28 April, 2014

Ասք անմահության


(Հովհաննես Շիրազի հիշատակին)

Շիրազը Մասիս սարի բողոքն է
Ու հառաչանքը մեր Վանա ծովի,
Շիրազը Արաքս գետի մորմոքն է,
Անլուռ տանջանքը գերված Տարոնի:
Շիրազը հավերժ հոգու թրթիռ է:
Նոյի տապանից թռած աղավնին,
Մեսրոպ Մաշտոցի սրբացած գիրն է,
Տագնապի կանչը Ձենով Օհանի:
Շիրազն Ախթամար վանքի արցունքն է,
Չարից շղթայված Արտավազդ արքան,
Օտար ափերի հայի հարցմունքն է
Հայոց կռունկին՝ երկրից լո՞ւր չկա:
Շիրազը Սասնա հույսի Մհերն է,
Բախտի հենակը անտեր Սասնա տան,
Որբացած մանկանց արցունքի լեռն է՝
Լցված բաժակը ծով համբերության:
Շիրազն Անին է մեր ավերակված,
Արյունով գրված մեր պատմությունը,
Եվ մոխիրներից հրաշքով հառնված,
Վերածնված մեր Փյունիկ թռչունը:
Շիրազը գերված մեր Կարս քաղաքն է
Ու գետը Եփրատ՝ վշտից խելագար,
Մեր ոգու ցասումն ու աղաղակն է-
Ընդդեմ աստծո՝ կույր ու խլականջ:
Շիրազը հայոց դարավոր հարցն է
Եվ հարցականը չլուծված հարցի,
Շիրազը՝ պանդուխտ այն հայի լացն է,
Որ մոլորվել է ճամփեքին դարձի:
Շիրազը երգի գարնանամուտն է,
Գարնան հեղեղ է ու գարնան որոտ,
Երկնքում թևող զանգակ-արտույտ է,
Շողով ու ցողով բացվող առավոտ,
Շիրազն այն հզոր սիրո կրակն է,
Որ սրտերի մեջ երբեք չի մարում,
Եվ հայրենաշեն այն մեծ բանակն է,
Որի զինվորը չի դավաճանում:
Շիրազն հյութն է մեր անուշ խաղողի,
Կարասների մեջ գժվող մաճառը,
Շաղիկներ դարձած ժպիտն է հողի
Ու մեր դպրության անմահ հանճարը:
Շիրազն իմաստուն մեր ապուպապն է,
Մեր գերդաստանի մանուկն է անեղձ,
Եվ ավանդական մեր երգի թափն է՝
Նարեկից մինչև Եղիշե Չարենց:
Շիրազը մեր շեն օջախի ծուխն է,
Կարոտի լեռը ու խիղճը անբիծ,
Մեր ցավից պոռթկված այն հրաբուխն է,
Որ շպրտում է իր խառնարանից
Հրի փոխարեն՝
Լալ ու գոհարներ:
Շիրազն հավերժի հավերժող ձայնն է՝
Դարերից եկած՝ ուղղված դարերին,
Շիրազը հայոց վշտի արձանն է
Ու մոնումենտը գալիք օրերի:
Շիրազը չքնաղ մեր Երևանն է,
Արցախն ու Վանը, Եփրատն ու Անին,
Մեր Հրազդանն ու Մարութա սարն է,
Կապույտ ծփանքը՝ հրաշք Սևանի:
Շիրազը միշտ կա,
Մասիսը վկա,
Վկա Արագածն
Ու Սիսը վկա-
Քանի ապրում ենք այս երկնքի տակ-
Շիրազով պիտի մեր սիրտը բանանք,
Շիրազով պիտի չափենք մեր թափը,
Հայոց Շիրազով պիտի իմանանք
Մեր ոգու ուժն ու մեր սիրո չափը:

ՎԱԶԳԵՆ ՕՎՅԱՆ
1984 թիվ, 17-ին մարտի

22 April, 2014

Հարևանություն


Ես և Սեդրակ Մարգարիչը տասը տարվա պատը պատին հարևաններ ենք, և այդ տասը տարում իրար դեռ ոչ մի անգամ ցուրտ խոսք չենք ասել։ Բնակարանամուտի առաջին օրը նստած հեռուստացույց էի դիտում, մեկ էլ հանկարծ՝ թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ, և միջնապատի ծեփը շռնդալով թափվեց նոր գնած բազմոցի վրա։

- Սեդրակ Մարգարի՛չ,- գոռացի,- այդ ի՞նչ բանի եք։
- Բան չկա, հարևան ջան,- պատասխանեց,- մի երկու մեխ է, հիմա կվերջացնեմ։
Երբ նա վերջացրեց իր երկու մեխը, ես իսկույն խանութ վազեցի, կես կիլո մեխ գնեցի ու սկսեցի շարել պատին՝ թա՛խկ-թըրա՛խկ, թա՛խկ-թըրա՛խկ...

Հիմա էլ Սեդրակ Մարգարիչը սկսեց այն կողմից.
- Արամ Ազատի՛չ, ի սեր աստծո, մի քիչ կամաց, պատին սվաղ չմնաց։
- Բան չկա, Սեդրակ Մարգարիչ,- պատասխանեցի,- մի կես կիլո մեխ է, շուտով կվերջացնեմ։

Երկու ամսից հետո Սեդրակ Մարգարիչն իր կնոջ ծննդյան օրն էր նշում։ Բաժակաճառեր, ծափ, ծիծաղ, աղմուկ ու աղաղակ։ Մրցություն էր ծավալվել, բոլորն էլ ուզում էին մեկը մյուսից բարձր գոռալ։
Բռունցքով ծեծեցի պատը՝ չլսեցին։ Կոշիկներով ծեծեցի՝ չլսելուն դրեցին։ Սկսեցի մուրճով ծեծել։

- Սեդրակ Մարգարի՜չ, խնդրում եմ մի քիչ կամաց, գլուխս պայթում է։
Սեդրակ Մարգարիչը գինով էր, բարձր տրամադրությամբ պատասխանեց.
- Հարևան ջան, ցավդ տանեմ, խնդրում եմ վատ բան չկարծես, այս աղմուկը բարի նպատակների աղմուկ է։

Հաջորդ կիրակի հավաքեցի մեր բակի հայտնի աղմկարարներին ու սկսնակ կլարնետիստներին և կնոջս ծննդյան օրն այնպիսի մակարդակով նշեցի, որ Սեդրակ Մարգարիչի նյարդերը չդիմացան, գլուխն առավ ափերի մեջ ու շատ քաղաքավարի բղավեց.
- Արամ Ազատի՛չ, ախր, գիշերվա ժամը մեկն է:
- Խնդրում եմ ներող լինեք, հարևան ջան,- պատասխանեցի,- այսօր կնոջս ծննդյան օրն է, կաշխատեմ առավոտյան ժամը վեցին լավ հարևանների կենացով ամեն ինչ հաջողությամբ վերջացնել։

Ձմեռնամուտին Սեդրակ Մարգարիչն իր բնակարանում վառարան դրեց, և խողովակը հրացանի փողի պես ուղղեց դեպի մեր պատշգամբը։
- Սեդրակ Մարգարի՜չ,- ասացի,- թույլ տվեք իմանալ, այս ի՞նչ ծուխ է։
- Բան չկա,- պատասխանեց,- փայտ չունենք, թեփ ենք վառում։

Ես, առանց երկար-բարակ մտածելու, իսկույն մեր վառարանի խողովակը հեռահար հրանոթի փողի պես ուղղեցի դեպի նրանց պատշգամբը։
- Արամ Ազատի՜չ,- վիզը պատշգամբից ձգեց Սեդրակ Մարգարիչը,- ախր, խեղդվեցինք, այս ի՞նչ զզվելի ծուխ է։
- Դատարկ բան է,- պատասխանեցի,- մազութ չեմ գտել, ստիպված սոլյարկա ենք վառում։

Սեդրակ Մարգարիչն իր աղջկա համար դաշնամուր գնեց, իսկ ես դաշնամուրի ձայնը խլացնելու նպատակով, տղայիս համար դհոլ գնեցի, ինձ համար՝ զուռնա, կնոջս համար՝ գալարափող, աղջկաս համար՝ ջութակ։
Սեդրակ Մարգարիչը մի պստիկ շուն գնեց, իսկ ես մեր բնակարանում տեղավորեցի գայլախեղդ հսկա մի գամփռ։ Երբ այն կողմից Սեդրակ Մարգարիչի խղճուկ շնիկը «ծա՛վ-ծա՛վ» էր անում, մեր գամփռն այնպիսի բասով էր պատասխանում, որ ամբողջ շենքը դղրդում էր։

Եթե վաղը Սեդրակ Մարգարիչը հանկարծ փորձի իր բնակարանում արջ պահել, ես Աֆրիկայից կամ Հնդկաստանից փիղ բերել կտամ։

07 April, 2014

Ավանդապատում կամ պատմվածք տատիս մասին


Շատ ու շատ տարիներ առաջ, երբ դեռ նոր էր Աստված ստեղծել ծառերն ու ծաղիկները, ծովերն ու գետերը, լեռներն ու անտառները, երկինքն այնքան ցածր էր, որ նապաստակներն անգամ կանգում էին լեռների գագաթներին, հոտոտում աստղերը։ Լուսինը քիչ էր մնում դիպչեր բարձր ծառերի ճյուղերին, արեգակը մի քիչ լուսնից բարձր էր։ Սկզբում ոչ ոք չէր իմանում, որ աստղերը ոսկուց ու ադամանդից էին, և մարդիկ ապրում էին հաշտ ու խաղաղ։ Բայց շուտով նրանք հասկացան այդ, բարձր աստիճաններ պատրաստեցին, բարձրացան երկինք ու սկսեցին ջարդել աստղերը։ Բոլորն էլ ցանկանում էին հարստանալ։ Ոսկու տենդով արբած մարդիկ բզկտում էին իրար։ Գիշեր-ցերեկ ջարդում էին աստղերը, մեկը մյուսից գողանում ոսկու և ադամանդի թանկարժեք կտորները, տանում թաքցնում որտեղ որ կարող են։ Սկսեցին պատերազմները. սկզբում տերությունն էր կռվում տերության դեմ, ցեղը՝ ցեղի դեմ, հետո գյուղը ելավ գյուղի դեմ, քաղաքը՝ քաղաքի դեմ, հարևանը՝ հարևանի դեմ, եղբայրը՝ եղբոր դեմ։ Եղան մեծ արյունահեղություններ։ Ով ուժեղ էր, նա էլ հարստանում էր, թույլերին սպանում։ Թագավորներն ուզում էին, որ իրենց թագերը, գահերը, պալատների սյունները զուտ ոսկուց և ադամանդից լինեն։ Թագուհիները շողշողում էին արծաթի, ոսկու, ադամանդի մեջ։ Իշխանները ման էին գալիս ոսկե գավազաններով և արծաթե կառքերով։ Այդ ամենից հասարակ ժողովրդին բաժին չէր հասնում։

Աստված վերևից տեսավ մարդկային այս անարդարությունն ու անհավասարությունը և խիստ զայրացավ՝ այդ ովքե՞ր և ի՞նչ իրավունքով են ջարդում իմ ստեղծած աստղերը։ Եվ նրա կամքով երկինքը բարձրացավ ու սկսվեց Մեծ ջրհեղեղը։ Շատ քաղաքներ, գյուղեր, լեռներ, անտառներ, այգիներ մնացին ջրերի տակ։ Եվ եթե չլիներ Նոյ նահապետը, մարդկային ցեղը իսպառ կվերանար աշխարհի երեսից...

Դա պատմում է տատս։ Ումի՞ց է լսել այս առասպելը, իր տատի՞ց, թե՞ պապից։ Չգիտեմ։ Գուցե ինքն է հորինել…
Ես վաղ մանկությունից սիրում էի լսել մեծերի պատմած ավանդություններն ու լեգենդները, հեքիաթներն ու զրույցները։
Տատս, այդ անմեղ, բարի, հաճախ երեխայի պես միամիտ կինն ունի իր ուրույն պատմելաձևը, իր ոճը։ Նրա անկեղծությունն ու միամտությունը հաճախ հասնում էր սրամիտ ու գեղեցիկ անեկդոտների։ Այսպես, նա մի օր կանչեց մորս, թե՝ ռադիոն անջատիր, ուզում եմ լողանալ։ Մայրս զարմացավ, իսկ նա՝ «Աղջի, բա ամոթ չի՞... խոսողն էլի կնիկ լիներ, ոչինչ, տղամարդ է»։

Տատիս ավագ քույրը՝ Նանա բիբին, մահամերձ էր։ Նա իր մահկանացուն կնքելուց առաջ տատիս ասաց. «Մանիշակ, աչքերս դու քո ձեռքով կփակես։ Տես, հա, շատ լաց չլինես, թե չէ՝ շատ կնեղանամ... Էն անունը կտրած Գյուլլուհուն կասես իմ կողմից, որ ինքն ինձ լողացնի ու շորերս հագցնի։ Հա, քանի միտս է, ասեմ՝ թող բրդե փափուկ գուլպաներս չմոռանա։ Գիտես, չէ՞, ոտքերիցս շատ եմ խեղճ»։ Տատս թաշկինակը մոտեցրեց աչքերին ու խոսեց. «Նանա աքա, ախր, ինչի՞ ես էդքան թայդի ընկնում (այսինքն՝ շտապում), իմանում ես, թե էն աշխարքում լա՞վ է։ Ախր, գնացողն էլ ետ չի գալիս, է՜, ետ չի գալիս»։

Հետո սկսեցին հիշել իրենց անցած գնացած օրերը։ «Մանիշակ, միտդ է...»։ «Նանա աքա, բա քո մի՞տն է, էն որ Սանգարում արտ էինք քաղահանում...»։ Տատս սկսեց իր պատմությունը, վերջացրեց։ Նանա բիբին նույնպես վերջացել էր։ Տատս մատներով փակեց նրա կոպերը, համբուրեց արդեն սառած ճակատն ու ասաց. «Նանա աքա, է, քե մատաղ, լավ բան չարեցիր...»։
- Ինչպիսի՞ մարդ էր պապս...

Տատս տխուր ժպտում է, ապա մի պահ ամփոփվում ինքն իր մեջ ու պատմում.
- Թուխ բեղեր ուներ պապդ, թուխ հոնքեր, թուխ ճակատ՝ թուխ մազեր վրան։ Նստում էր թուխ ձին ու թուխ փափախի տակից բոցկլտում էին թուխ աչքերը։ Ջահել-ջիվան տղա էր...
Այստեղ մի պահ կարկամում է ձայնը, աչքերը ջրակալում են։

- Հանդից եկավ տուն, պառկեց թախտին ու մղկտում էր ցավից։ Ոչ սուրբ Սարիբեկը օգնեց, ոչ հեքիմ Մանասը։ Աստված չլսեց ձայնս։ Խեղճ մարդը լուսաբացին մոմի պես թրթռաց, մոմի պես հանգավ։ Քսանչորսը դեռ չէր լրացել։
Տատս ամուսնու, այսինքն՝ պապիս մահից հետո ապրեց վաթսուն տարի ու երբեք չմոռացավ նրան։
Գարնանամուտին ընկավ անկողին։ Նա իր վերջին օրերն էր ապրում։ Երբ արդեն զգաց, որ մահը մոտ է, կանչեց հորս, բռնեց նրա ձեռքն ու կամաց, շատ կամաց ասաց.

- Մի բան եմ խնդրում,- և նա վերջին անգամ նայեց պատից կախած պապիս լուսանկարին ու հառաչեց,- ինձ էն ջահել ջիվանի մոտ չթաղեք... ամոթ է։
Հրաշք կին էր տատս։

«Կապույտ տարիներ» վիպակից

02 April, 2014

Օգտակար խորհուրդներ անփորձ կնամոլներին


Հանրահայտ երգն ասում է. «Ծառերը ծաղկում են տարին մի անգամ...»։ Բայց դու ծառ չես, ինչո՞ւ կյանքում միայն մի անգամ ծաղկես։ Մի երգ, որ կրկնում ես շարունակ, ձանձրանում ես, մի կերակուրը, որ չորս անգամ իրար վրա ուտում ես՝ էլի ես ձանձրանում։ Կարո՞ղ ես վեց անգամ դիտել միևնույն ներկայացումը կամ կինոն ու՝ չձանձրանալ։

Այդպես էլ ամուսնությունը։
Երկու տարի մի կնոջ հետ ապրել ես, իրար «ջան» եք ասել, «ջան» լսել, և սիրտդ մի ուրիշ կնիկ է մտել։ Այստեղ ամաչելու ու վարանելու բան չկա, որ կնիկդ մի օր «ջան» է ասում, դու էլ «չոռ» ասա։ Բան է, եթե ինքը «չոռ»-իդ «ջան»-ով պատասախանի, հիմա էլ «զահուրմար» ասա։ Ու կտաք՝ կռվեք։ Դե պարզ բան է, կռվի մեջ չամիչ չեն բաժանում... Կնիկդ հենց որ հերանց տան ճանապարհը բռնեց, դու էլ սիրեկանիդ տան ճանապարհը բռնիր։

Սիրեկանիդ անունն ի՞նչ է. ասենք՝ Մերի է։ Գնում ասում ես՝ Մերի, ախր, ինչո՞ւ առաջինը քեզ չեմ հանդիպել ու քեզ հետ կյանքս կապել։ Վե՛րջ, սպանես էլ, ես քեզնից հեռացողը չեմ։ Եթե մի քիչ համառի, լվացքի թոկը վիզդ գցի և ցույց տուր, որ իսկապես ուզում ես կախվել։ Բան է, թե որ չհավատա, թոկի մի ծայրն էլ նրա վիզը գցիր ու ասա՝ միասին ենք կախվում։

Երկրորդ կնոջդ հետ արդեն մի վեց ամիս ապրել ես, և հանկարծ մի ուրիշն է սիրտդ մտել։ Հիմա կարող ես շաբաթը երկու անգամ հարբած տուն գալ, ամեն դատարկ բանի համար կռիվ սարքել, երանի տալ այն օրերին, երբ ապրում էիր առաջին կնոջդ հետ։ «Ինչպե՜ս սխալվեցի,- կասես,- իմ գյոզալական կնիկը թողած, այս օձն ինչպե՜ս փաթաթվեց վզիս»։

Վերջ, հասել ես նպատակիդ։ Կարող ես երրորդ աչքադրած կնկա դուռը շատ քաղաքավարի ծեծել, մտնել ներս, մի երեք բերան հառաչել, մի երկու կաթիլ արցունք գցել։ Կանայք տղամարդկանց սրտին այնքան չեն հավատում, որքան այդ երկու կաթիլ արցունքին։

Երրորդ ամուսնությունից հետո մի երկու տարի կհանգստանաս, ուժ կհավաքես չորրորդ ամուսնության համար։ Եթե կնիկդ աղջիկ բերի, կբողոքես. «Ինչո՞ւ աղջիկ և ոչ տղա»։ Իսկ եթե տղա բերի, կասես. «Ինձ նման չի, ուրիշից է»։ Եթե ոչ տղա բերի, ոչ էլ աղջիկ, ազատ ես, գնացք նստիր ու չվիր պատահական քաղաքի ուղղությամբ։ Պատահական քաղաքում կարող ես պսակվել նաև ջահել հարսնացուի հետ և ձևացնել ամուրի։ Հո ճակատիդ գրած չի, որ դրանից առաջ երեք անգամ հաջողությամբ պսակվել ես և հաջողությամբ բաժանվել։

Այսպես կանցնի մի տարի, երկու տարի, և մի օր էլ քո նախկին կանանցից որևէ մեկը կիմանա հասցեդ, կբողոքի, որ ալիմենտ չես վճարում, չորրորդ կնիկդ քեզ կանվանի խաբեբայի մեկը և հենց առաջինն ինքը կբաժանվի քեզնից։

Այստեղ դու այլևս անելիք չունես, եղած-չեղածդ հավաքիր, և եթե շատ ես շտապում, ինքնաթիռ նստիր ու բռնիր մի ուրիշ քաղաքի ճանապարհ... Սրանից դենը քո գործը դու լավ գիտես, որովհետև բավականին փորձ ես կուտակել։ Հինգերորդ պսակից հետո էլ կարող ես սեզոն գնալ, ծանոթանալ մի ուրիշ՝ սեզոնում ամուսնուն կորցրած կնոջ հետ։ Բան է, եթե դրա ամուսինը հայտնվի, թողիր ու փախիր, իսկ եթե չհայտնվի, մի ուրիշ տեղ սեզոն գնա ու մի անգամ էլ բախտդ փորձիր։

Հայտնի բան է՝ ծառը որ ծառ է, տարին մի անգամ ծաղկում է, էլի հավերժական չի, կամաց-կամաց ծերանում է, շարքից դուրս գալիս։

Ճիշտ է, դու ծառ չես, մարդ ես, և մի օր էլ զգում ես, որ չունես նախկին ուժն ու եռանդը, գլխիդ մազերը ճերմակել են, դեմքդ՝ կնճռոտվել, ձայնդ՝ խզվել, աչքերիդ՝ լույսը պակասել... Քեզ ի՞նչ է մնում, մի տաքուկ անկյուն գտիր, թիկնիր բարձին ու ինքդ քեզ համար երգիր.

- Երեկ լավ էր, քանց թե էսօր, խաղերումեն բեզարիլ իմ...
Որ «խաղերումեն» լրիվ բեզարես պրծնես, բոլորովին չամաչես, կհեռագրես քո նախկին կանանց ու երեխաներին. «Մեռնում եմ, վախենում եմ թաղող չլինի»։

Բայց այստեղ վախենալու բան չկա, թաղողներ կգտնվեն, իսկ թե ով գերեզմանիդ մի քար կդնի, աստված գիտե...