1942 թվականի փետրվարին, երբ ձյունախառն քամին անխղճորեն ծառերի մերկ ճյուղերն էր թափահարում, գզգզում մարագների կտուրների ծղոտը, դղրդացնում տանիքների թիթեղներն ու ծխնելույզների բերանից փախցնում ծուխը, հայրս պատերազմից եկավ անթացուպերով։ Պակաս տարի էր, հացը չէր հերիքում, հազիվ էինք ծայրը ծայրին հասցնում։ Տատս թափ տվեց պարկում մնացած հաճարի մի քանի բուռ ալյուրը, մայրս հավ մորթեց և ինձ ուղարկեց հարևան Աղավելենց տուն՝ կես լիտր օղու։ Աղավելը գիտեր, որ հայրս եկել է, պահարանից հանեց մեկ լիտրանոցի թերատ շիշը, երկու հաց դրեց թևիս տակ ու ասաց. «Այ բալա, եղած-չեղածն էս է, յոլա գնացեք, նեղ օրին լեն օր էլ կգա»։
Հարևանները եկան աչքալուսանքի. «Մանիշակ ազի, աչքդ լույս, Գարեգինը եկավ»։ Տատս՝ «Շնորհակալ եմ, իմը հեվլու է եկել, ձերոնք բարով ողջ և առողջ վերադառնան»։ Ով մտնում, նայում էր հորս վիրավոր ոտքին ու հարցնում՝ ցավում է, հա՞... «Ցավում է,- պատասխանում էր հայրս,- երկու անգամ վիրահատել են, բայց էլի ոսկորների արանքում բեկորներ են մնացել, երկու ամսից հետո պիտի նորից գնամ վիրահատման»։
Եկողները հարևաններ էին, բարեկամներ ու ազգականներ, ամեն կողմից հարցեր էին տալիս՝ ե՞րբ կվերջանա կռիվը, գերմանացիների տանկերն են ուժե՞ղ, թե՞ մեր տանկերը, անգլիացիներն ու ամերիկացիներն ինչո՞ւ չեն բացում երկրորդ ճակատը։ Չերչիլն ի՞նչ է մտածում այդ առթիվ։ Այնպիսի հարցեր էին տալիս, կարծես հայրս առնվազն արտաքին գործերի մինիստրի տեղակալ է կամ բանակի գեներալ։
Նեսի ապան, որ անկյունում լուռ նստած լսում ու ննջում էր, գլուխը բարձրացրեց ու ասաց.
- Գարեգին, լավ կլինի, որ դուք էդ ֆաշիստի տանկերին «Մոսինի» թվանքով խփեք։ «Մոսինի» թվանքի մերը չմեռնի, մազը միջից կիսում է, բա դրան տանկ կդիմանա՞։
- Մոսինով հիմա ճնճղուկ են սպանում,- պատասխանեց հայրս,- հիմիկվա կռիվը, Նեսի ապա, ուրիշ կռիվ է։ Հետո էլ, էդ տանկը, որ ասում ես, փետից չի, երկաթից ու պողպատից է։ Հաուբիցի կողքին «Մոսինին» ի՞նչ պիտի անի…
Եկող-գնացողները շատ էին, իսկ սեղանին մի շիշ օղի էր, խաշած կարտոֆիլ ու լոբի, մի հավ, թթու դրած կաղամբ և երեք հաց։ Եփած հավն այնպես էր գրգռում ախորժակս, որ մեր Ղաժտար կատվի պես պտտվում էի սեղանի շուրջն ու մտածում՝ դե ես ինչո՞վ կատու չեմ, մենակ պոչս է պակաս։
Երեկոյան դեմ եկավ գյուղսովետի նախագահ Սիմոն Ամիրյանը, ձյունոտ ոտքերը վառարանի կողքին թափ տվեց, կպչուն աչքերով նայեց հորս ու ձեռքը մեկնեց։ Կարծում էի պիտի ասեր՝ բարով ես եկել, բայց ուրիշ բան ասաց.
- Թղթերդ բեր տեսնեմ։
Հայրս բլուզի գրպանից հանեց զինվորական տոմսն ու մի երկու թուղթ, Սիմոն Ամիրյանը մտքում կարդաց, ճպճպացրեց աչքերը, գլուխը շարժեց։
- Աջ ոտքից ես վիրավորվե՞լ։
- Հա, աջ ոտքից,- պատասխանեց հայրս,- տերը մեռած բեկորները կրունկս ցրիվ են տվել։
- Էդ ո՞ր ֆրոնտում էր։
- Ռոստովի մոտ։
- Ֆրոնտի անունն եմ հարցնում։
- Ֆրոնտը ֆրոնտ է, ես ի՞նչ իմանամ, անգրագետ մարդ եմ։
- Մեր երկրում անգրագետ մարդ չկա,- նա զինվորական տոմսը և թղթերը վերադարձրեց հորս։- Ռոստովը հանձնեցիք, Կիևը հանձնեցիք, Մինսկը, Գոմելը, Բրեստը, Ժիտոմիրը, Լվովը հանձնեցիք... Համա կռվում եք, հա... Ֆաշիստներին բերել, հասցրել եք Կափկազ։
- Էդ բաներն ինչո՞ւ ես ինձ ասում,- բարկացավ հայրս։
- Բա ներկա էտապում ո՞ւմ ասեմ։
- Մթամ ես ո՞վ եմ՝ վաշտի հրամանատա՞ր եմ, կոմիսա՞ր եմ, գնդապե՞տ եմ, թե՞ գեներալ եմ։ Ես շարքային զինվոր եմ, հրաման եմ կատարում. ասում են՝ նազադ, նահանջում եմ, ասում են՝ վպերյոդ՝ առաջ եմ գնում, ասում են՝ կրակիր, կրակում եմ։
- Որ կրակում ես, քանի՞ ֆաշիստ ես սպանել։
- Չեմ հաշվել։
- Բա ո՞ւմ վրա էիր կրակում։
- էլ ո՞ւմ վրա՝ թշնամու։
- Բա ինչո՞ւ Ռոստովը հանձնեցիք։
- Կռիվ է, ի՞նչ կարող ես անել։
- Կռիվ է, ճիշտ է, բայց լավ չեք կռվում։
Երևի հայրս պիտի ասեր. «Մենք լավ չենք կռվում, դու գնա կռվիր» բայց զսպեց իրեն, վիճելու տրամադրություն չուներ. ո՞վ չգիտե Սիմոն Ամիրյանին, մեկ էլ տեսար՝ չեղածից մի բան սարքեց։
Տատս, որ լուռ լսում էր նրանց զրույցը, միջամտեց.
- Սիմոն, ի՞նչ եք զուր տեղից խոսք կռվեցնում, մոտեցեք սեղանին, մի-մի բաժակ արաղ խմեք, ձեր դարդ ու ցավից խոսեք։ Կռիվ գցողի տունը բրիշակ դառնա։
- Էդ մեկը կարելի է,- Սիմոն Ամիրյանը մոտ քաշեց աթոռը, ինքն իր ձեռքով լցրեց բաժակներն ու խոսեց.- Գարեգին, դե որ եկել ես, բարով ես եկել։ Իհարկե, լավ չարեցիք, որ Ռոստովը հանձնեցիք թշնամուն։ Պիտի կռվեիք մինչև վերջին շունչը, մինչև արյան վերջին կաթիլը։ Չկռվեցիք։ Դա սխալ է։
Խմեց, հոտ քաշեց հացից, պոկեց հավի մի ազդրը, կերավ, էլի լցրեց բաժակներն ու տարակուսանքով շարժեց ուսերը։
- Մանիշակ ազի, էս քահրիբար արաղից շատ ունե՞ս։
- Եղածն էդ է,- ասաց տատս,- հոգեպահուստ էր, խմեցեք, ձեզ հալալ։
- Հա, տեսնում եմ, հոգեպահուստ է,- Ամիրյանը նենգ ժպտաց,- բա ինչո՞ւ եք տրտնջում՝ պակաս ենք ապրում։ Սա պակաս սեղանի արա՞ղ է։ Մեղավորը մենք ենք, որ ձեր բերանում լեզու ենք դրել։ Ի՞նչ ասեմ, հաջող լինենք։ Բայց Ռոստովը չպիտի հանձնեիք։
Խմեց, պոկեց հավի մյուս ազդրը, կերավ, շարժեց գլուխը։
- Արտաշն էլ է ոտից վիրավորվել, Մակարյան Համոն՝ ձեռքից, Բալայան Արամը համ ոտից, համ ձեռքից։ Էդ սարսաղ ֆաշիստի գնդակը մենակ ոտ ու ձեռքից է բռնո՞ւմ։ Մարդ ոտ ու ձեռքից բացի, էլ ուրիշ տեղ չունի՞։
- Գլուխ ունի,- ասաց հայրս,- որ գնդակը կպչի գլխիդ, կենդանի կմնա՞ս։
- Չէ։
- Սիրտ ունի. սրտից խոցվածը կապրի՞։
- Չէ։
- Թոքեր ունի, աղիքներ ունի, փայծաղ ունի։ Առանց դրանց մարդ կապրի՞։
- Չէ։
- Դե որ չէ՝ գլխից, թոքերից սրտից, փայծաղից գնդակվածները ո՞նց վերադառնան տուն ու ասեն՝ Սիմոն Ամիրյան, քո հերն անիծած, արյունդ մեր արյունից կարմի՞ր է, ինչո՞ւ չես գնում կռվի, որ կռվողի հալը իմանաս։ Բան է գտել՝ Ռոստովն ինչո՞ւ հանձնեցիք։ Ռոստովի համար սիրտդ շատ է ցավո՞ւմ։
- Լեզո՛ւդ, լեզո՛ւդ,- գոռաց Ամիրյանը։
- Լեզվիս հետ գործ չունես։ Կարճ ասա՝ փորումդ ի՞նչ ցավ կա, ինչո՞ւ ես եկել։
Սիմոն Ամիրյանը աթոռը ետ քաշեց, ելավ տեղից ու գոռաց.
- Դու դիզերտիր ես, դու սիմուլյանտ ես։
- Դրա համար ես եկե՞լ, կլյաուզնիկ շուն,- հայրս բարձրացրեց անթացուպը,- քանի կարկաժդ չեմ պատռել, կորիր այստեղից։
Քամին առաջվա պես ձագը կորցրած էգ շան պես դրսում կաղկանձում էր, վառարանի ծուխը ետ տալիս։ Հայրս, մի ոտքի վրա ցատկոտելով, մոտեցավ, ծխատար խողովակի արմունկը պնդացրեց, նստեց թախտին, վիրավոր ոտքը դրեց աթոռին։
- Ցավո՞ւմ է,- հարցրեց տատս։
- Ոտքս ոչինչ, սիրտս է ցավում,
- Վո՜ւյ, քոռանամ, բա սրտիդ ի՞նչ է եղել։
- Չտեսա՞ր։
- Դու էդ կռապաշտի հետ ինչո՞ւ ես գլուխ դնում։
Եկան հարևան Աղավելը, քավոր Սամսոնը և Նեսի ապան։
- Ամիրյանը շնացած գնաց,- ասաց Աղավելը։- Անցած օրն էլ մեր Արտաշին բռնեց, թե՝ ինչո՞ւ ես ոտից վիրավորվել։
Վառարանում կրակը բոցկլտաց, մի բուռ ծուխ դռնակի փոքրիկ անցքից դուրս նետվեց։ Մայրս վառեց լամպը, տատս գործի գցեց ճախարակը, մեր Ղաժտար կատուն սկսեց խաղալ կծիկի հետ, փոքրիկ եղբայրս օրորոցից պարզեց թաթերն ու ճչաց.
- Չափուճ եմ ուզում, չափուճ եմ ուզում։
- Ա՛յ լակոտ, դու ուստա՞ ես, որ չաքուճ ես ուզում,- ծիծաղեց քավոր Սամսոնը։
- Չաքուճ չի, չափուճ է,- բացատրեց մայրս,- այսինքն՝ չամիչ։
Հայրս մի ծխախոտ փաթաթեց, հարցրեց Աղավելին.
- Լավ, Արտաշը լռե՞ց։
- Արտաշից խա՞մ ես,- փռթկացրեց Աղավելը։- Արտաշն էլի էն Արտաշն է մնացել, քթի տակ խնդմնդաց ու դառավ Ամիրյանին՝ փորումս գազեր են կուտակվել, հեռու կաց՝ վնաս չտամ։
- Գազե՞ր,- Նեսի ապան տմբտմբացրեց գլուխը,- էդ ճի՞շտ է, որ նեմեցը գազ է բաց թողնում։
- Նեմեցը չգիտեմ, համա Արտաշը բաց է թողնում։
Քավոր Սամսոնը Աղավելի կատակը լրջորեն ընդունեց.
- Յանի էստեղ Արտաշն ո՞ւմ վրա պիտի գազ բաց թողնի։
- Սիմոն Ամիրյանի վրա։
1942 թվականին ես տասը տարեկան էի, նամակներ էի գրում ավագ լեյտենանտ հորեղբորս, սերժանտ քեռուս, Նեսի ապայի Վաղարշակին։ Վաղարշակին ուղղված նամակները գրում էի Նեսի ապայի անունից, վերջում նշում. «Նեսի ապայի նամակը գրեց Վաղիկ Օհանյանը։ Խփեցեք էդ ֆաշիստ շներին»։ Հորեղբորս սովորաբար գրում էի մեծական նամակներ, իմ կարծիքով, շատ լուրջ, ռազմական հարցեր էի շոշափում, համեմում այնպիսի թևավոր խոսքերով, որոնց միտքը, ճիշտն ասած, ես էլ չէի իմանում։
Երբ մայրս թեյ բերեց, Նեսի ապան հայացքով ինձ հասկացրեց, որ խոսք ունի ասելու։ Մտանք կողքի սենյակը, նա գրպանից հանեց եռածալ մի նամակ, կամաց ասաց. «Ցավդ տանեմ, սա ոնց որ մեր Վաղարշակի ձեռագիրը չի, սիրտս ահ է ընկել»։
Նամակը գրում էր անծանոթ մի ավագ լեյտենանտ. «...Ձեր որդին՝ Վաղարշակ Մկրտչյանը»... շարունակությունը կարդում եմ մտքումս. «զոհվեց հերոսի մահով»։
- Հը՞,- Նեսի ապան բռնեց հայացքս,- «Ձեր որդին՝ Վաղարշակ Մկրտչյանը» ի՞նչ։
- Նեսի ապա, ոնց որ լավ չի գրված, ջնջված է։
- Ջնջվա՞ծ... Ի՞նչն է ջնջված, ցավդ տանեմ։
- Նեսի ապա, իսկ գուցե... սո՞ւտ է։
Նեսի ապան հենվեց պատուհանի գոգին ու խեղդված ձայնով ասաց.
- Վա՜յ, մեջքդ կոտրի, կռիվ գցող։
Առավոտյան նորից ուժեղ ձյունաբուք սկսվեց։ Գիշերն ուշ էի քնել, ուշ արթնացա և հասկացա, որ դասերից ուշացել եմ։ Հայրս նայեց պատի ճակատից կախած ժամացույցին, շարժեց գլուխը.
- Համա քնկոտն ես, հա՜... Դե լավ, էսօր էլ դասի չես գնա։ Գրասենյակից ինձ կանչում են, անտեր հենակները գետինը չեն բռնում, որքան չլինի, դու էլ ես տղամարդ, կօգնես։
Գրասենյակում Սիմոն Ամիրյանն էր և կաշվե կիսաբաճկոնով մի մարդ՝ աջ ձեռքը տաբատի գրպանում։ Անծանոթը հորս բարևեց, ցույց տվեց աթոռը, նայեց ինձ, երևի ուզում էր ասել՝ դու կարող ես գնալ տուն, բայց ոչինչ չասաց։ Հագին կարմիր երիզներով տաբատ էր, սապոգներ, կիսաբաճկոնի տակից երևում էր զինվորական բլուզի փեշը։ Հայրս անթացուպերը դրեց ծնկների արանքում, հանեց մախորկայի քսակը։ Անծանոթը մեկնեց իր ծխատուփը.
- Խնդրեմ, գուցե իմը փորձեք։
- Շնորհակալ եմ,- ներողամտաբար ժպտաց հայրս,- ես մախորկա եմ ծխում։
Անծանոթը մոտ քաշեց աթոռը, ինքն էլ նստեց։ Աջ ձեռքը նա տաբատի գրպանից չէր հանում։
- Օհանյան Գարեգինը դուք եք, չէ՞։
Հայրս շարժեց գլուխը.
- Ես եմ։
- Այս սիրուն տղան ձե՞րն է։
- Իմն է։
- Խելոք տղա է երևում,- ձախ ձեռքով չրթացրեց լուցկին, վառեց ծխախոտը։- Դուք ո՞ր ֆրոնտում եք վիրավորվել, ընկեր Օհանյան։
- Ռոստովի մոտ։
- Ռոստովը մե՞ծ քաղաք է։
- Չեմ տեսել։ Ասում են՝ մեծ քաղաք է։
- Երեկ ասում էիր՝ տեսել եմ, հիմա էլ խոսքդ փոխում ես,- Ամիրյանը ծիծաղեց, ցուցադրելով մետաղյա ատամնաշարը։- Ռոստովի համար կռվել ես, Ռոստովը չե՞ս տեսել։
- Ես Ռոստով չեմ մտել, Ամիրյան։ Երեկ քեզ այդպիսի բան չեմ ասել։
Կիսաբաճկոնով մարդու դեմքը ջղաձգվեց։
- Ընկեր Ամիրյան, ես դեռ չեմ վերջացրել,- և ապա դարձավ հորս.- ինչպե՞ս էր կոչվում ձեր դիվիզիան։
- Հրաձգային։
- Թշնամին երևի ուժեղ էր։
- Ուժեղ չլիներ, մենք չէինք նահանջի, ես ոտքից չէի վիրավորվի, Սիմոն Ամիրյանն ինձ գրասենյակ չէր քարշ տա, ընկերս՝ Սերգեյ Մելնիկը, չէր սպանվի, նրա չորս երեխաները որբ չէին մնա ու թերթերում չէին գրի. «Մինչև ատամները զինված ֆաշիստական հորդաները»։ Հա, թշնամին շատ էր ուժեղ։
Սիմոն Ամիրյանը տեղից ցատկեց.
- Լսում եք, չէ՞, ինքն իր բերանով ասաց՝ թշնամին ուժեղ է։ Դա պանիկա է, մաքուր պանիկա։
Կիսաբաճկոնով մարդն այս անգամ ուշադրություն չդարձրեց Ամիրյանին, նրա զրույցը հորս հետ էր.
- Լավ, Օհանյան, կարո՞ղ եք ասել, թե որտեղ և ինչ պայմաններում եք վիրավորվել։
- Չգիտեմ ինչ ստանցիայի մոտ, անունը մտիս չի։ Մենակ էն գիտեմ, որ էդ ստանցիան Ռոստովից հինգ վերստի վրա է։ Մեր դասակի հրամանատարը կանչեց, թե՝ կոմիսարը վիրավորվել է, հասցրու սանմաս։
- Էլի ոտքի՞ց,- հարցրեց Սիմոն Ամիրյանը։
- Հա, ոտքից, Ամիրյան Սիմոն։
Կիսաբաճկոնով մարդը կարծես դիտավորյալ, թիկունքով ծածկեց Ամիրյանին։
- Հետո, Օհանյան, հետո...
- Կոմիսարին ես ճանաչում եմ, լավ մարդ է, սալդաթի համար հոգի էր տալիս։ Մեր կողմերից է։ Շալակս առա։ Սկզբում չէր թողնում, ասում էր՝ կսպասեմ սանիտարներին։ Գիշերն անձրև էր եկել, ցեխ էր։ Քայլում էի հաճարի հնձած արտերի միջով, հրացանն՝ ուսիս, կոմիսարը՝ շալակիս։ Նոր էինք դուրս եկել արտից, մեկ էլ՝ երևացին դրանց սավառնակները։
- Շա՞տ էին,- հարցրեց Ամիրյանը։
- Հաշվելու ժամանակ չունեի, կյանքը քաղցր է։
- Հա, բա ո՜նց, քաղցր է։ Դրա համար էլ կամ ոտից եք վիրավորվում, կամ ձեռքից։
- Ընկեր Ամիրյան, խանգարում եք,- բարկացավ կիսաբաճկոնով մարդը։- Հետո, Օհանյան։
- Էս շան որդիները կարծես մեզ տեսան։ Դրանցից մեկը պտտվեց, քիթը շրջեց մեր կողմն ու սկսեց կրակել։ Գնդակները շնաճանճերի պես բզզում էին ականջիս տակ։ Ճանապարհի կողքին փոս կար, կոմիսարին իջեցրի էդ փոսի մեջ, ուզում էի ես էլ թաքնվել, մեկ էլ՝ ուժեղ պայթյունից գետինը ցնցվեց։
- Եվ կոմիսարին թողեցիր, փախա՞ր,- չարագուժ ժպտաց Սիմոն Ամիրյանը։
- Դու քո արշինով ուրիշներին չչափես, ընկեր գյուղսովետի նախագահ։ Չփախա, ոտքիս հալը հալ չէր։ Ռումբը պայթել էր մեր կողքին։
- Խոսք չունեմ, լավ ես հորինել,- Ամիրյանը թևերը ծալեց կրծքին։- Մթամ մենք էլ հավատացինք, էլի։
Կիսաբաճկոնով մարդը խոժոռված նայեց Ամիրյանին ու նորից դարձավ հորս.
- Գուցե հիշեք ձեր կոմիսարի անուն-ազգանունը։
- Դե որ ձեր կարծիքով էսքանը հորինում եմ, ուրեմն՝ չե՞մ կարող կոմիսարի համար էլ մի անուն-ազգանուն հորինել։
Ամիրյանը թևը դրեց հորս ուսին.
- Գարեգին, քո էդ կոմիսարով, սավառնակով, տանկով չես կարող մեզ խաբել։ Միանգամից ասա՝ սխալվել եմ, քո հոգին էլ ազատիր, մեր հոգին էլ։ Մենք զինվորական տրիբունալ չենք, մարդ ենք քեզ նման, քո լավն ենք ուզում։
Նման դեպքերում աշխարհում երևի ամենադժվար բանը համբերելն է։ Հորս ներսում զայրույթն ու ցասումը կուտակվել էին։ Նա կանգնեց ամբողջ հասակով մեկ, վիրավոր ոտքը դրեց աթոռին, արձակեց վիրակապն ու գոռաց.
- Փչացած մա՛րդ, թիկունքի ո՛րդ, կլյաուզնիկ շո՛ւն, դե հիմա քո քոռացած աչքով նայիր։
Ես տեսա հորս վերքից ծորացող թանձր արյունը, նետվեցի Սիմոն Ամիրյանի վրա։
- Շան տղա,- գոռում էի,- էշի տղա,- ճչում էի,- ֆրից, ֆաշիստ, նեմեց,- բռունցքներով հարվածում էի նրա կրծքին ու փորին,- Գեստապո, Գեբելս, Գյորինգ...
Երևի իմ փոքրիկ բռունցքների հարվածները ցավ չէին պատճառում նրան, որովհետև չէր դիմադրում, և ամենից շատ դա էր ինձ վիրավորում։ Ես թույլ էի, անզոր, և ուզում էի որ նա ինձ ապտակի, գոռա վրաս, որ ես հպարտությամբ ընդունեմ իմ պարտությունը, բայց նա արհամարհում էր ինձ: Ես զայրույթից խեղդվում էի։
Կիսաբաճկոնով մարդը բռնեց թևս, ականջիս շշնջաց. «Իսկ ես կարծում էի լավ տղամարդ ես, բայց տզտզանի մեկն ես»։
Այդ պահին դուռը բացվեց, երևաց Արտաշը՝ անթացուպերով, նրա ետևից Մակարյան Համոն՝ շինելի մի թևը դատարկ։
- Էլի Սիմոն Ամիրյանն իր թատրոնը սկսե՞լ է,- Արտաշը փակեց դուռն ու դարձավ կիսաբաճկոնով մարդուն.- Ընկեր, դուք մեզ ներեցեք... Ախր, այս փչացած Ամիրյանը զզվեցրեց, է՜։ Բա լավ, էս ո՞ւմ համար ենք կռվել, ինչո՞ւ ենք արյուն թափել։ Մեր արդար գործի համար, ճի՞շտ է։
- Ճիշտ է, արդար գործի համար։
- Բա էդ արդարն ու անարդարն իրարից ո՞նց ջոկենք։ Դուք գիտե՞ք, թե ով է Սիմոն Ամիրյանը։
- Չգիտեի, հիմա իմացա։ Սրիկայի մեկն է։
- Ո՞վ, ե՞ս,- Ամիրյանը զարմանքից չռեց անգույն աչքերը։
- Այո, դուք, Ամիրյան,- պատասխանեց կիսաբաճկոնով մարդը։- Դուք զրպարտիչ եք։
Դրսում ձյունաբուքը դադարել էր, արևն ամպերի տակից ծիկրակին էր տալիս, բայց էլի ցուրտ էր։ Հորս կողքին իր անթացուպերն էր ճռճռացնում Արտաշը, նրա կողքին Համոն է՝ շինելի մի թևը դատարկ։ Նայում եմ հորս ու Արտաշի ոտքին, ուզում եմ հարցնել՝ ցավո՞ւմ է, բայց չեմ համարձակվում։ Մեր ետևից քայլում է կիսաբաճկոնով մարդը, շուտով մեզ են միանում Արամը՝ անթացուպերով, կոնտուզահար Երեմը, որ խոսում է կակազելով։
Գրասենյակից մինչ մեր տուն ճանապարհն անցնում է գեղամիջով։ Բակերից, պատշգամբներից, պատուհաններից, դարպասների արանքից մարդիկ զարմացած մեզ են նայում։ Արտաշը հանդիպողներին լայն ժպտում ու նույն բանն էր ասում. «Պարադ է, Քարաշենի հաշմանդամների պարադը»։ Հասանք մեր տուն։ Սեղանին կես շիշ օղի էր, կես եփած հավ, խաշած կարտոֆիլ ու լոբի, հաճարի հաց և թթու դրած կաղամբ։ Երեմի քույրը կես շիշ թթօղի բերեց, Համոյի կինը՝ գինի։
- Բոլորդ էլ բարով եք եկել,- հայրս բռնեց կիսաբաճկոնով մարդու թևը, ուսերը շարժեց,- էս ի՞նչ է, ձեր ձեռքը...
- Պրոթեզ է,- կիսաբաժկոնով մարդը խոնարհեց գլուխը։- Բրեստում էր... Ես զինվորական բժիշկ էի։
- Ուրեմն՝ դու էլ մեր օրումն ես,- հառաչեց Համոն։
- Մեր եղբայրն ես,- Արտաշը լցրեց բաժակները։- Մեր եղբայրության կենացը։
Պակաս տարի էր, հացը հաճարի հաց էր, գինին տտիպ էր, օղին խուժան օղի էր։ Նրանք խմում էին բաժակ-բաժակի ետևից, հիշում, թե որտեղ են կռվել, ինչպես են վիրավորվել։
Հայրս գինով էր, բաժակ բարձրացրեց ու խոսեց.
- Ես ուզում եմ խմել մեր կոմիսարի կենացը։ Ախր, դուք չգիտեք, թե մեր կոմիսարն ինչ մարդ է,- արձակեց բլուզի գրպանի կոճակը, հանեց մի լուսանկար,- նայեք, սա մեր կոմիսարն է, հոսպիտալում միասին ենք նկարվել։ Կիսաբաճկոնով մարդը հորս ձեռքից վերցրեց լուսանկարը, նայեց ու կարծես չհավատաց աչքերին, դողացող ձայնով ասաց.
- Օհանյան, սա իմ եղբայրն է։ Դուք փրկել եք իմ եղբոր՝ մայոր Արտավազդ Հովսեփյանի կյանքը։
Լուսանկարը ձեռքից ձեռք անցավ, հետո հայրս իրեն վատ զգաց.
- Ոտքս ցավում է,- ասաց,- ոտքս սպանում է։
Կիսաբաճկոնով մարդը հորս պառկեցրեց մահճակալին, արձակեց վիրակապը, նայեց վերքին ու ասաց.
- Բեկորը, ահա բեկորը, ինքն իրեն դուրս է եկել։
Նա լույսի դեմ բռնեց քորոցի երկարությամբ մետաղի կտորը։ Արտաշը վերցրեց, նայեց՝ տվեց Արամին, Արամը նայեց՝ տվեց Համոյին, Համոն նայեց՝ տվեց Երեմին, Երեմը նայեց, փաթաթեց մի թղթի մեջ, դրեց ծոցագրպանում.
- Կկտանեմ Սսիմոն Աամիրյանի աաչքը կկխոթեմ... Եես կկոնտուզիա ուունեմ, իինձ մմեղադրողը դդեռ մմորից չի ծծնվել։
Հայրս ողջ գիշեր զառանցում էր.
- Բեկորը, բեկորը... Ֆաշիստի բեկորն ընկավ, բայց Սիմոն Ամիրյանի բեկորը մնում է։
«Կապույտ տարիներ» վիպակից