբաց,
Որքան հոգով մեծ,
Նույնքան էլ բարդ են։

Այս Ղարաբաղն է։
Խելո՛ք մնա, Զևս,
Քե՛զ պահիր քո այդ շանթերը ամբուռք,
Բախտի բերումով այսօր հզոր ես,
Աստված գերագույն,
Եվ կուռքերի կուռք,
Վաղն երեսովդ կտանք հանապազ
Բռնած գործերդ անմաքուր ու ծուռ,
Եվ կդարձնենք քեզ քավության նոխազ,
Քո նախորդի սուրբ զոհասեղանին՝
Նոր մատաղացու։

Այս Ղարաբաղն է։
Որքան կռունկներ չվեցին անդարձ
Ու որքան բներ թափուր են մնում,
Եվ ո՞վ է, արդյոք, ստուգել նրանց
Չվացուցակը, թե ուր են գնում,
Ի՞նչ են կորցրել, ո՞ւմ են որոնում.
Իր պաշտոնական աթոռը գրկած
Բյուրոկրա՞տը պիտի հարցներ,
Երբ նա գտել էր, ոչ թե կորցրել...
Եվ եղան նաև խիզախ ասպետներ,
Քաջ նետաձիգներ՝ ատոմի դարում,
Որ սուր ճոճելով հողմաղացի դեմ,
Հռչակվում էին նոր դոնկիխոտներ...

Այս Ղարաբաղն է։
Բլրի կատարին մի հրաշք արձան՝
Իմ պապն ու տատը,
Քո պապն ու տատը...
Եվ մի մոլագար, ստահակ մի նենգ՝
Ատրճանակի սև փողի նման
Ցցեց իր մատը
Մեր հրաշքի դեմ****,
Ոռնաց կատաղի. «Իսկ ի՞նչ եք գտել
Դուք այս քարակերտ քարակույտի մեջ»։
Եվ նա հասկացա՞վ, որ մենք անմահ ենք՝
Իմ պապ ու տատով,
Քո պապ ու տատով,
Մեր պապ ու տատով,
Մեր նախնիների պայծառ հավատով...
Գոյատևելը թե որ արատ է,
Փույթ չէ, թող տանջվենք մենք այդ արատով։

Այս Ղարաբաղն է։
Ծառը հզոր է, երբ արմատները
Խորն են մխրճված մայր հողի գրկում,
Գետի թիկունքում կանգնած է լեռը,
Եվ դրա համար նա չի ցամաքում.
Արմատներով են կաղնիները վես,
Լեռների մեջ է ուժը գետերի...
Երբ նախորդներդ չեն խանգարում քեզ,
Մի վիրավորիր քո հետնորդներին։

Այս Ղարաբաղն է-
Մեր սուրբ օջախը, ծուխը ծխանի,
Որ բարձրացել է եղեգան փողից,
Տագնապի գոչը Ձենով Օհանի,
Որ Սասնա Դավթին դուրս բերեց հորից.
Հեռատես աչքը Մելիք Ավանի,
Որ կամուրջ ձգեց մեր այս լեռներից
Մինչ հողը Ռուսաց,
Հրաշք տաճարը մեր Գանձասարի
Եվ փառավորված
Մեսրոպյան գրով՝ Ամարաս վանքը,
Հարատևելու այն սուրբ տանջանքը,
Որ հավասար է խոլ-խիզախության,
Հպարտ թևելու այն վեհ խոյանքը,
Որ հատուկ է մեր թևերին միայն,
Եվ այն զրկանքը,
Որ մեզ լիաբուռ պարգևեց տերը,
Այն սուրբ կապանքը,
Որ մենք ենք ահա ու մեր լեռները...
Այս հողի վրա դու զգույշ քայլիր,
Մաքրիր ոտքերդ, դիմակդ հանիր,
Եվ հիշիր մեկ-մեկ
Պսակազերծված առաքյալներին.
Լեռները լուռ են,
Բայց ոչ խուլ ու կույր՝
Տեսնում են, զգում.
Քարը խոսում է,
Քարը ասում է.
Հին հրաբխի խառնարանում դեռ
Հուրը չի պաղել...
ԱՅՍ ՂԱՐԱԲԱՂՆ Է։
Դեկտեմբեր 1979 թ.

-----------------------------------------------------
*Խոսքը Ղարաբաղի բռնակալ Բորիս Կեւորկովի մասին է
**Նկատի ունի ադրբեջանցի պատմաբան Զիա Բունիաթովին
***Խոսքը Բորիս Կեւորկովի մասին է
****Նկատի ունի հանրահայտ «Մենք ենք, մեր սարերը» (Պապ ու տատը) կոթողը




ԿԱՊՈՒՅՏ ՀՈՒՇԵՐ

ԱՌԱՋԻՆ ԵՐԳԸ

Խոտը մայիսյան ցողով էր թացվել,
ճերմակ ծաղկունքով զուգվել ակացին,
Տասներկու տարիս նոր էր լրացել,
Երբ իմ առաջին երգը գրեցի։

Հագինս չթե մի հին բլուզ էր
Եվ կարճ փողքերով գունաթափ տաբատ...
Ա՛խ, պատերազմի դաժան տարիներ
Եվ աշխարհ՝ մահ ու արյունով արբած։

Պայուսակիս մեջ, գրքերիս կողքին
Մի կտոր սմքած հաճարի հաց էր,
Հանդ էի քշել նախիրը ծեգին
Եվ ահա նորից դասից ուշացել։

Առաջին երգս հացին էր ձոնված,
Հացին, որ թանկ էր անգամ և կյանքից,
Մահը այնտեղ էր, որտեղ չկար հաց,
Որտեղ չկար հաց՝ այնտեղ լաց, կսկիծ։

Եվ այդ օրն էր, որ ես պատմությունից
«Հինգ» վաստակեցի, իսկ վարքից՝ «երկու».
Ուսուցչանոց կանչեց դիրեկտորը ինձ,
Նայեց տաբատիս, բլուզիս անգույն,

Նայեց վեհերոտ ու կշտամբալից,
Դեմքը դաժան էր, աչքը չէր թարթում,
Եվ այնպես նայեց, մի պահ թվաց ինձ
Հայացքից թույն ու լեղի է կաթում։

- Դե, հապա,- գոռաց,- տեսե՜ք մի սրան,
Միշտ ուշացած է դասերի գալիս,
Բանաստեղծում է, պոե՜տ է տղան
Եվ ինչե՜ր ասեք, որ դուրս չի տալիս։

Ու դեմքիս իջավ ապտակը ծանր,
Ապտակ՝ իմ արդար ու անմեղ խղճին,
Երգիս առաջին գնահատականը
Եվ հոնորարն էր դա իմ առաջին։

Զանգը ծլնգաց ու հառաչեց խեղճ,
Նահանջ էր տարին, արցունք ու լաց էր,
Գիրք-տետրակիս հետ, պայուսակիս մեջ
Մի կտոր սմքած հաճարի հաց էր...

Տասներկու տարիս նոր էր լրացել։
1981 թ.



ՄԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆ

Մանկություն իմ դեղնածամ,
Մանկություն իմ, որ անցար
Նորացան արտից։
Գ. ՄԱՀԱՐԻ

Մանկությունս անբուն հավք էր
Մեր կիրճերում խորունկ,
Անբուն հավքի նախշուն ձագ էր
Շաղասարի ձորում։
Միջօրեին թոնրից ելնող
Պալան-պալան ծուխ էր,
Մի աղջիկ էր հոգի գերող,
Այտի խալը թուխ էր։

Մանկությունս կամ ու կալ էր,
Հաշան՝ փռած կալում,
Լծից փախած խև լծկան էր
Սուսամբարի սարում։
Իմ եռափեշ Մանուշ տատի
Հեքիաթի ալ ձին էր,
Երգ-լեգենդն էր զմրուխտ հավքի
Ու լեգենդը հին էր։

Մանկությունս թթի ծառ էր,
Երկնասլաց բարդի,
Կարմիր-կանաչ ծիածան էր,
Արտույտ՝ թռած արտից.
Մեր դպրոցի ճաքած զանգի
Ցրտից սառած ձայնն էր,
Երկար ու սև չուխան հագին՝
Կուքան պապիս «վա՜յ»-ն էր։

Մանկությունս հորովել էր՝
Անձրևի տակ թրջվել,
Կամի վրա օրորվել էր,
Դեզի կողքին ննջել։
Մանկությունս քարափների
Ու լեռների ուխտ էր,
Կռվի ահեղ տարիներին
Սևով գրված թուղթ էր։

Մանկությանս ուսին բահ էր
Ու ճակատին քրտինք,
Ոլոր-մոլոր ճանապարհ էր
Եվ կածաններ անթիվ։
Մեր Հոնուտից կաթուկ բերող
Գլոր-գլոր արխ էր,
Ջրաղացի քարին պարող
Խելառ չախչախ էր։

Մանկությունս իմ Քարաշեն
Ու քարաշատ գյուղն էր,
Տոթից շիկնած ժայռերը շեկ,
Ապուպապիս հյուղն էր։
Իմ առաջին հանգն ու վանկն էր,
Պատանության շեմին,
Իմ առաջին թոթովանքն էր
Ուղղված այս աշխարհին։
1981 թ.



ԿԱԼՈՒՄ

Որդուս՝ ՎԱՐԴԳԵՍԻՆ

Պտտվում է կամը կալին
Այնպես դանդա՜ղ, ծուլորե՜ն,
Թխլիկ Սոնան քթի տակին
Ինչ-որ երգ էր ոլորել։

Երգը հին էր, մի քիչ տխուր,
Ոչ տաղ էր, ոչ հորովել,
Մարյան նանը նստել՝ լուռ,
Մտքերի մեջ մոլորվել։

Կծոտում էր արևն ամռան,
Վա՜յ թե հանկարծ անձրև գա,
Ախր ես եմ կալի տղան,
Իմ հույսին են լուծ-լծկան։

Կալի բանը ո՞վ չգիտե,
Խուրձը սայլից թափել կա,
Կալը ջրել, կեմը քանդել,
Կամը լծից կապել կա։

Ծանր հակը շալակն առնել,
Ուժ ու մկան լարել կա,
Ծեգը-ծեգին նոր դեզ դնել
Ու կամերը քարել կա։

Որ եզները տանեմ ջրի,
Օրը պիտի կես դառնա,
Իսկ Խումարը խամ աջառ է,
Դեռ նոր պիտի եզ դառնա։

Մինչ եզ դառնա ու լուծ քաշի,
Ինչե՜ր ասես չի անում,
Մերթ նստում էր հաշանի մեջ,
Կամը կալից մերթ հանում։

Քրքջում էր թխլիկ Սոնան,
Ծիծաղն անմիտ ու գիժ է,
Սիրտը վայ թե սեր է մտել,
Էս ի՞նչ ցավ ու պատիժ է։

Մարյան նանը ծուլ է լինում,
Թափահարում ճիպոտը.
- Այ գլխամեռ, մեր էս կալում
Էլ չտեսնեմ քո ոտը։

Սոնան տոթին զուլալ ջուր է,
Նրանից ո՞նց նեղանամ,
Թևս բռնում, շշնջում է.
- Ո՞նց ես, որ քեզ գողանամ...

Սիրուն Սոնա, խելառ Սոնա,
Ես ի՞նչ ասեմ հիմա քեզ,
Ախր դու ինձ ո՞նց գողանաս,
Ինձ գողանաս՝ ու՞ր տանես։

Եվ իջնում է զով երեկոն,
Օրը մթնում է կամաց,
Փնթփնթում է նանը դժգոհ.
- Էս աղջիկը ու՞ր գնաց։

Քամին կալում պար է բռնել,
Էս ցորենը էրնել կա,
Կամը քարել, կալը ավլել,
Բերքը սայլին բեռնել կա։-

Եվ ականջիս ձայն է հասնում
Ու նայում եմ ես թաքուն,
Թխլիկ Սոնան, կրակ Սոնան
Լաց է լինում մարագում։

Մոտենում եմ, բայց ի՞նչ ասեմ,
Հարմար բառեր չեմ գտնում,
Մարյան նանն էլ՝ Ա՛յ սրտասև
Ի՞նչ ես անում էդ մթնում։

Ու քթի տակ մտմտում է.
- Ի՞նչ զուլում է, փրկիր, տեր,
Էս աղջիկը ինչի՞ տեր է,
Որ սիրտը սեր է մտել։-

Սոնան ծանր հոգոց հանում,
Հառաչում է սրտաբեկ,
Ես՝ խելառս, չեմ դիմանում,
Լաց եմ լինում նրա հետ։

Հառաչում է Մարյան նանը,
Ծնկին խփում զարմացած.
- Ի՞նչ կլինի սրանց բանը,
Մի խելք ցույց տուր, տե՜ր աստված։
. . . . . . . . . . . . . . .
Պտտվում է կամը նորեն...
Այս ի՞նչ հրաշք երազ է.
Երազումս ես կալվոր եմ,
Կալը սեր է, մուրազ է։
1981 թ.



ՕՐԸ

Օրը բացվեց, ծփաց բոսոր,
Օրը լցվեց օրվա հոգսով։
Ծառի ստվերն հողում ծծվեց,
Գետն իր ձայնը փորը գցեց։
Օրը քրտնեց, ընկավ հալից,
Եզը խրտնեց, փախավ կալից։
Մի շատախոս հիմար ճիճի
Հավքերի հետ մտավ վեճի։
Խոտին թիկնեց թիթեռն անճար,
Ձորում ճչաց չարդը լաչառ։
Առուն բկում խեղդեց ճիչը,
Շոգից՝ իրեն նետեց կիրճը։
Գետափով մի աղջիկ անցավ,
Հրա՜շք աղջիկ մի ոսկեծամ,
Ու կարկաչեց օրը արծաթ,
Օրը անուշ կարոտ դարձավ։

Մի ձայն զնգաց իմ ականջում.
Մայրս էր, ինձ տուն էր կանչում...
. . . . . . . . . . . . . .
Ես արթնացա, փախավ քունս...
Այդ ե՞րբ անցավ մանկությունս։
1980 թ.



ՀՈՐՈՎԵԼ

Ցողոտ դաշտերում, շողոտ դաշտերում
Հոտաղ էի ես. մաճկալս ծեր էր,
Քայլերը երեր, բայց արի ու տես՝
Անուշ ձայն ուներ, անուշ հորովել։
Երբ ձեռքը մաճին նա ծոր էր տալիս
Սոխակը հեռվից մեր հանդն էր գալիս,
Ու կախարդվում էր եղնիկը սարում,
Ուրիշ ձենով էր գլգլում առուն։
Եվ մի օր ես էլ ձայնս լարեցի,
Իմ երգը նրա երգին խառնեցի։
Մաճկալս լսեց՝ աչքերում զարմանք,
Գլուխն օրորեց, ժպտաց քթի տակ.
- Չէ՛, ես իմ հոգին, արևս վկա՜,
Քեզանից կարգին մաճկալ դուրս կգա։
Երեխայի պես ես երես առա
Ու չէի լսում տաղերը նրա.
Իմ երգերով ինձ հույս էի տալիս,
Ինքս ինձանից դուրս էի գալիս...
Եվ հյուսում էի բեյթեր ու գազել,
Եվ ուզում էի մաճկալիս հասնել։
Բայց դե մաճկալ էր, և չհամբերեց,
Ճիպոտը քաշեց ու մեջքիս բերեց.
- Ա՛յ զուլում,- ասաց,- ի՞նչ ես ճռվռում,
Քո հորովելը իմին չի բռնում։
Էդ ո՞նց կլինի, անխիղճ տնավեր,
Մաճկալ չդառած երես ես առել։

Տարիներն արագ եկան ու անցան,
Այդպես էլ ահա մաճկալ չդարձա։
1982 թ.



1941 ԹԻՎ

Ոչ, չի մոռացվի այդ թիվն ու տարին.
Ջինջ էր երկինքը, վճիտ ու մաքուր,
Հովը սանրում էր վարսերն արտերի,
Գետը ձորի մեջ իր երգն էր երգում։

Եվ լույսը բացվեց... չեղավ լույս բարի,
Հրդեհ բռնկվեց արտերում մեր ծով,
Եվ լույսը բացվեց ինքնաթիռների
Տագնապալից ու խոլ հռնդոցով։

Եվ լույսը բացվեց ռումբի որոտով,
Բացվեց արկերի շառաչով ահեղ,
Մթնեց, փոթորկվեց անտառը անդորր,
Ծառս եղավ ըմբոստ, շաչեց խելահեղ։

Եվ լույսը բացվեց... Օ՜, պատերազմի
Առաջին տարվա արյունոտ ամառ...
Զինվորը վերջին նռնակը նետեց,
Վերջին փամփուշտը պահեց իր համար...
1981 թ.



ՁԻԵՐԸ

Այդ ի՜նչ ձիեր էին, ա՜խ, ի՜նչ ձիեր՝ թռչկա՜ն,
Այդ ձիերն ու՞ր են, հիմա չկան։
Կրակ ու բոց էին ընչացքներից ժայթում,
Եվ սանձակոծ էին կանաչ դաշտում։

Նրանք ճերմակ էին, թուխ ու նարնջագույն,
Հուր ու կրակ էին երազ կապույտ։
Եվ զամբիկներ կային ջահելությամբ արբած,
Գեղեցիկ ու վայրի, դեռ չթամբած։

Այդ ի՜նչ ձիեր էին, ա՜խ, ի՜նչ ձիեր՝ թռչկա՜ն,
Այդ ձիերն ու՞ր են, հիմա չկան։
Գետինն էին դոփում ու վրնջում ցասկոտ,
Լկամներին փրփուր ու կանաչ խոտ։

Ասես հրդեհ էին հրացոլք բաշերին,
Ձիեր չէ, խև էին մութ գիշերին։
Եվ կռիվ էր՝ տարան- ի՞նչ իմանաս, թե ուր,
Ձիերի ձիգ շարան, օրը՝ տխուր։

Տարան՝ ֆուրգոն քաշեն ու գերաններ խոշոր,
Տարան՝ պայտեր մաշեն ճամփաներին փոշոտ։
Տարան՝ կրեն բեռներ, բեռների տակ տնքան,
Տարան կռվում մեռնեն ու ետ չգան։

Տարան՝ ծովում լողան, ձյունոտ լեռներ ճեղքեն,
Տարան՝ ցրտում դողան,- ձիեր են, չէ՞, մեղք են։
Եվ ի՜նչ ձիեր էին, ա՜խ, ի՜նչ ձիեր՝ թռչկա՜ն,
Այդ ձիերն ու՞ր են, հիմա չկան։

Բայց ձիերն ի՞նչ անեն, շուրջը աղմուկ, ճռինչ,
Ողջ աշխարհն է խառնվել, դարձել կական ու ճիչ։
Լեզու չունեն ասեն՝ դուք մեզ ու՞ր եք տանում,
Լեզու չունեն խոսեն՝ ի՞նչ եք անում։

Լեզու չունեն, սակայն կարծես լաց են լինում
Ու խրխնջում անկար, ծառս են լինում։
Նրանց ղումաշ մեջքին մտրակներն են շաչում,
Պտտվում են տեղում, խուլ հառաչում։

Ձիե՜ր, ճերմակ, կարմիր, նարնջագույն ու սև,
Ձիեր՝ լուրթ դաշտերի, ձեր ի՜նչն ասեմ...
Երկնքում սև ցինն էր, վիշտն ու ցավը անափ,
Քառասունմեկ թիվն էր, աշուն, տերևաթափ։

Ու գնացին նրանք ճամփաներով քարոտ,
Դարձան երազ, պատրանք և հեռավոր կարոտ։
Այդ ի՜նչ ձիեր էին, ա՜խ, ի՜նչ ձիեր՝ թռչկա՜ն,
Այդ ձիերն ու՞ր են, հիմա չկան։
1981 թ.



* * *
Կռիվ էր, գնաց, դուռը մնաց փակ,
Դռան մոտ ընկած սալաքարի տակ
Անտեր բանալին սևացավ ժանգից
Խոտերով ծածկվեց կածանը բակի։
Որբ էր մեծացել,
Նա ոչ մայր ուներ,
Ոչ հայր, ոչ էլ քույր, որ դուռը բացեն,
Օջախը վառեն, մաքրեն բակ ու տուն,
Անշուք խրճիթը չթողնեն մթնում։
Հիշեն տղային թխաչ ու ջահել
Եվ ճամփան պահեն։
Եվ կտուրի տակ թխլիկ սարյակը
Իր բույնը հյուսեց, գեղգեղաց դարձյալ,
Պարտեզում զնգաց նորից առվակը,
Խոտերին նստեց գարնան ցողն արծաթ։
Տարիներ անցան,
Բայց նա չդարձավ,
Եվ կախված մնաց գերանդին սյունից,
Հողե կտուրը ծանրացավ ձյունից
Ու խարխլվեցին գերանները տան։
Փլվեցին հանդարտ,
Եվ այդ հնացած գերանների տակ
Տրորվեց, կորավ կիսատ մի նամակ,
Մի հուր երազանք,
Կարոտ մի անհուն,
Չծնված սիրո մի ողջ պատմություն։



ՆԱՀԱՆՋ ՏԱՐԻ

Այդ ե՞րբ էր, նահանջ էր տարին,
Սև ցավի պահանջ էր տարին.
Կռիվ էր, ապերը գնաց,
Ապոր հետ ախպերը գնաց,
Տանը մի խեղճ նանի մնաց
Եվ փոքրիկ մի Վանի մնաց։
Մորեխը արտեր էր լափում,
Ուրուրը երկինք էր չափում,
Ջաղացը լլկվել ձորում,
Չախչախը գլուխ էր քորում,
Հանդերի քարափ ու քռում
Երաշտը չոր հողն էր քրքրում,
Իսկ նանին սփռոց էր բացել,
Սփռոցին մի կտոր հաց էր,
Կորեկի մի կտոր չոր հաց,
Մի կտոր հացը՝ մի աստվա՜ծ։
Այն ե՞րբ էր, զուլում էր տարին,
Լխկվել էր պտուղը ծառին.
Երկնքում կայծակն էր ճայթում,
Տանիքից անձրև էր կաթում.
Գարունը որոտով եկավ,
Ախպերը «սև թղթով» եկավ։
Տան դուռը քամու դեմ բաց էր
Եվ տանը շիվան ու լաց էր,
Հառաչում, լալիս էր Վանին,
Ի՞նչ անի, էլ չկա նանին...
Ապերը հին թախտին թիկնել
Եվ կուրծքը մեդալով լիքն էր.
Կռիվ ու մահ տեսած մարդ էր,
Հայհոյեց աշխարհին անտեր,
Եվ հետո մնացին մենակ՝
Հայր-որդի ու մի զույգ հենակ։

Այն ե՞րբ էր, զուլում էր տարին,
Եվ ինչպե՞ս մոռանա Վանին,
Ո՞նց չասի՝ դե ախր ես էլ
Աշխարհում կռիվ եմ տեսել,
Եվ ինչպե՞ս կարող եմ լռել,
Պատրաստ եմ կռվի դամ կռվել,
Որ որդին ապերով մնա,
Ախպերը ախպերով մնա
Ու մնա երկիրը հացով,
Էլ մայրեր չլինեն լացող,
Որ վշտից չմեռնի նանին,
Աշխարհում չլինի որբ Վանի։

Այն ե՞րբ էր, զուլում էր տարին։
1981 թ.



ՄԱՅՐԸ ՈՐՈՆՈՒՄ Է

...Եվ որոնում է մայրը իր որդուն,
Որոնում է նա անվերջ, անդադար,
Ծեծում է ծանոթ պատուհան ու դուռ,
Բացում ամենքին իր սիրտը արդար։

Եվ դիմում է նա նախկին զինվորին,
Վերջին նամակը ցույց տալիս որդու,
Որ հոգու ցավը պատմում բոլորին
Ու հառաչում է դեռ հույսը սրտում։

Եվ մայրը որդուն փնտրում է անվերջ
Քաղաքներում մեր մոտիկ ու հեռու,
Հեռվից ուղարկված նամակների մեջ
Ու եղբայրական գերեզմաններում։

Քայլում է մայրը արցունքն աչքերին,
Մտնում ամեն գյուղ, մտնում ամեն տուն,
Նայում բրոնզե հուշարձաններին,
Զինվորների կուռ շարքերը դիտում։

Փնտրում է որդուն խոր հանքերի մեջ,
Լռություններում ծանոթ վայրերի,
Գարնան արտերի ծփանքների մեջ,
Սիրող սրտերում բոլոր մայրերի։

Քայլում է՝ հոգում հավատը անդավ,
Քայլում է՝ հույսն ու կարոտը սրտում,
Եվ որոնում է անվերջ, անդադար,
Եվ որոնում է մայրը իր որդուն։
1965 թ.



* * *
Այդ ի՞նչ կրակ էր, ինչ ցավ ու կսկիծ,
Վեցից ոչ մեկը չդարձավ կռվից։
Մեծ որդին ընկավ Կերչի ճակատում,
Հետախույզ տղան՝ Ստալինգրադում։
Նավաստի որդին ծովին գնաց կուլ,
Չորրորդն օդաչու՝ խոցվեց երկնքում։
Հինգերորդ որդուց ոչ նամակ, ոչ լուր,
Անհայտ կորել էր՝ ո՞վ գիտե, թե ուր։
Իսկ փոքր որդին՝ քսան տարեկան,
Մայիսի յոթին Բեռլինում ընկավ։
Դատարկված տանը մի ծեր մայր մնաց,
Ձեռքը ծոցի մեջ, աչքն արցունքից թաց։
Աստված այդ տարի շատ էր անաստված։



ԱՆՀԱՅՏ ԿՈՐԱԾԸ

Ինչ անհայտ կորած, անհայտս ո՞րն է,
Անհայտ կորածի շիրիմը ծովն է՝
Ձուլված անհունին- ծովն անուն ունի։
Անհայտ կորածի շիրիմը լեռն է-
Լեռն անուն ունի, սիրահարվել է
Նա կյանքում մեկին- սերն անուն ունի։
Նա մարդ էր հողի ու հողապաշտ էր,
Անհայտ կորածի շիրիմը դաշտն է,
Հողը հայրենի- հողն ունուն ունի։
Անհայտ կորածը ճամփեք է անցել
Մահ ու արյունի, իր ճամփան պահող
Մայր է ունեցել- մայրն անուն ունի։
Հարազատներին ուղարկել է գիր-
Գիրն անուն ունի, ունեցել է նա
Հավատարիմ կին- կինն անուն ունի։
Շառաչել է նա հորդ գետի նման,
Ելել իր հունից, և մարտի դաշտում
Ընկել է փառքով- փառքն անուն ունի։
Երբ նա ձուլվել է հող ու ջրին մեր,
Ու սրտում պայծառ երազներ ուներ-
Ի՞նչ անհայտ կորած, անհայտս ո՞րն է։



ԱՍՔ ԱՆՄԱՀՈՒԹՅԱՆ

Սերմնացանները չվերադարձան...
Գ. ՍԱՐՅԱՆ

Սերմնացանները չվերադարձան.
Կանաչ դաշտերում շող ու շաղ դարձան,
Լեռների կրծքին՝ ծաղիկներ դեղձան,
Դարձան հրթիռներ, երկինք խոյացան,
Երկնի կապույտում ծիածանացան։
Եվ ջահել էին, ջլապինդ ու ձիգ,
Այդպես էլ կյանքում ջահել մնացին...

Դարձան լույս, արև, փառքի սերմնացան,
Կոթող մարմարե, հպարտ հուշարձան
Ու մեր արյան հետ մեր մեջ մարմնացան։
Նրանք ձուլվեցին մեր հող ու քարին,
Մեր ժայռ ու սարին՝ քարափներ դարձան.
Նրանք ձուլվեցին ճերմակ ամպերին,
Գարնան անձրևի տարափներ դարձան,
Նրանք խառնվեցին ծովի ջրերին,
Կապույտ ծովերում կարապներ դարձան։

Սերմնացանները չվերադարձան...
Լուրթ ստեպներում ցողոտ ու շողոտ
Ծաղկանց բույր դարձան, ծփուն արտերում
Հասկերը շոյող մեղմ զեփյուռ դարձան,
Ճամփեքի վրա՝ կյանքի կենաց ծառ,
Հավերժ կարկաչող հուշաղբյուր դարձան,
Սիրող զույգերի պապակ շուրթերին
Ջերմ համբույր դարձան։

Չվերադարձան... Մայրերի աչքում
Հույս ու կարոտի արցունքներ դարձան,
Թանգարաններում սուրբ հիշատակի
Մասունքներ դարձան, մեր այգիներում՝
Զնգացող առու ու տիեզերքում
Ասուպներ դարձան, մեր քաղաքներում
Ու շեն գյուղերում փառք ու սխրանքի
Բարձունքներ դարձան։

Չվերադարձան... Դարձան շանթարգել
Աշխարհակործան մրրիկների դեմ,
Դարձան սուրբ երդում, սրբացած հավատ,
Ծխանների ծուխ, կենացի գավաթ.
Դարձան պալատ, տուն, անմահության երգ,
Իրավունք, պատգամ, որ էլ աշխարհում
Չպայթի երբեք ոչ մի ռումբ, ական.
Սեր ու կարոտի սրտեր տրոփող
Անուրջներ դարձան, գետերի վրա
Ափն ափին կապող կամուրջներ դարձան,
Զանգի տագնապող ղողանջներ դարձան
Եվ կամք պողպատե, ոգի անսասան...
. . . . . . . . . . . . . . . .
Ասացեք, մի՞թե վերադարձ չէ սա։ 1984 թ.



ԱՆՏԵՐ ՏՈՒՆԸ

Պատերի տակին եղինջ է բուսել,
Խոտի մեջ կորել բակ ու այգին,
Ճնճղուկները բներ են հյուսել
Ծռված կտուրի թեքված կռնակին։

Ու տանիքի տակ մատներով անտես
Նվագում է խենթ քամին իր շվին,
Եվ ջրհորդանը դատարկ թևքի պես
Կախվել, պարում է խարխլված քիվին։

Էլ եկող չկա, գնացող չկա,
Ծիծաղող չկա ու լացող չկա,
Քանի՞ տարի է, ո՞վ է իմանում,
Այս տան դուռը մի բացող չկա։

Որտե՞ղ են հիմա տերերը այս տան.
Խոսեցեք, քարեր, ինչո՞ւ եք լռում։-
Մի բարի տատիկ մոտենում դանդաղ,
Ասում է.
- Նրանք ընկել են կռվում։

Միայն այսքանը։ Ես խոսք չեմ գտնում,
Վիշտը ողբալու՝ չեմ գտնում բառեր։
Անտեր տան բակում կանգնել եմ տրտում
Եվ արտասուքն է աչքիս մեջ սառել։

Բայց արտասուքը ուժ չունի այստեղ,
Ո՞ւմ է հարկավոր և տրտմությունը։
Բռունցքվել է պետք սև հողմերի դեմ,
Որ չկրկնվի այս պատմությունը։
1984 թ.



ԵԶԸ

Կա հին մարագը և խոտի դեզը,
Կալատեղն էլ կա, բայց չկա եզը։
Եզը ի՞նչ աներ, անցել է դարը,
Դե եզ է, էլի, գլուխը քարը...

Տրակտորի տված բարիքը ծով է,
Ատոմի դարում եզ պահողն ո՞վ է։
Արորի բախտը բերեց այս անգամ,
Եկան քաղաքից, տարան թանգարան։

- Էքսպոնատ է արորը,- ասին,-
Պիտի իմանա աշխարհն էդ մասին։
- Բա ե՞զն,- հարցրին,- ի՞նչ անի անգործ։
- Եզան համար էլ կա սպանդանոց։

Եզը խեղճ եզ էր, դե ո՞ւմ բողոքեր,
Վճիռը անբեկ ու անողոք էր։
Տարան մորթելու, ու չբառաչեց,
Տարան քերթելու, ու չհառաչեց.

Ականջում արտի շրշյուն-շորորն էր,
Հոգում մաճկալի հո՜-հորովելն էր։
Հեռվում մարագն էր ու խոտի դեզը...
Եվ ոչ ոք չասաց. «Ափսո՜ս է եզը»։
1984 թ.




ՍԻՐՈ ՏԱՐԻՆԵՐ


* * *
Առանց քեզ օրս դժվար է մթնում,
Առանց քեզ լորս բունը չի գտնում։
Առանց քեզ՝ ինձնից շվաքս խրտնում,
Գնում ուրիշի այգին է մտնում։
Առանց քեզ հավքս միշտ լուռ է մնում
Ու ջրաղացս անջուր է մնում։
Առանց քեզ ինքս ինձնից փախչում եմ,
Առանց քեզ ես ինձ վառում, տանջում եմ։
Արի՜, լսու՞մ ես, վառիր ճրագս,
Ցուրտ է, մրսում եմ, արի՜, կրակս...
Տունս առանց քեզ համ ու հոտ չունի,
Քունս առանց քեզ առավոտ չունի։ 1962 թ.



* * *
Գյուղից այնդին էր, հեռու հանդին էր,
Մեր սիրո վկան կանաչ բարդին էր։
Սիրտս կարոտի խոսքերով լիքն էր,
Խնամախոսը կապույտ երկինքն էր։
Ծղրիդն իր անուշ տավիղն էր լարել,
Ծաղկած մասրենին մեր խաչեղբայրն էր։
Գետը դափ զարկում, հովը պարում էր,
Եվ մեր քավորը զնգուն առուն էր։
Հագիդ ճերմակը քո բոյ-բուսին էր,
Հարսանքի ջահը լիալուսինն էր։
Գիշերն իր հրաշք հեքիաթն էր մանել,
Մեզ պսակողը մեր Շաղասարն էր։
Եվ լույսը բացվեց երկինքը լուրթ էր,
Ու մեզ օրհնողը՝ օրհնված արտույտն էր։



ՍՈՆԱՆ ՊԱՐՈՒՄ Է

Նվագն է թնդում ակումբի բակում,
Տոն է, գարուն է,
Զուռնայի ձենը ականջ է ծակում,
Սոնան պարում է։

Հուզվում, փոթորկվում ու ծափ են տալիս
Տղերքը ջահել,
Վահանը տեղում պտույտ է գալիս,
Ուզում է պարել։

Սոնան ճկվում է, շորորում, նազում,
Կաքավում արագ,
Տղերքն իրար են նայում ու ասում.
- Կրա՜կ է, կրակ։

Խոր ախ է քաշում Մուքելն ալևոր.
- Հե՜յ, ջահել օրեր,
Եվ շշնջում է Վահանն ինքն իրեն.
- Չի սիրում, զո՞ռ է։

Սոնան ժպտում է, հովի պես սահում
Վահանի մոտով,
Տղան շիկնում է, փոթորկվում, վառվում,
Լցվում կարոտով։

Նվագն է թնդում ակումբի բակում,
Տոն է, գարուն է,
Զուռնայի ձենը ականջ է ծակում,
Սոնան պարում է։
1958 թ.



* * *
Կնոջս՝ ԱՄԱԼԻԱՅԻՆ

Քոնն են աշխարհի ծաղիկները պերճ
Ու կարկաչները այս գետակների,
Քոնն են սրտերի կրակներն անշեջ,
Աստղերի լույսն ու ժպիտն արևի։
Քոնն են ծովերի կապույտ անհունը,
Այս պուրակները,
Այս պուրակներում անվերջ կարկաչող
Շատրվանների խելառությունը,
Եվ խանութների ցուցափեղկերի
Շքեղությունը,
Այս մաքուր ձյունը,
Որ որակում ենք այլ խոսքով՝ անբիծ,
Եվ այս աշունը,
Որ արցունքներ է քամում թուխ ամպից,
Այս ժպիտները, այս պարզկա օրը...
Քոնն են բոլորը։
Քոնն են, քեզ համար.
Իսկ ես, անգինս,
Ես ի՞նչ եմ ուզում.
Ուզում եմ լինես աշխարհում իմըս,
Ուզում եմ լինես իմ հոգու սյունը,
Ինձ խենթացնող երջանկությունը,
Իմ տեղը, տունը...
Թե չէ՝ ինչի՞ս է
Հարստությունը։



ՆԱՆԱՐԸ ԵԿԱՎ...

Նանարը եկավ՝ արտը կանաչ էր,
Ինքը արտի մեջ կարմիր կակաչ էր,
Ձայնը աղբյուրի զնգուն կարկաչ էր,
Ժպիտն արևից պոկված ճաճանչ էր։

Նանարը եկավ՝ օրվա կեսին էր,
Ջրից էր գալիս, կուժը ուսին էր,
Ծամթելը թաց էր, ցողը հյուսին էր,
Հագի ատլասը բոյ ու բուսին էր։

Նանարը եկավ՝ կրակ ու հուր էր,
Կուրծքը երկնային դրախտի դուռ էր,
Կժինը զուլալ աղբյուրի ջուր էր,
Արտակը նայեց ու միտքը ծուռ էր։

Նանարը եկավ՝ մի քիչ քրտնած էր,
Սարի եղնիկի նման խրտնած էր,
Մաղախում կարագ ու լավաշ հաց էր,
Արտակը ժպտաց՝ ժպիտը խայծ էր։

...Նանարը գնաց՝ այտը շիկնած էր,
Մի աչքում արցունք, մի աչքում լաց էր,
Ծամթելը կորել ու ծունկը բաց էր,
Ա՛խ, Արտակ տղան ի՜նչ անաստված էր։

Նանարը գնաց՝ սիրտը բարակ էր,
Ժպիտը հանգած մոմի ճրագ էր,
Կանաչ թեղու տակ կուժը դատարկ էր,
Էս ի՜նչ կրակ էր, էս ի՜նչ կրակ էր։



ՀԱՐՍԱՆԻՔ

Լուսաբացի հետ շառաչեց զուռնան,
Գյուղը աղմկեց լուսաբացի հետ,
Լուսաբացի հետ դհոլը թնդաց,
Երգը կարկաչեց լուսաբացի հետ։

Մակար տղերքը կանչեցին իրար.
- Եկե՜ք, գնում ենք հարսի հետևից,-
Խաչեղբայրը և ջահել քավորը
Եկան բռնեցին փեսայի թևից։

Աղջիկները և ջահել հարսները
Զարդարեցին ու զուգեցին հարսին.
- Բախտավոր լինես, երջանիկ լինես,
Նամուսով լինես, ազիզ ջան,- ասին։

Փոքրերն ու մեծերն իրար խառնվեցին.
- Հարսը բերու՜մ են, հարսը բերու՜մ են։-
Դուդուկը անուշ հա գեղգեղում էր,
Դհոլը թնդում, զուռնան գերում էր։

Հարսի ոտքի տակ ափսե դրեցին՝
Ոտնագալուստդ թող լինի բարի,
Մակարապետը բարակ ճիպոտը
Թափ տվեց օդում՝ «Հարսը թո՛ղ պարի»։

Եվ շորորալեն հարսը թևերը
Ձգեց նազանքով, իր պարը պարեց,
Կեսրարը շոյեց երկար բեղերը,
Կեսուրը վիզը դռնից երկարեց։

Թամադան եկավ, բռնեց իր տեղը,
Կոկորդը մաքրեց, ժպտաց առնացի.
- Խմենք մեր երկու ծաղկի կենացը,
Ցանկանք ծերանան կյանքում մի բարձի։

Զուռնան շառաչեց, դհոլը թնդաց,
Դուդուկը նորից անուշ գեղգեղաց,
Տղայի հայրը ծուլ եղավ, խնդաց.
- Քեֆ պիտի անենք մինչև լուսաբաց։

Եվ հողմի նման ջահել տղերքը
Սուրացին մեջտեղ. պարել է՝ պարենք...
Թամադան կորցրեց իր մտքի թելը
Ու գոռաց. «Տղե՜րք, համը չհանեք»։

Եվ հարսանիքը ձգվեց, երկարեց,
Գնաց դեմ առավ աքլորականչին.
Հետո զուռնաչին հոգնած հորանջեց,
Դհոլչին ննջեց՝ դհոլն ականջին։

Հարսը և փեսան ձեռք-ձեռքի տված
Ելան, հեռացան անշշուկ, անձայն։
Լուսինը թաքնվեց ամպի ետևում
Եվ լուռ ժպտացին աստղերը արծաթ։



* * *
Չսասանեց ինձ հողմը խենթ,
Չտապալեց ոսոխը ինձ,
Ես ծովացա ծովերի հետ,
Շառաչեցի ցասումնալից։
Մրրիկը ի՞նչ էր՝ եկավ անցավ,
Ի՞նչ էր արկի որոտն իմ դեմ
Շանթերի դեմ ահեղաձայն
Ես շանթ էի ու շանթարգել։
Գլխիս ձյուն ու կարկուտ տեղաց,
Կարկուտն ի՜նչ է, տվի անցա,
Գինու թասին չեկա մեղա,
Խմեցի ու առյուծ դարձա...
Բայց չգիտեմ, այս ո՞նց եղավ՝
Կնոջ առջև ես խեղճացա։
1984 թ.



ԵՍ ՋԱՀԵԼ ԷԻ

Ես ջահել էի, տասնութ տարեկան,
Քթիս տակ մազը նոր էր ծլել դեռ,
Սիրահարվեցի մի լավ աղջկա,
Գյուղում այդ մասին ոչ ոք չգիտեր։

Եվ նա քույր ուներ՝ ճիշտ իրեն հանգույն,
Ինչպես որ միջից կիսած մի խնձոր...
Գիշեր էր ամռան, առուն էր զնգում,
Վերից լուսինը ժպտում մեղրածոր։

Ես լուսամուտից թաքուն մտա ներս,
Կիսամութի մեջ գրկեցի նրան,
Ապտակը դեմքիս շառաչեց այնպես,
Որ աչքերիցս շեկ կայծեր թռան։

Մեղապարտի պես ես կանգնել շվար,
Իսկ նա քրքջում, ձեռ էր առնում ինձ.
- Մի՞թե կույր ես դու, այ խեղճ սիրահար,
Որ չես տարբերում ինձ քո սիրածից։

Ես ջահել էի, տասնութ տարեկան,
Քթիս տակ մազը նոր էր ծլել դեռ...
Ջահելությունս ուր է թե ետ գար
Եվ այս սխալը նորից կրկնվեր։
1984 թ.



ԱՅՍ ՈՒՇ ԳԻՇԵՐԻՆ

Այս ուշ գիշերին փախել է քունս,
Չգիտեմ, թե ում դռներն է թակում,
Չգիտեմ՝ մտել որ հավքի բունը,
Ինձ երազիս մեջ թողել է անքուն։

Այս ուշ գիշերին մի անմիտ ծղրիդ
Թողած դաշտերն ու անտառները մեր,
Թռել մտել է իմ պատուհանից
Եվ ականջիս տակ իր երգը զլել։

Այս ուշ գիշերին մեր Խումար եզը
Ինձ մոտ է եկել հուշերիս կալից,
Ծռել է լծից կոշտացած վիզը
Ու հարցնում է իմ քեֆ ու հալից։

Այս ուշ գիշերին մի քնքուշ աղջիկ
Ցողոտ ձեռքերով իմ դուռը բացել,
Ժպիտը պահած աչքերում վճիտ,
Ասում է՝ արդյոք ինձ չե՞ս մոռացել։

Այս ուշ գիշերին Մանուշակ տատս
Երկար ճամփա է կտրել ու եկել,
Եկել ասում է՝ ասա ինձ, ջանս,
Այդ ինչո՞ւ այդպես վաղ ես ճերմակել։

Այս ուշ գիշերին եկել հայրս ծեր՝
Հողոտ ոտքերով և բահը ուսին.
- Վեր կաց,- ասում է,- քնով ես անցել,
Մեր բոստանները թողել ո՞ւմ հույսին։

Այս ուշ գիշերին խելառ մի տղա
Ինձ է կանչում մեր Խամուտի սարից.
Ասում է՝ ես քեզ գտել եմ ահա,
Որտե՞ղ ես կորել դու այսքան տարի։

Քո տեղն այստեղ է՝ լեռները կապույտ,
Անտառները բիլ, դաշտերը բեհեզ,
Ուր արծիվները երկինքներ չափում,
Գետերն են վիճում քարափների հետ։

Այս ուշ գիշերին փախել է քունս
Ու նետել է ինձ գիրկը հուշերիս,
Ինձ հյուր է եկել պատանությունս
Եվ քունս խլել այս ուշ գիշերին։



Ո՜Վ ԶԱՐՄԱՆԱԼԻ

Թե աստված իրոք արարել է քեզ
Ադամի կողից՝ այդպես նուրբ ու ձույլ,
Այդպես հողեղեն, հիասքանչ այդպես -
Հավատացյալի երկյուղով մի սուրբ
Երկրպագում եմ ես այդ աստծուն։

Թե դու բոցն ես այն փողի եղեգան,
Որ ծնեց մանուկ մի հրագանգուր,
Հուր պսակ գլխին, աչքերն արեգակ -
Չոքում եմ դեմդ ես քուրմի հանգույն
Եվ խունկ եմ վառում քո ոտքերի տակ։

Թե դու ես իրոք այն աստվածուհին,
Որին հեթանոս նախնիները մեր
Կոչեցին սիրո հրաշք Աստղիկ -
Քո վեհությանը թույլ տուր խոնարհվել,
Օրհնել ծնունդը քո սքանչելի։

Թե դու ես իրավ ուժն այն ամեհի,
Որ շանթերի դեմ դառնում շանթարգել,
Աշխարհն է փրկում դավից ու մահից -
Պատրաստ եմ կյանքս պարգևելու քեզ,
Ո՜վ հերոսամայր, ո՜վ զարմանալի։
1984 թ.




ՀԱՍՈՒՆ ՏԱՐԻ


* * *
Այդ ես չեմ երգում, երգում է հովը,
Զեփյուռն է արտի վարսերը շոյում,
Այդ գետն է երգում, երգում է ծովը,
Մեր աղբյուրներն են կարկաչում ձորում։

Այդ կաղնիներն են հպարտ շառաչում,
Կայծակն է ցոլում ամպերից մթին,
Այդ ծղրիդներն են դաշտերից կանչում,
Զեփյուռն է խաղում լեռան գագաթին։

Այդ արտույտներն են կախվել երկնքից
Ու ջրվեժներն են ծկլթում կիրճում,
Մի՞թե չեք լսում, այդ եղնիկներն են
Անտառի խորքում այդպես բառաչում։

Այդ ես չեմ երգում, երգում է առուն,
Գետակն է ձորում թմբուկն իր զարկում,
Այդ տերևներն են խշշում անտառում,
Քամին է մեր տան փեղկերը թակում։

Այդ աղջիկներն են, լսո՞ւմ եք նրանց,
Երգում են սիրո, կարոտի մասին,
Այդ ծաղիկներն են շշնջում կամաց,
Ողկույզն է դողում խաղողի վազին։

Այդ սիրուց մերժված տղաներն են մեր՝
Սիրածի համար այդպես հառաչում,
Այդ մայրն է խոսում կորած որդու հետ,
Այդ մանուկներն են անհոգ քրքջում։

Այդ ես չեմ երգում... Ես անտառներից
Շշուկ եմ պոկում կարոտով անանց,
Աղմուկն եմ բերում մեր գետակների
Եվ առանց վարձի բաժանում մարդկանց։

Ես սիրահարված պատանու նման
Լուսացնում եմ գիշերներն անքուն,
Ու լսում եք դուք երգերն այս հիմա
Եվ դուք կարծում եք այդ ես եմ երգում։
1963 թ.



ԻՄԱՍՏՈՒԹՅԱՆ ՏԱՐԻ

Հիսուն տարին, ասում են,
Իմաստության տարի է,
Հիսուն տարում, ասում են,
Մարդիկ անչափ բարի են.
Թիկն են տալիս բազմոցին,
Անցած օրերն են հիշում,
Կարմիր-կանաչ մանկության
Սար ու ձորերն են հիշում,
Իրենց նախկին սերերի
Օրոր-շորորն են հիշում,
Կանաչ բեհեզ հանդերի
Թխլիկ լորերն են հիշում...

Եվ հիշում են, հիշում են,
Մայրական սուրբ օրհնանքի
Անուշ բառերն են հիշում,
Հեռվից կանչող ճամփեքի
Ծաղկած ծառերն են հիշում,
Իրենց ջահել օրերի
Խրոխտ պարերն են հիշում,
Եվ պատրանք ու հուշ դառած
Երազ յարերն են հիշում,
Հետո ապուպապերի
Շիրմաքարերն են հիշում։

Եվ հիշում են, հիշում են,
Կռիվ տարին են հիշում,
Եզը չոքած հերկի մեջ,
Կամը կալին են հիշում,
Ապին գնաց, լուր չկա,
Տատիկի սուգն են հիշում,
Փողոցներում գալարվող
Բորանն ու բուքն են հիշում,
Գտած ինչ-որ հրաշքով՝
Կորեկի հացն են հիշում,
Եվ այրերին սպասող՝
Մայրերի լացն են հիշում...
Հուշը հուշին դարսում են,
Հուշը չար ու բարի է...
Հիսուն տարին, ասում են,
Հասուն մտքի տարի է։
6 հունվարի, 1982 թ.



Ի Ն Ձ

Այս ծերանալը ինչպե՞ս է լինում.
Աշունը գլխիդ եղյամ է դնում,
Մի կարմիր-կանաչ գարուն ես հիշում,
Եվ հուշերիդ մեջ ամառն է խշշում,
Բայց հին իլիկով նույն թելն ես մանում՝
Տեսե՜ք, ջահել եմ ու չեմ ծերանում.-
Սիրուն կին տեսնում՝ խոր ախ ես քաշում,
Չէ, «ախս» ո՞րն է, հոգի ես մաշում,
Մտքում հազար մի նամակ ես գրում
Ջիվան օրերիդ թառլան սիրուհուն,
Եվ գլուխդ ես գովում զօր-գիշեր՝
Է՜հ, քանիսին եմ ես կյանքում մերժել...
Ձեռքովդ եկածն այդ է, ի՞նչ անես,
Էլ տակիդ Քուռկիկ Ջալալի չունես,
Քուռկիկ Ջալալուն հարմար թամբ չունես,
Էլ առաջվա պես ուժ ու թափ չունես,
Որ կրակ կտրած՝ անձրև ու ձյունին
Գնաս հասնես քո Խանդութ Խաթունին։

Այս ծերանալը ինչպե՞ս է լինում.
Քո լռության հետ մենակ ես մնում,
Մի երկու բաժակ գինուց հարբում ես,
Հուշ-պատրանքներով դու քեզ խաբում ես,
Քո այդ մանկության ճամփեքն ես չափում,
Ուր կաղնիներն են հպարտ սոսափում.
Հին երազներդ իրար ես խառնում,
Մի քաղցր խոսքից երեխա դառնում,
Երեխայի պես հրճվում ու ճչում,
Երազից խաբված տեղից վեր թռչում...
Եվ հետո աչքիդ էլ քուն չի գալիս,
Միտքդ նորից ես հուշերիդ տալիս,
Հուշերի թևով հեռուն ես թևում,
Լեռներ ես պատռում, երկինք ես ձևում,
Ու հանկարծ հիշում՝ շատ ես ուշացել,
Ջահելությունդ վաղուց է անցել...

Այս ծերանալը ինչպե՞ս է լինում.
Մտքիդ թելերից գորգեր ես հինում,
Մեկ-մեկ տրտնջում, մեկ-մեկ փնթփնթում,
Բան ես կորցրել, իբր չես գտնում,
Այն ես հավանում, այս չես հավանում,
Եվ քո ասածն ես հա առաջ տանում.
Բայց տեղն է գալիս՝ սիրտդ բարակում,
Կնոջդ անգամ դու չես առարկում,
Այնպես ես նրան «հոգիե, «ջան» ասում,
Որ աղջկա պես ժպտում է, նազում...
Էլ ի՞նչ ես ուզում.
Թառլան կին ունես,
Ու ինքդ քո մեջ ջահելանում ես,
Էն նախկին սիրով վառվում, հալվում ես,
Հալվում, ծալվում ես,
Ծալվում, կես լինում...
Ծերանալն ահա այսպես է լինում։
1982 թ.



Աղջկաս՝ ՆԱՐԻՆԵԻՆ

Քանի կողքիս ես, ինձանից անմաս,
Հոգուս սատար ես ու սրտիս հենակ,
Հավք ես, կթռչես մի օր, կգնաս,
Բույնդ կհյուսես ուրիշ հարկի տակ,
Բայց նորից քո հին բույնը կհիշես,
Իմ գլխի ճերմակ ձյունը կհիշես։

Սիրավառ սիրտս քեզ ոսկե սինի,
Օրհնում եմ ճամփադ ես գորովանքով,
Գարնանամուտդ թող ծաղկով լինի,
Ամառնամուտդ՝ բերք ու բարիքով,
Ուր էլ որ լինես՝ քո տոհմին մնաս
Եվ քո հայրական տունը չուրանաս։
1982 թ.



Աղջկաս՝ ՆՎԱՐԴԻՆ

Ծաղկում, բացվում ես,
Իսկ ես խարկվում եմ,
Կյանքով լցվում ես,
Ես ճերմակում եմ։
Դու կարկաչում ես,
Ես ցամաքում եմ,
Դու կանաչում ես,
Ես դատարկվում եմ։
Դու զորանում ես,
Ես կորանում եմ,
Դու նորանում ես,
Ես չորանում եմ։
Դու բոցկլտում ես,
Իսկ ես հալվում եմ,
Զնգում, հորդում ես,
Իսկ ես ծալվում եմ։
Ծիածանվում ես,
Իսկ ես հանգչում եմ,
Դու բարձրանում ես,
Իսկ ես իջնում եմ։
Դու հուր ես տալիս,
Իսկ ես ձյունում եմ,
Դու նոր ես գալիս,
Իսկ ես գնում եմ։
Օ՜, աղջիկ, իմ լույս,
Հոգուս երկինք մով,
Քեզ բարի գալուստ,
Ինձ՝ գնաս բարով։
1982 թ.



ԵՐՋԱՆԿՈՒԹՅՈՒՆԸ

Երջանկությունը դա քո առաջին
Քայլերն է երեր՝ սեղանից՝ աթոռ,
Ձեր բակով հոսող առվակն է վճիտ,
Մորդ օրորը ջերմ ու սիրաթով։

Երջանկությունը՝ դա քո առաջին
Ժամադրությունն ու սերն է առկա,
Երբ դու առաջին անգամ քո կյանքում
Համբուրեցիր այն քնքուշ աղջկան։

Երջանկությունը այն է, որ գտար
Քո՛ ճանապարհը այս մեծ աշխարհում,
Հասկացար, որ լեռն ունի վեհ կատար
Եվ թևեր ունես՝ թռչելու հեռուն։

Երջանկությունը քո մաքուր խիղճն է,
Անկեղծությունը՝ հանդեպ քո խղճի,
Հարազատ որդուդ անդրանիկ ճիչն է
Եվ թոթովանքը նրա առաջին։

Երջանկությունը այն է, որ գիտես՝
Ինչի համար ես ապրում, պայքարում,
Քո նպատակն ու երազներն ունես
Եվ հայրենիքիդ պարտք ունես տալու։

Երջանկությունը դա օդից կախված
Շքեղ դղյակ չէ խաղաղ ու անդորր,
Ոչ էլ պատահմամբ գտած ինչ-որ գանձ
Կամ պաշտոնական փափուկ բազկաթոռ։

Երջանկությունը քո տնկած ծառն է,
Քո ցանած արտն է, եռանդդ անհուն,
Քո ձեռքով տաշած այն գլխաքարն է,
Որ տան պատերը ամուր է պահում։

Երջանկությունը այն է, որ մարդկանց
Սրտանց մաղթելու «բարի լույս» ունես,
Քեզ համար սիրուց տրոփող սիրտ կա
Եվ ինչ-որ մի տեղ սպասում են քեզ։

Երջանկությունը դա այն է, որ դու
Եվ կարողանաս ըմբոստ շառաչել,
Լինես լավ ընկեր և թիկունք մարդու,
Քո ապրած կյանքի համար չամաչես։

Երջանկությունը իրավունքն է քո
Աներկբայելի, քեզ հետ է ծնվել,
Այն, որ կարող ես քո ապրած կյանքով
Եվ ուրիշներին երջանկացնել։



* * *
Պոետներին մեծարել են,
Տվել փառք ու պատիվ անծիր,
Պոետներին քարկոծել են
Նենգ ու նախանձ փարիսեցիք։

Պոետներին զրպարտել են
Հուդաները փողի գերի,
Պոետներին բանտարկել են,
Գնդակել են պոետներին։

Դափնիներ են դրել կանաչ
Պոետների սեգ ճակատին,
Ձեռքը խոթել ատրճանակ,
Հրավիրել մենամարտի։

Պոետներին խարանել են,
Վառել նրանց երգերն ընտիր,
Պոետներին դարանել են
Դանտեսները բախտախնդիր։

Պոետներին տվել թևեր
Ու մղել են խոյանքների,
Պոետներին սիրահարվել
Ու լքել են պոետներին։

Պոետներին հայհոյել են,
Հալածել են ու այպանել,
Պոետները զենքը ձեռքին
Հայրենի հողն են պաշտպանել։

Պոետները չեն նահանջել
Ու չեն եղել փառքի գերի,
Փառքը ինքն է վստահորեն
Եկել գտել պոետներին։



* * *
Այս վազերը իմ ձեռքով եմ տնկել
Եվ ինչ գնով եմ երաշտից փրկել։
Թե դառն է մի քիչ իմ այս մաճառը,
Դուք ներող եղեք, ես եմ պատճառը։
Վատ մարդկանց ձեռքից շատ եմ դառնացել
Եվ մաճառիս է դառնությունն անցել։
1984 թ.



* * *
Այս շքերթներից հոգնել եմ արդեն
Ու ձանձրացել եմ ճառերից դատարկ։
Ճառ է հաղորդում ռադիոն երգի տեղ,
Վալսի փոխարեն՝ աղմուկ-աղաղակ։

Կուռքը տապալվել, բայց մի ուրիշ կուռք
Կանգնել է ահա նույն պատվանդանին,
Շողոքորթների ոհմակն ահարկու-
Կրկնում է նորից պատմությունը հին։

Ի՜նչ դիֆիրամբներ և ի՜նչ ցնծություն,
Թերթերում՝ ծափեր, եթերում՝ ծափեր,
Անմիտ ծափերն այս մեզ ու՞ր են տանում,
Այդ ո՞ւմ ենք ուզում ծափերով խաբել։

Այս շքերթներից հոգնել եմ արդեն
Ու ձանձրացել եմ ճառերից դատարկ-
Լեզուս հատեցե՜ք՝ չշողոքորթեմ,
Կտրեցե՜ք ձեռքս՝ որ էլ ծափ չտամ։



ՈՒԹՆՅԱԿՆԵՐ

1.
Ջան ես ասում, ես հալվում եմ-
Դե քո ջանը ո՞նց կլինի,
Դու ժպտում ես, ես վառվում եմ,
Սրտիս բանը ո՞նց կլինի.
Իմ գրկի մեջ տենչում ես ինձ,
Իմ գրկի մեջ հոգիս հանում,
Իմ գրկի մեջ ինձ դավում ես,
Դավաճանը ո՞նց կլինի։

2.
Ինչո՞ւ համար ահ ու դավով
Դարը այսքան բարդացնել,
Չէ՞ որ կյանքում երկրորդ անգամ
Մենք չենք կարող նորից ծնվել.
Խելոքները երբ անզոր են
Միտք-մտքի տալ, դատել արդար,
Հիմարներին ի՞նչ է մնում՝
Հողագունդը պայթեցնել։

3.
Այդ ո՞ւր է ուզում հասնել տգետն այս-
Սրան ու նրան անվերջ բոթելով,
Մարդիկ հո մորից կուզիկ չեն ծնվում,
Կուզիկանում են քիթը խոթելով.
Բայց կյանքն ունի իր օրենքը անխախտ,
Իր դատը ունի ու դատաստանը.
Աստիճաններից նա է գլորվում,
Ով բարձրանում է շողոքորթելով։

4.
Մեծ լոռեցուն
Երգիչներ եկան, երգիչներ անցան,
Մեր փառքի սյունն ու գերանը դու ես,
Որքան առուներ գետեր չդարձան,
Ծով հասած գետի մերանը դու ես։
Հազարան բլբուլ դու մեր դպրության,
Դարավոր կաղնի դու մեր անտառի,
Դու մեր տենչերի ու սրտերի ձայն՝
Մեր երգի ոսկե բերանը դու ես։

5.
Մի գիշեր մնամ՝ մեր հանդում մնամ,
Հերանց գնացող մեր արտում մնամ,
Ծղրիդների հետ, ա՜խ, արթուն մնամ,
Մի գիշեր մնամ՝ թող անտուն մնամ։
Մի գիշեր լսեմ շշուկն արտերի,
Մի գիշեր ըմպեմ բույրը վարդերի,
Մի գիշեր մնամ քո սիրուն ծարավ
Ու սիրահարված քո գիրկը դառնամ։

6.
Ես իմ երգերով զարմացնեմ ո՞ւմ,
Ո՞նց զարմացնեմ սրտերին անառ,
Երբ նորություն չէ մեր այս աշխարհում
Սոխակի երգը՝ սոխակի համար։
Ահա և քեզ կին, ահա և գինի,
Կյանքը՝ խաս պարտեզ, աշխարհը՝ գարուն...
Բայց ամեն սիրող Մեջնուն չի լինի,
Ամեն թաս բռնող Խայամ չի դառնում։

7.
Մի գնա, անգին, մի քիչ էլ մնա,
Թող որ ականջիս մի ճիչ էլ մնա,
Մի քիչ էլ մնա, որ տանջես մի քիչ,
Քո այդ սուրբ խաչով ինձ խաչես մի քիչ,
Մի քիչ էլ մնա՝ հառաչեմ մի քիչ,
Ափերից ելնեմ, շառաչեմ մի քիչ...
Քո խանդ ու դավից ինձ փրկիչ մնա,
Անգին մի գնա, մի քիչ էլ մնա։

8.
Խրատ էի կարդում ցինին,
Բայց չլսեց, թռավ գնաց,
Գայլը լսեց հորդորանքս,
Սակայն գառս առավ-գնաց.
Գող ագռավը հիսուն տարի
Աշակերտեց Սոկրատեսին,
Բայց այդպես էլ ամբողջ կյանքում
Նա լեշակեր ագռավ մնաց։

9.
Մեկն էլ գնաց իմ շեն գյուղից,
Սրտիս մի քար ծանրացավ,
Ապուպապիս շիրմի կողքին
Մի շիրիմ էլ բարձրացավ։
Մի խնձոր էլ պոկվեց ճյուղից,
Մի երազ էլ մոխրացավ,
Մեկն էլ գնաց մեր շեն գյուղից՝
Սրտիս մի քար ծանրացավ։