24 February, 2014

Հայրս


Մի օր մտածեցի, որ արդեն կարգին մեծ եմ ու կարող եմ հորս խորհուրդ տալ։ Ասացի՝ «Պապ, ախր ինչո՞ւ ես քո թշնամիներին ցույց տալիս, որ իրենց չես սիրում, ատում ես։ Ինչո՞ւ ես ամեն ինչ երեսներին ասում, ձեռ առնում ու դարձնում նրանց քո թշնամին»...

Շատ տարիներ են անցել։ 1987-ի այս օրը՝ փետրվարի 23-ին ծանր հիվանդությունից վախճանվեց հայրս և մնաց միայն ապրողներիս հուշ-հիշողություններում ու իր ստեղծագործություններում։ Եվ ահա, տարիներ հետո, հաճախ եմ մտածում, որ ես ևս չեմ հետևում իմ այն խորհրդին, որ տվել էի հորս։ Իմ բոլոր հակառակորդ-թշնամիները գիտեն, թե ինչ եմ մտածում իրենց մասին։ Գիտեն, որովհետև դա չեմ թաքցնում, չեմ կարողանում թաքցնել, չի ստացվում։ Դե, երևի իրավացի է ժողովուրդը՝ «Խնձորը ծառից հեռու չի ընկնում»։ Հաճախ՝ բարեբախտաբար, երբեմն՝ դժբախտաբար...

Մանկությանս տարիներին ինձ թվում էր, թե երգիծանքը ծնվել է հորս հետ։ Անսպառ էր նրա հումորը։ Ու այն շռայլել է տարբեր ժանրի իր բազում ստեղծագործություններում։ Նրա էպիգրամների, պամֆլետների «տակ ընկածներն» առայսօր զրպարտություններ են մոգոնում և, «Օվյան» ազգանունը լսելիս, ոռնում ու հաչում են ինչպես շունը՝ լուսնի վրա։

Հայրս նույնիսկ իրեն չէր խնայում՝ իր տարբեր երկերում։ Ժամանակին ինչ-որ խմբագրությունից խնդրել էին հորս ինքնակենսագրությունը։ Նստել, հումորով գրել էր այն և ուղարկել։ Մի քանի օր հետո զանգեցին, թե՝ «Այս ի՞նչ եք արել, մեր ողջ կոլեկտիվը շարունակ կարդում է ձեր ինքնակենսագրությունն ու քրքջում»...

Ահա այն՝ գրված տասնամյակներ առաջ.
Վազգեն ՕՎՅԱՆ: Ինքնակենսագրություն
ՎԱՐԴԳԵՍ ՕՎՅԱՆ

23 February, 2014

Ինքնակենսագրություն


Ծնվել եմ 1932-ի հունվարի վեցին, թե յոթին, լավ չեմ հիշում։ Հայրս ուզում էր անունս Կոմունա դնել, մայրս՝ Կոլխոզ, հորեղբայրս՝ Արքիմեդ։ Տատս գտավ, որ ամենալավ անունը Հայրոպլանն է, քեռիս կանգնեց Նաբուգոդոնոսորի վրա, մորաքույրս՝ Բեթհովենի, հորաքույրս՝ Պլատֆորմի, քեռակինս՝ Հովհաննես Թումանյանի։ «Իսկ ինչո՞ւ Նաբուփսոր, Բեթհովեն կամ Թումանյան,- ձայն խնդրեց քավոր Սահակը:- Աշխարհի ամենալավ անունը Պորտ Արտուրն է։ Եթե Պորտ Արտուրին դեմ եք՝ Խերսոն դնենք, աշխարհում Խերսոնից լավ քաղաք չկա»։ Այստեղ հայրս խիստ նեղացավ. «Ի՞նչ Պորտ Արտուր, ի՞նչ Խերսոն, ախր, սա հո քաղաք չի, երեխա է»։

Ուղիղ երկու շաբաթ ես անուն չունեի և, քանի որ ինձ ձայն չէր հասնում, ոչ ոք չհարցրեց կամքս, անունս դրեցին Վազգեն։ Ես մեր գյուղի առաջին Վազգենն էի։ Հետագայում շատ Վազգեններ ծնվեցին, և բոլորն էլ այնքան նման էին իրար, որ ծնողները մեկը մյուսից զանազանելու համար սկզբում տոտիկներից թել կապեցին, այնուհետև սկսեցին համարակալել՝ Վազզեն առաջին, Վազգեն երկրորդ, Վազգեն երրորդ, Վազգեն չորրորդ, հինգերորդ, վեցերորդ... Ես Վազգեն առաջինն էի... Խնդրում եմ ուրիշ բան չկարծեք՝ մեր գյուղի մասշտաբով էի առաջին։

Մայրս կիսագրագետ կին էր, տատս՝ լրիվ անգրագետ, հայրս չնայած միշտ լիկկայանում «երկուներ» էր ստանում, բայց կանոնավոր կերպով ներկայանում էր դասերին, որովհետև սիրահարվել էր ընկեր Անահիտին, և գիշերները, մորս թողած, նրան էր տեսնում երազում։Շուտով այդ մասին իմացավ գյուղխորհրդի նախագահ Սանթուրը, հորս կանչեց գրասենյակ, քսան ռուբլի տուգանեց ու ասաց. «Եթե մի անգամ էլ երազումդ տեսնես ընկեր Անահիտին, հարցդ դնելու ենք ընդհանուր ժողովում»։

Ես դպրոցում շատ աչքաբաց տղա էի։ Հիշում եմ, մի անգամ ուսուցչանոցի դռան բանալու անցքից նայեցի և գիտե՞ք ինչ տեսա՝ մեր ուսուցչուհին ու դպրոցի դիրեկտորը համբուրվում էին։ Իսկույն շուրջս հավաքեցի իմ դասընկերներին, ու սկսեցինք բղավել. «Տեսե՜լ ենք, տեսե՜լ ենք, տեսե՜լ ենք...»։ Մեղավորները մեծահոգաբար ընդունեցին մեր բարեկամական դիտողությունը և նույն օրն էլ դարձան մարդ ու կին...

Շատ արագ զարգացա։ Չորս տարեկանում արդեն գիտեի, որ բոլոր մայրիկները ոչ թե ծովից կամ գետից էին փոքրիկ բալիկներ բերում, այլ այդ գործում իրենց ներդրումն ունեին Նաբաթ ազին ու Մինա բիբին։ Իսկ թե հայրիկներն ինչ ներդրում ունեին, այդ հարցն ինձ համար երկար ժամանակ անհասկանալի էր մնում։

Առաջին անգամ սիրահարվեցի հինգ տարեկանում. ուզում էի կին առնել մեր հարևան Ալվարդ մորաքրոջը, որպեսզի ամեն առավոտ հագցնի շորերս, երեսս լվանա, շալակի տանի այգին, թութ քաղի ինձ համար ու ասի. «Ի՜նչ լավ բալիկ ես, ի՜նչ խելոք բալիկ ես»։ Եվ ես մի գեղեցիկ օր ասպետաբար խնդրեցի նրա ձեռքը։ Ալվարդ մորաքույրը մեծահոգաբար ծիծաղեց ու տվեց իր համաձայնությունը, բայց միայն մի պայմանով՝ «Սրանից դենը ինքդ պիտի հագնես քո շորերը»։

Գրել սկսել եմ երեք տարեկանից։Սկզբում գրում էի մեր տան պատերին, հորեղբորս կոնսպեկտների տետրերում, հորս աշխօրի գրքույկում, սեղանի սփռոցին... Քանի որ մերոնք իմ գրածներից բան չէին հասկանում, քննադատության կարգով քաշում էին ականջներս ու ասում. «Էշին տաք ջուր կտա՞ս, թե՞ ցուրտ»։ Ես ոչ տաքին էի դիմանում, ոչ ցրտին, դրա համար պատասխանում էի. «Ոչ տաք, ոչ ցուրտ՝ խառնո՛ւրդ»։

Իհարկե, ընդունեցի մերոնց քննադատությունը և սկսեցի զբաղվել նկարչությամբ։ Ածխով էի նկարում, և իմ ստեղծագործությունները զարդարեցին Մեհրի ազու տան պատերը։ Մեհրի ազին փշերով ընդունեց իմ արվեստը և վզակոթիս այնպես տվեց, որ նոր միայն հասկացա, թե որքան դժվար է տաղանդավոր արվեստագետի ճանապարհը։

Առաջին ոտանավորս հորինել եմ հինգ տարեկանում.
  Արտը հեղի, բակում թեղի,
  Կատուն նստի Նեսու բեղին:

Հարևան Նեսի ապան լսեց իմ ոտանավորը, ոչ միայն չբարկացավ, այլև շոյեց մազերս ու ասաց. «Ընկեր Վազիկ, մի անգամ էլ ասա»։ Ես մեծ բավականությամբ կրկնեցի ոտանավորս, Նեսի ապան մեծ բավականությամբ ոլորեց ականջս ու ասաց. «Սուկին սի՛ն»։

Դա իմ առաջին հոնորարն էր, որ ստացա Նեսի ապայից։ Ոչ միայն մեր թաղի, այլև մեր գյուղի ամենադիպուկ նշանառուն էի։ Որտեղ մի պուլիկ ու կարաս էի տեսնում, իսկույն ջարդում էի։ Գյուղում որքան կաղ ու կույր կատուներ կային, դրանց հեղինակը ես էի։ Այդ գործում այնքան առաջադիմեցի, որ հայրս ինձ փակեց գոմում։ Հո պարապ չէի կարող նստել, մեր կովի, ավանակի ու հորթի պոչը տակից խուզեցի, գտա, որ այծի միրուքը նույնպես ավելորդ է, դա էլ խուզեցի։ Հայրս տեսավ, որ այդ գործում շատ եմ առաջադիմում, ինձ տեղափոխեց նկուղ, որտեղ խուզելու կամ ջարդելու ոչ մի բան չկար...

Երազում էի դերասան դառնալ, և դպրոցում քիմիայից, հանրահաշվից ու երկրաչափությունից կանոնավոր կերպով «երկուներ» էի ստանում։ Մի անգամ մեր դիրեկտորն ուղղակի հայտարարեց. «Պատկերացնո՞ւմ եք, նույնիսկ «Օհանջանյան» ազգանունն ազդում է ներվերիս»։ Որպեսզի խնայեմ մեր դիրեկտորի ներվերը, ես իսկույն փոխեցի ազգանունս, և մի քանի օրից հետո թերթում տպագրվեց առաջին ֆելիետոնս՝ «Օվյան» ստորագրությամբ։Իսկ ֆելիետոնիս հերոսը լավ մարդ դուրս եկավ, սեղմեց ձեռքս ու ասաց. «Փա՜ռք աստծո, վերջապես գտնվեց մեկը, որ ինձ մարդամեջ դուրս բերեց»։

Ինձ թատրոնում չընդունեցին և թատրոնից վրեժ առնելու համար սկսեցի կոմեդիաներ գրել։ Կոմեդիաներս ինձնից բախտավոր դուրս եկան, նրանք բարձրացան բեմ, իսկ ես մնացի դահլիճում։
Առաջին և վերջին անգամ ամուսնացա, երբ արդեն հասուն տղամարդ էի։ Հարսանիքս անցավ չափազանց ուրախ ու բովանդակալից, երբ թամադան խմում էր երկու ծաղիկների կենացը, ես հարևանի տանը՝ կպել ռադիոընդունիչին, ֆուտբոլային ռեպորտաժ էի լսում։

Չնայած կյանքում չափավոր մարդ եմ, բայց մի գեղեցիկ օր ընկերներս սկսեցին ինձ մեղադրել աչքածակության մեջ։Ախր այդ ո՞նց կլինի՝ բանաստեղծ, արձակագիր, երգիծաբան, լրագրող, դրամատուրգ, քննադատ, ֆելիետոնիստ... Ի՞նչ իրավունքով է այդ Վազգեն Օվյանը զավթել գրականության բոլոր ժանրերը։ Գրականությունը նրա հոր սեփականությո՞ւնն է, թե՞ պապի կալվածքը։
Ես ընդունեցի նրանց արդարացի բողոքներն ու սկսեցի գրել նաև կինոսցենարներ ու լիբրետոներ՝ օպերաների ու բալետների համար:

Զբաղվել եմ սպորտով։ Սկզբում հանդես էի գալիս ֆուտբոլային թիմում՝ որպես դարպասապահ։ Մի անգամ առաջին խաղակեսում իմ պաշտպանած դարպասով այնքան գնդակ բաց թողեցի, որ հանդիսատեսներից մեկը բղավեց. «Տեղդ մի քար դիր՝ դուրս եկ խաղադաշտից»։ Ես մարզադաշտում հարմար քար չգտա, ստիպված գլխարկս դրեցի դարպասի մոտ ու գնացի թերթի համար ֆուտբոլային ռեպորտաժ գրելու։

Գեղասահքի մրցումներում այնքան վարպետացա, որ սահում էի փորիս ու մեջքիս վրա։ Մի անգամ աշխարհի նախկին չեմպիոն Միխայիլ Տալի հետ շախմատ եմ խաղացել։ Առաջին քայլի վրա մտածել եմ մեկ ժամ, երկրորդ քայլի վրա՝ երկու ժամ։ Էքսչեմպիոնը զգալով, որ երրորդ քայլի վրա պիտի մտածեմ երեք ժամ, առաջարկել է ոչ-ոքի, և ես մեծահոգաբար ընդունել եմ նրա առաջարկությունը։

Զբաղվել եմ նաև բռնցքամարտով և առաջին ռաունդում մրցակիցս այնքան մեծահոգի է գտնվել, որ ինձ պառկեցրել է գետնին։ Հակառակ դեպքում կարող էի մայկայով ու տրուսիկով հայտնվել փողոցում։
Սիրում եմ ձիասպորտը, բայց ձիերին տանել չեմ կարողանում։ Լավ լողում եմ, մանավանդ այնպիսի ջրավազաններում, որտեղ ջուրը հասնում է ծնկներիս։Պաշտում եմ ծանրամարտը։ Եթե Վասիլի Ալեքսեևի ուժն իմը լիներ, ես էլ կսահմանեի համաշխարհային ռեկորդներ:

Երաժշտությունն ինձ հրապուրել է քսան տարեկանում։ Որոշել էի ստեղծել չորս օպերա, երեք բալետ, քսանմեկ սիմֆոնիա, վեց օպերետա, երեսուն սոնատ... Բայց, ավա՜ղ, չկարողացա իրականացնել իմ այդ երազանքները, որովհետև ոչ մի գործիքի վրա չէի կարողանում նվագել, իսկ նոտաներից այնքան էի գլուխ հանում, որքան հանգուցյալ պապս՝ եռանկյունաչափությունից։

Սիրում եմ ճանապարհորդելը։Դա շատ հետաքրքիր է. տեսնում ես նոր աշխարհներ ու նոր քաղաքներ, բազմազան կենդանիներ ու թռչուններ, ծովեր ու օվկիանոսներ, գետեր ու անտառներ... Գուցե այդ է պատճառը, որ ես կյանքում արտասահմանյան ոչ մի քաղաքում չեմ եղել։

Չեմ մասնակցել Գրյունվալդի ու Ավարայրի ճակատամարտերին։ Ընդհանրապես՝ ոչ մի ճակատամարտի չեմ մասնակցել, որովհետև խաղաղության կողմնակից եմ։

Տարբեր առիթներով մի քանի անգամ դատապարտվել եմ։ Հարևանի այգուց ծիրան գողանալու համար Սեդրակ քեռին քաշել է ականջներս, դպրոցի գրադարանից գրքեր թռցնելու համար դպրոցի դիրեկտորի կողմից ստացել եմ խիստ նկատողություն, իսկ մի աղջկա առանց թույլտվության համբուրելու համար՝ մի շառաչուն ապտակ։

Ալեքսանդր Շիրվանզադեին երբեք չեմ հանդիպել։ Չնայած Ալեքսանդր Պուշկինը ոչ մի կարծիք չի հայտնել իմ մասին, բայց ես շատ բարձր եմ գնահատում նրա արվեստը։

Սեփական ավտոմեքենա չունեմ՝ ոչ «Մոսկվիչ», ոչ «ժիգուլի», ոչ էլ նույնիսկ մի հասարակ «Վոլգա»։ Եթե ինձնից հարցնեք, ամենահարմարը ինքնաթիռն է, նստիր ու թռիր. երկնքում ստուգման կետեր ու տեսուչներ չկան, որ հարցնեն՝ ինքնաթիռ վարելու իրավունք ունե՞ս։

Կոչո՞ւմ։ Մի ժամանակ երազում էի գիտնական դառնալ, բայց պարզվեց, որ կոչում ստանալու համար պիտի կրծել գիտության դարավոր ապառաժները։ Ես չէի ուզում զրկվել ատամներից, որովհետև սիրում եմ խորովածը։

Չեմ սիրում, երբ գրածներս թերթերի կամ ամսագրերի վերջին էջերում տպագրում են մանրատառերով կամ պատմվածքներս տպարան ուղարկելուց առաջ խմբագիրները կանչում են ու ասում. «Շատ է երկար, մի քիչ սեղմիր»։ Մի անգամ վիպակս այնքան սեղմեցի, որ դարձավ նովել։ Դա էլ սեղմեցի՝ ստացվեց ինֆորմացիա։ Իսկ երբ մի քիչ էլ սեղմեցի, տակին մնաց ազգանունս։

Չեմ սիրում նաև երբ տասնութ տարեկան աղջիկներն ինձ անվանում են քեռի, իսկ գեղեցիկ տիկինները հարցնում են. «Ամուսնացա՞ծ ես»։

Փառասեր չեմ, բայց երբ մեկ-մեկ թևերիս տակ ձմերուկներ են դնում, հավատում եմ, չնայած այդ ձմերուկները միշտ էլ դդմի պես անհամ են դուրս գալիս։ Մի քիչ տաքարյուն եմ. երբ բռնկվում եմ, տնեցիներն ինձ ձմռանը վառարանի տեղ են օգտագործում և վրաս ինչ կերակուրներ ասես, որ չեն եփում։ Չբռնկված ժամանակս փոխարինում եմ սառնարանին։

Չնայած իմ նախնիները հայտնի բանջարաբույծներ են, ես բանջարաբուծությամբ չեմ զբաղվում։ Ասեմ ինչու՝ բանջարեղենի մի փունջն արժե տասը կամ քսան կոպեկ, իսկ ոտանավորի մի տողը՝ հիսուն կոպեկից մինչև երկու ռուբլի։ Բայց տարօրինակն այն է, որ բանջարեղեն վաճառողներն ավելի լավ են վաստակում, քան ոտանավորներ հորինողները։ Իսկ ինչո՞ւ մեր կոլտնտեսային շուկայում ոտանավորների վաճառման խանութ կամ կրպակ չբացել։ Թող ոտանավորչիները խմբագրությունների կողմից մերժված իրենց ոտանավորներն էժան գներով վաճառեն։

Թերություննե՞ր... Իհարկե, ունեմ. պատահում է՝ հաճախ խոսքը ճակատին եմ ասում, լեզուս ինձ չեմ պահում և նարդի խաղալու ժամանակ պետերիս մարս եմ անում։
Տիրապետում եմ մի շարք լեզուների. ֆրանսիացու մոտ անգլախոս եմ, անգլիացու մոտ՝ ֆրանսախոս, գերմանացու մոտ՝ իտալախոս, իտալացու մոտ՝ գերմանախոս։ Ահա թե որքան ճկուն է մեր հայոց լեզուն։

Հասարակական հիմունքներով ջրխեղդների փրկության կազմակերպության լիազոր եմ, հարսանիքներում՝ թամադաների օգնական, կատակասերների ընկերության անպատասխանատու քարտուղար, զոքանչների պաշտպանության կոմիտեի նախագահ, ինչ-որ կամավոր ընկերության նախագահի տեղակալ։

Գրում եմ ամեն տեղից և ամեն ինչի մասին։ Ինչպե՞ս եմ գրում՝ շատ պարզ ու հասարակ. նստում եմ գրասեղանի առջև, վերցնում գրիչ ու թուղթ և մտքերս հանձնում թղթին։ Պատահում է՝ գրածս ֆուտբոլային ռեպորտաժ է դուրս գալիս, պատահում է՝ պատմվածք ու վիպակ է ստացվում, պատահում է, որ ոչինչ էլ դուրս չի գալիս, և ընթերցողներիս խնայելու համար գրածներս պատռում եմ ու նետում աղբարկղ։ Քննադատներիս հետ բարիդրացիական կապերի մեջ եմ, նրանց գրածները չեմ կարդում, որպեսզի ծայրահեղությունների մեջ չընկնեմ։

Կյանքում շատ անշնորհք մարդ եմ, ոչ մեկի աթոռի տակը չեմ քանդել, կաշառք վերցրած չկամ, ուրիշների կանանց վրա աչք չեմ գցել, խնջույքներում պետերիս աչքամիջին չեմ նայել ու երգել. «Դուն էն գլխեն իմաստուն իս...»։

Մինչև հիմա կլասիկ չեմ։ Չեմ շտապում, ախր մինչև կլասիկը շա՜տ աստիճաններ կան՝ շնորհալի, շնորհաշատ, անվանի, տաղանդավոր, ականավոր, մեծ, խոշոր, խոշորագույն, հանճարեղ... Առայժմ նստած եմ շնորհալիի աթոռին և հուսով եմ, որ շուտով ինձ առաջ կքաշեն։ Հակառակ դեպքում՝ շնորհալին էլ է ինձ բավարարում։
Շնորհակալություն՝ ուշադրության համար։

14 February, 2014

Կեցցե կոսմետիկան


Չգիտեմ, թե ինչու բոլոր սիրավեպերում տղամարդիկ միայն մի աղջկա փեշից են բռնում։ Իբր, եթե Ռոմեոն Ջուլիետին կորցնելուց հետո մի ուրիշ կնոջ սիրեր, հետն ամուսնանար, երեխաներ ունենար, խոնջանի քարը կընկնե՞ր։ Կամ էլ վերցնենք շամախեցի Սեյրանին. աղջկա հերը զույգ ոտքը մի ոտնամանի մեջ է խցկել, թե՝ այ տղա, գնա բանիդ, ես քեզ տալու աղջիկ չունեմ, իսկ այս դատարկագլուխը՝ միևնույն է, իմը Սուսանն է։ Եվ տեսաք, չէ՞, թե վերջում էլ ինչ արեց, ձյուն ու բուքին գնաց հասավ Դաղստան, թե՝ Ռուստամ, դու նամուս չունես, կնոջդ կրծքի խալը տեսել եմ։ Պա՛հ, քո տունը քանդվի, ջահել տղա ես, աշխարհը մենակ Սուսանով չի սկսում, Սուսանով վերջանում... Ձեռքդ ո՞վ է բռնում, հիմա գնա Սոնայի կրծքի խալն էլ տես, Սիրանուշի կրծքի խալն էլ տես... Հրե՜ն, Զարմանդուխտը քեզ նման մի սիրուն տղայի է ման գալիս, որ հետը պսակվի, կրծքի խալերը ցույց տա։

Թե չէ, էդ ջենովացի Ռոմեոն ձայնը գլուխն է գցել՝ չէ որ չէ, ես միայն Ջուլիետին եմ սիրում, աշխարհն էլ փուլ գա, նրան պիտի առնեմ։ Այ տնաշենի սինյոր, էդ հսկայական Իտալիայում էլ ուրիշ Ջուլիետ չկա՞, որ մի աղջկա համար հոգի ես տալիս։ Թե Իտալիայում աղջիկ չես գտնում, գնա Ֆրանսիա, գնա Անգլիա, Հունաստան գնա, Լեհաստան գնա...
Իսկ ինչ մնում է ինձ, ես ոչ Սեյրան եմ և ոչ էլ Ռոմեո... Կրեմլինան ինձ չհավանի, հիմա էլ կգնամ Կրեմպլինային կառնեմ, Կրեմպլինայի ծնողները չհամաձայնեն, կգնամ Կրեպդեշինային կառնեմ։ Համ էլ ինչո՞ւ հեռուներն ընկնեմ, մեր հարևանների աղջիկներն ումնի՞ց են պակաս։

Ես հենց այդ մտքով էլ, նոր բնակարան ստանալուն պես, աչքս գցեցի հարևանի դռանն ու չսխալվեցի։ Առաջին օրը դուռը բացեց մի թխահեր աղջիկ, ձախ այտին սև խալ, աչքերը՝ կրակ։ Նայեց ու ժպտաց։ Ուրեմն վերաբերմունք ցույց տվեց:

Երկրորդ օրը դուռը բացեց շիկահեր մի աղջիկ, սրա խալն էլ աջ այտին էր։ Էլի նայեց ու ժպտաց։ Սա էլ վերաբերմունք ցույց տվեց։ Երրորդ օրը նորից բերդապահ զինվորի պես կանգնեցի սրանց դռան մոտ, հիմա էլ դուռը բացեց մի կարմրահեր աղջիկ, ոչ միայն ժպտաց, այլև բարևեց ու ասաց. «Ուրախ եմ, որ դուք մեր հարևանն եք»։ Սրա խալն էլ ոչ աջ այտին էր, ոչ էլ ձախ, ճակատին էր։

Այնուհետև հերթը հասավ մանուշակագույն մազերով աղջկան։
Զարմանալի բան, էս աղջիկների քիթը, բերանը, շրթունքները, ժպիտները, նայվածքը, քայլվածքը մի կաթիլ ջրի պես իրար նման են, բայց մազերի գույներն ու խալերը՝ տարբեր։ Ուրեմն պիտի ընտրություն կատարել, և քանի որ առաջինը թխահերն էր դուռը բացել ու ինձ ժպտացել, նրան էլ հրավիրեցի կինո։

Կինոն հետաքրքիր չէր, դուրս եկանք փողոց, զբոսնեցինք մի քիչ, մի քիչ էլ դեսից-դենից խոսեցինք, միասին սիրահարված վերադարձանք՝ վաղվա հանդիպման պայծառ հեռանկարով: Բայց թխահերի փոխարեն շիկահերը եկավ։ Մտածեցի՝ երևի այդ թխահերը սիրած տղա ունի կամ էլ, ով գիտե, ինձ չի հավանել: Բայց խոսքը մեր մեջ, շիկահերն էլ ինձ դուր եկավ, սրան էլ տարա թատրոն:

Ներկայացումն էլ հետաքրքիր չէր, ընդմիջմանը դուրս եկանք զբոսնելու։ Մի քիչ նայեցինք աստղերին, մի քիչ կատակեցինք: Երրորդ օրը համերգի համար երկու տոմս գնեցի։ Շիկահերին էի սպասում, կարմրահերը եկավ։ Իր քույրերի համեմատությամբ սա ավելի համարձակ էր, թույլ տվեց, որ բռնեմ թևը, բայց քանի որ դա մեր առաջին հանդիպումն էր, ես զսպեցի համբուրելու իմ ցանկությունը, թև-թևի տված գնացինք համերգ և թև-թևի տված վերադարձանք՝ նա իրենց տուն, ես՝ մեր տուն։

Օրը կիրակի էր, նստած հեռուստացույց էի դիտում, երբ հնչեց մեր դռան զանգը։ Դուռը բացեցի, դեմս կանգնեց մանուշակագույն մազերով աղջիկը։
- Ձանձրանում եմ,- ասաց,- գնանք մի քիչ թափառենք,- և կատակով ավելացրեց.- «Ես քո սիրով, դու՝ ուրիշի»:

Պահո՜, մտածեցի, սա երևի գիտե, որ քույրերի հետ հանդիպել եմ, ուզում է ձեռ առնել։ Բայց, ճարս ինչ, ենթարկվեցի։ Պատկերացնո՞ւմ եք, մեր հանդիպման առաջին օրը այս մանուշակագույն մազերով աղջիկն այնպիսի վերաբերմունք ցույց տվեց, որ իսկույն սրտիս դռները բացեցի նրա առջև, ներս հրավիրեցի, վրան կողպեք դրեցի, որ իր քույրերի նման չփախչի, և ասացի. «Պրծա՜վ, վաղը գնում ենք զագս»:

Այս անգամ մեր դռան զանգը չհնչեց, ուղղակի ներս խուժեց... և գիտեք ո՞վ ներս խուժեց՝ թխահերը... Կարծում էի դեմքիս մի շառաչուն ապտակ կհասցնի ու կասի. «Ամո՛թ քեզ, Դոն Ժուանի մեկը...»: Բայց, չէ, նա նետվեց գիրկս, այտս համբուրեց ու ասաց.
- Մայրս արդեն գիտե, գնում ենք զագս...

Քիչ էր մնում բերանիցս խոսք թռցնեի՝ «Իսկ քույրերդ ի՞նչ կարծիքի են», բայց լեզուս կծեցի... Երկու կրակի մեջ էի ընկել, մի կողմից հպարտանում էի, որ չորս քույրերը սիրահարվել են ինձ, մյուս կողմից էլ մտածում եմ՝ լավ, ես դրանց պատասխանն ինչպե՞ս պիտի տամ։ Հո պարսից շահ չեմ կամ թուրքական սուլթան, որ մի տան մեջ չորս կին պահեմ։

Զագսից վերադարձանք որպես օրինական ամուսիններ, իրար «ջան» ասացինք, «ջան» լսեցինք... Առավոտյան աչքս դեռ նոր էի բացել, ի՞նչ տեսնեմ, որ լավ լինի... հայելու առջև կանգնած էր շիկահերը։
- Այ աղջիկ,- ասացի,- ես երեկ քեզ հետ եմ պսակվե՞լ, թե՞ քո քրոջ:
- Ի՜նչ քույր,- շիկահերը զարմացած նայեց ինձ։- Ես քույր չունեմ...
- Բա էն թխահերն ո՞վ է... Թխահերն, էլի, կարմրահերի ու մանուշակագույն մազերով աղջիկների քույրը։

Ի՜նչ ծիծաղ էր, որ նա ծիծաղեց...
- Խելառի մեկը, որքա՛ն ժամանակ է, միասին թատրոն, կինո, համերգ ենք գնում, բայց մինչև հիմա գլխի չես ընկե՞լ...

Տեսնում եք, չէ՞, թե ինչ հրաշք դարում ենք ապրում, և կոսմետիկան կամ, ինչպես ասում են, քիմիական ներկումը, ինչպիսի հրաշքներ է գործում։ Ճիշտ է, բերանբացները մեր բակում տարածեցին, թե իբր չորս կին եմ պահում, մեր դիրեկտորին անստորագիր նամակներ գրեցին, մեր տեղկոմի նախագահը եկավ ստուգելու... Բայց եթե ինձ հարցնեք, այսպես ավելի լավ է... Երբ թխահերից ձանձրանում եմ, շիկահերին եմ սիրում, շիկահերից ձանձրանում եմ՝ կարմրահերին եմ սիրում, կարմրահերից կշտանում եմ, ասում եմ՝ գնա էն մյուսին ուղարկիր...

Բա ո՜նց, սերը բազմաձև ու բազմագույն պիտի լինի։ Սերը հո արձան չի, որ մի դեմք, մի գույն, մի պահվածք ունենա և միշտ կանգնած մնա մի պատվանդանի վրա։ Կամ էլ քերականության կանոն չի, որ հավիտյան մնա անփոփոխ և ոչ էլ հիմնարկության պետ, որ մինչև կյանքի վերջը կառչի իր աթոռին։ Ուրեմն՝ կեցցե կոսմետիկան։

13 February, 2014

Հեղինակություն


Մի քանի տարի առաջ իմ համագյուղացի Բալասանը աղջկան բերեց մոտս, թե որքան չլինի, քաղաքում քեզ ճանաչում են, հեղինակություն ունես, թող էս աղջիկը ինստիտուտ ընդունվի։ Օգնությունս եղավ այն, որ աղջկան տարա ինստիտուտ, թղթերը հանձնեցինք: Այս աղջիկն էլ իմ բախտից աչքաբաց դուրս եկավ, առանց իմ միջամտության քննություններ հանձնեց և ընդունվեց։ Բալասանը մինչև երկինք ու գետին ինձնից շնորհակալ եղավ, մաղարիչի անունը տվեց, բարկացա. «Ի՞նչ մաղարիչ,- ասացի,- հո երկնքից աստղեր չե՞մ իջեցրել»։
Այդ էր ու այդ, անունս թնդաց մեր գյուղում։

Մակունց Ապետնակը գյուղից անունովս եկավ, թե երեք օր է տերը մեռած մի ցավ փորս է մտել, դուրս չի գալիս, հույսս դու ես։ Սրան էլ տարա հիվանդանոց, վիրաբույժն առանց իմ խնդրանքի հեռացրեց հիվանդի կույր աղիքը, և Մակունց Ապետնակն ինձ բարձրացրեց, դրեց աստծո կողքին:
Ազգակիցս, որ այդպես էլ չիմացա, թե ազգակցական այդ կապը պապիս կողմից էր գալի՞ս, թե՞ տատիս, եկավ, թե՝ անունիդ մատաղ, վիզս ծուռ է, դզացրու: Ուզում էի սրան էլ տանել հիվանդանոց։ «Չէ, - ասաց,- էս ծռությունն ուրիշ ծռություն է. ուզում եմ տունս հեռախոս գցել, մի դիմում պիտի գրես»։

Դիմում գրեցի, մի քանի ամսից հետո մարդն իրենց տնից զանգեց ու ասաց. «Ես քո գրչի զորությանը մատաղ, էս հեռախոսն ի՜նչ լավ բան է եղել, տանդ նստիր և, որքան ուզում ես, ծանոթներիդ ու բարեկամներիդ հետ զրուցիր։ Լավությունդ չեմ մոռանա»:
- Ցավդ տանեմ,- սա էլ հորաքույրս էր,- մեր էս հարսը չորս աղջիկ է բերել, վայ թե հինգերորդն էլ դրանից լինի։
Կատակ էր, արեցի.
- Հորաքույր,- ասացի,- բան չկա, կզանգեմ ծննդատուն, կխնդրեմ գլխավոր բժշկին, որ ձեռնարկեն բոլոր միջոցները։

Հորաքրոջս հարսը տղա բերեց, հորաքույրս մի տոննա օրհնանքի հետ մի խնդրանք էլ ուղարկեց. «Անունիդ ղուրբան, էս մի հարսս էլ է երեխով, արդեն երեք տղա ունի։ Չես կարո՞ղ գլխավորի հետ խոսել, որ էս մեկն էլ աղջիկ լինի»։ Հորաքրոջս երկրորդ հարսը երեք տղայի վրա մի աղջիկ էլ բերեց...

Ահա այստեղ էր, որ հեղինակությանս հետ բարձրացավ փառքս, և մարդիկ ինչ հարցերով ասես, որ չէին դիմում ինձ։ Մեկն ուզում էր որդու համար «Ժիգուլի» գնել, մեկը՝ ամուսնալույծ աղջկան վերապսակել, մյուսը՝ սանատորիայի ուղեգիր ձեռք բերել, մի ուրիշը՝ թոշակի անցնել... Հայրս, որ շատ բարձր է գնահատում իմ հեղինակությունը, ասում է. «Ա՛յ տղա, չե՞ս կարող այնպես անել, որ Ամերիկայի պրեզիդենտ Քարտերը քիթը չխոթի ուրիշ պետությունների գործերի մեջ»։ Իսկ մի անգամ էլ ուղղակի պահանջեց. «Մի նամակ գրիր էդ Չինաստանի հեգեմոնիստներին, թող իրենց կարգին պահեն... Որքան չլինի, քո խոսքը կլսեն»:

Անցած ամսին էր, հարևանիս տղան եկավ, թե՝ երկու աղջկա սիրահարվել եմ, ի՞նչ խորհուրդ ես տալիս, դրանցից որի՞ն առնեմ: Ասացի՝ հո չես կարող մի տան մեջ երկու կին պահել, մեկին առ: Նա լսեց խորհուրդս, գնաց մեկի հետ պսակվեց, երեխա ունեցավ և երեխային իմ անունով կոչեց։
Մի սկսնակ բանաստեղծ իր ոտանավորների տետրը հանձնեց ինձ, թե՝ ուզում եմ անպայման ձեր հեղինակավոր կարծիքն իմանալ։

Մի անգամ կարդացի՝ բան չհասկացա։ Երկրորդ անգամ կարդացի՝ էլի բան չհասկացա: Զգալով, որ հարյուր անգամ էլ կարդամ, էլի բան չեմ հասկանալու, ասացի՝ ուղարկիր «Գարուն» ամսագրին։
«Գարունն» իր հերթական համարներից մեկում տպագրեց «խոստումնալից բանաստեղծի» քերթվածքները, «խոստումնալից բանաստեղծը» ինձ հռչակեց հանճարեղ և խոսք տվեց իր ապագա բանաստեղծությունների ժողովածուն ձոնել ինձ։

Տեր աստված, երանի այդ ժողովածուն լույս չտեսնի։ Եթե հանկարծ լույս տեսավ, այսքան տարվա փառքս կորած է։
Ախր, դրանից հետո ո՞վ կհավատա հեղինակությանս։

12 February, 2014

Անմահություն


Դեռ մանկությունից անմահության տենչն ինձ հանգիստ չէր տալիս։ Ինչ գիրք որ կարդում էի, ուզում էի անպայման նմանվել դրանց հերոսներին։ Ստեփան Զորյանի «Մի կյանքի պատմություն» վեպի հերոսի օրինակով ես էլ մեր շաքարամանից շաքար թռցրի, բայց հորեղբայրս փոխանակ մատը խրելու բերանս, սկի ձևի համար չհարցրեց. «Ա՛յ տղա, էդ ի՞նչ ես խրխրթացնում»։

Ի՜նչ անտարբեր մարդ է: Որ ես անմահանամ, մի քիչ էլ այդ անմահությունից իրեն տամ, աշխարհը կքանդվի՞։
Որոշեցի նմանվել Հովհաննես Թումանյանի Գիքորին. մոտեցա հորս ու ասացի. «Հայրիկ, ի՞նչ կլինի, որ գյուղացի Համբոյի նման ձեռքս բռնես, տանես քաղաք, գործի տաս, որ մարդ դառնամ»։ Հայրս տարավ բերեց, թե՝ «Ես հիմա որտեղի՞ց մի Բազազ Արտեմ գտնեմ, որ վզակոթիդ տա ու ասի. «Հը՛, բալը թա՞նկ է»։

Իսկ ինչո՞ւ չհետևել Ավետիք Իսահակյանի Աբու Լալա Մահարուն։ ճիշտ է, մեր գյուղում ուղտեր չկան, բայց դրանց փոխարեն ամեն գոմում մի ավանակ կա: Ուղտերին վստահել չի կարելի, մեկ էլ տեսար կատաղեցին և անապատի ավազուտների մեջ ինձ հոշոտեցին։ Ավանակներն ավելի անվնաս կենդանիներ են։

Մի գիշեր, երբ գյուղը խաղաղ քնած էր, լուսնից նարինջ էր ծորում, գոմից հանեցի մեր և մեր հարևանների ավանակները, կազմեցի շքեղ մի քարավան ու բռնեցի հեռավոր անապատի ճանապարհը։ Առջևի էշին փառահեղ բազմած, Աբու Լալա Մահարու նման մտածում էի աշխարհի ունայնության մասին, քննադատում կնոջն ու ընկերոջը, բարեկամին ու ծանոթին, մեկ էլ դեմս ելավ անտառապահ Ենովքը, զարմացած նայեց ինձ ու հարցրեց.

- Ա՛յ տղա, էդ էշերը ետևդ գցած ո՞ւր ես գնում։
- Դեպի արևավառ անապատը,- գոչեցի ըմբոստ։- Ուզում եմ ընկերանալ օձերին ու կարիճներին,- և պաթոսով վրա բերեցի.- Սրիկա է նա, ով հայր է լինում,- ապա,- Լավ է մակույկով հանձնվել ծովին, քան թե հավատալ կնոջ երդումին։

- Յա՜, էս լակոտի գլխի վինտը ոնց որ պակասել է,- աչքերը ճպճպացրեց անտառապահ Ենովքը։- Տո, լակոտի մեկը, ո՞նց թե սրիկա է նա, ով հայր է լինում... Դե շուտ քարավանիդ գլուխր շուռ տուր ետ...

Իմ Աբու Լալա Մահարին տապալվեց։ Բան չկա, հիմա էլ Շիրվանզադեի «Նամուսը» կսկսեմ: Խնդրեմ, ես ի՞նչ պակաս Սեյրան եմ, մեր հարևան Ավագ քեռին ի՞նչ պակաս Բարխուդար է։ Ավագ քեռու Մարիամն ի՞նչ պակաս Սուսան է:

Մի շնչում սիրահարվեցի Մարիամին, Սեյրանի նման թաքուն մտա նրանց բակը, բայց Մարիամը փոխանակ ինձ նման հալումաշ լինի, իրենց կատաղած շունը վրաս քսի տվեց ու ետևիցս շպրտեց. «Սրան նայեցե՜ք, խնձորի գող է եկել»։
Ես այդպես էլ չկարողացա նմանվել իմ սիրելի հերոսներին, և մի օր էլ գրիչը ձեռքս առա ու մտածեցի. «Իսկ ինչու ինքս հերոսներ չստեղծեմ և անմահանամ իմ ստեղծած հերոսների մեջ»:

Բայց խոսքը մեր մեջ, ես անմահանալուց շատ եմ վախենում։ Ախր, անմահության թեկնածուներն այնքան շատ են, որ եթե աշխարհը դառնա մի հսկա պանթեոն, հազիվ թե բոլորին տեղավորի։ Իսկ լավն այն չէ՞ մնամ հասարակ մահկանացու, ոտքերս մեկնեմ իմ վերմակի չափով։

04 February, 2014

Բեկորը


1942 թվականի փետրվարին, երբ ձյունախառն քամին անխղճորեն ծառերի մերկ ճյուղերն էր թափահարում, գզգզում մարագների կտուրների ծղոտը, դղրդացնում տանիքների թիթեղներն ու ծխնելույզների բերանից փախցնում ծուխը, հայրս պատերազմից եկավ անթացուպերով։ Պակաս տարի էր, հացը չէր հերիքում, հազիվ էինք ծայրը ծայրին հասցնում։ Տատս թափ տվեց պարկում մնացած հաճարի մի քանի բուռ ալյուրը, մայրս հավ մորթեց և ինձ ուղարկեց հարևան Աղավելենց տուն՝ կես լիտր օղու։ Աղավելը գիտեր, որ հայրս եկել է, պահարանից հանեց մեկ լիտրանոցի թերատ շիշը, երկու հաց դրեց թևիս տակ ու ասաց. «Այ բալա, եղած-չեղածն էս է, յոլա գնացեք, նեղ օրին լեն օր էլ կգա»։

Հարևանները եկան աչքալուսանքի. «Մանիշակ ազի, աչքդ լույս, Գարեգինը եկավ»։ Տատս՝ «Շնորհակալ եմ, իմը հեվլու է եկել, ձերոնք բարով ողջ և առողջ վերադառնան»։ Ով մտնում, նայում էր հորս վիրավոր ոտքին ու հարցնում՝ ցավում է, հա՞... «Ցավում է,- պատասխանում էր հայրս,- երկու անգամ վիրահատել են, բայց էլի ոսկորների արանքում բեկորներ են մնացել, երկու ամսից հետո պիտի նորից գնամ վիրահատման»։

Եկողները հարևաններ էին, բարեկամներ ու ազգականներ, ամեն կողմից հարցեր էին տալիս՝ ե՞րբ կվերջանա կռիվը, գերմանացիների տանկերն են ուժե՞ղ, թե՞ մեր տանկերը, անգլիացիներն ու ամերիկացիներն ինչո՞ւ չեն բացում երկրորդ ճակատը։ Չերչիլն ի՞նչ է մտածում այդ առթիվ։ Այնպիսի հարցեր էին տալիս, կարծես հայրս առնվազն արտաքին գործերի մինիստրի տեղակալ է կամ բանակի գեներալ։

Նեսի ապան, որ անկյունում լուռ նստած լսում ու ննջում էր, գլուխը բարձրացրեց ու ասաց.
- Գարեգին, լավ կլինի, որ դուք էդ ֆաշիստի տանկերին «Մոսինի» թվանքով խփեք։ «Մոսինի» թվանքի մերը չմեռնի, մազը միջից կիսում է, բա դրան տանկ կդիմանա՞։
- Մոսինով հիմա ճնճղուկ են սպանում,- պատասխանեց հայրս,- հիմիկվա կռիվը, Նեսի ապա, ուրիշ կռիվ է։ Հետո էլ, էդ տանկը, որ ասում ես, փետից չի, երկաթից ու պողպատից է։ Հաուբիցի կողքին «Մոսինին» ի՞նչ պիտի անի…

Եկող-գնացողները շատ էին, իսկ սեղանին մի շիշ օղի էր, խաշած կարտոֆիլ ու լոբի, մի հավ, թթու դրած կաղամբ և երեք հաց։ Եփած հավն այնպես էր գրգռում ախորժակս, որ մեր Ղաժտար կատվի պես պտտվում էի սեղանի շուրջն ու մտածում՝ դե ես ինչո՞վ կատու չեմ, մենակ պոչս է պակաս։
Երեկոյան դեմ եկավ գյուղսովետի նախագահ Սիմոն Ամիրյանը, ձյունոտ ոտքերը վառարանի կողքին թափ տվեց, կպչուն աչքերով նայեց հորս ու ձեռքը մեկնեց։ Կարծում էի պիտի ասեր՝ բարով ես եկել, բայց ուրիշ բան ասաց.
- Թղթերդ բեր տեսնեմ։

Հայրս բլուզի գրպանից հանեց զինվորական տոմսն ու մի երկու թուղթ, Սիմոն Ամիրյանը մտքում կարդաց, ճպճպացրեց աչքերը, գլուխը շարժեց։
- Աջ ոտքից ես վիրավորվե՞լ։
- Հա, աջ ոտքից,- պատասխանեց հայրս,- տերը մեռած բեկորները կրունկս ցրիվ են տվել։
- Էդ ո՞ր ֆրոնտում էր։
- Ռոստովի մոտ։
- Ֆրոնտի անունն եմ հարցնում։
- Ֆրոնտը ֆրոնտ է, ես ի՞նչ իմանամ, անգրագետ մարդ եմ։

- Մեր երկրում անգրագետ մարդ չկա,- նա զինվորական տոմսը և թղթերը վերադարձրեց հորս։- Ռոստովը հանձնեցիք, Կիևը հանձնեցիք, Մինսկը, Գոմելը, Բրեստը, Ժիտոմիրը, Լվովը հանձնեցիք... Համա կռվում եք, հա... Ֆաշիստներին բերել, հասցրել եք Կափկազ։
- Էդ բաներն ինչո՞ւ ես ինձ ասում,- բարկացավ հայրս։
- Բա ներկա էտապում ո՞ւմ ասեմ։
- Մթամ ես ո՞վ եմ՝ վաշտի հրամանատա՞ր եմ, կոմիսա՞ր եմ, գնդապե՞տ եմ, թե՞ գեներալ եմ։ Ես շարքային զինվոր եմ, հրաման եմ կատարում. ասում են՝ նազադ, նահանջում եմ, ասում են՝ վպերյոդ՝ առաջ եմ գնում, ասում են՝ կրակիր, կրակում եմ։

- Որ կրակում ես, քանի՞ ֆաշիստ ես սպանել։
- Չեմ հաշվել։
- Բա ո՞ւմ վրա էիր կրակում։
- էլ ո՞ւմ վրա՝ թշնամու։
- Բա ինչո՞ւ Ռոստովը հանձնեցիք։
- Կռիվ է, ի՞նչ կարող ես անել։
- Կռիվ է, ճիշտ է, բայց լավ չեք կռվում։

Երևի հայրս պիտի ասեր. «Մենք լավ չենք կռվում, դու գնա կռվիր» բայց զսպեց իրեն, վիճելու տրամադրություն չուներ. ո՞վ չգիտե Սիմոն Ամիրյանին, մեկ էլ տեսար՝ չեղածից մի բան սարքեց։
Տատս, որ լուռ լսում էր նրանց զրույցը, միջամտեց.
- Սիմոն, ի՞նչ եք զուր տեղից խոսք կռվեցնում, մոտեցեք սեղանին, մի-մի բաժակ արաղ խմեք, ձեր դարդ ու ցավից խոսեք։ Կռիվ գցողի տունը բրիշակ դառնա։
- Էդ մեկը կարելի է,- Սիմոն Ամիրյանը մոտ քաշեց աթոռը, ինքն իր ձեռքով լցրեց բաժակներն ու խոսեց.- Գարեգին, դե որ եկել ես, բարով ես եկել։ Իհարկե, լավ չարեցիք, որ Ռոստովը հանձնեցիք թշնամուն։ Պիտի կռվեիք մինչև վերջին շունչը, մինչև արյան վերջին կաթիլը։ Չկռվեցիք։ Դա սխալ է։

Խմեց, հոտ քաշեց հացից, պոկեց հավի մի ազդրը, կերավ, էլի լցրեց բաժակներն ու տարակուսանքով շարժեց ուսերը։
- Մանիշակ ազի, էս քահրիբար արաղից շատ ունե՞ս։
- Եղածն էդ է,- ասաց տատս,- հոգեպահուստ էր, խմեցեք, ձեզ հալալ։
- Հա, տեսնում եմ, հոգեպահուստ է,- Ամիրյանը նենգ ժպտաց,- բա ինչո՞ւ եք տրտնջում՝ պակաս ենք ապրում։ Սա պակաս սեղանի արա՞ղ է։ Մեղավորը մենք ենք, որ ձեր բերանում լեզու ենք դրել։ Ի՞նչ ասեմ, հաջող լինենք։ Բայց Ռոստովը չպիտի հանձնեիք։

Խմեց, պոկեց հավի մյուս ազդրը, կերավ, շարժեց գլուխը։
- Արտաշն էլ է ոտից վիրավորվել, Մակարյան Համոն՝ ձեռքից, Բալայան Արամը համ ոտից, համ ձեռքից։ Էդ սարսաղ ֆաշիստի գնդակը մենակ ոտ ու ձեռքից է բռնո՞ւմ։ Մարդ ոտ ու ձեռքից բացի, էլ ուրիշ տեղ չունի՞։
- Գլուխ ունի,- ասաց հայրս,- որ գնդակը կպչի գլխիդ, կենդանի կմնա՞ս։
- Չէ։
- Սիրտ ունի. սրտից խոցվածը կապրի՞։
- Չէ։
- Թոքեր ունի, աղիքներ ունի, փայծաղ ունի։ Առանց դրանց մարդ կապրի՞։
- Չէ։

- Դե որ չէ՝ գլխից, թոքերից սրտից, փայծաղից գնդակվածները ո՞նց վերադառնան տուն ու ասեն՝ Սիմոն Ամիրյան, քո հերն անիծած, արյունդ մեր արյունից կարմի՞ր է, ինչո՞ւ չես գնում կռվի, որ կռվողի հալը իմանաս։ Բան է գտել՝ Ռոստովն ինչո՞ւ հանձնեցիք։ Ռոստովի համար սիրտդ շատ է ցավո՞ւմ։
- Լեզո՛ւդ, լեզո՛ւդ,- գոռաց Ամիրյանը։
- Լեզվիս հետ գործ չունես։ Կարճ ասա՝ փորումդ ի՞նչ ցավ կա, ինչո՞ւ ես եկել։
Սիմոն Ամիրյանը աթոռը ետ քաշեց, ելավ տեղից ու գոռաց.
- Դու դիզերտիր ես, դու սիմուլյանտ ես։
- Դրա համար ես եկե՞լ, կլյաուզնիկ շուն,- հայրս բարձրացրեց անթացուպը,- քանի կարկաժդ չեմ պատռել, կորիր այստեղից։

Քամին առաջվա պես ձագը կորցրած էգ շան պես դրսում կաղկանձում էր, վառարանի ծուխը ետ տալիս։ Հայրս, մի ոտքի վրա ցատկոտելով, մոտեցավ, ծխատար խողովակի արմունկը պնդացրեց, նստեց թախտին, վիրավոր ոտքը դրեց աթոռին։
- Ցավո՞ւմ է,- հարցրեց տատս։
- Ոտքս ոչինչ, սիրտս է ցավում,
- Վո՜ւյ, քոռանամ, բա սրտիդ ի՞նչ է եղել։
- Չտեսա՞ր։
- Դու էդ կռապաշտի հետ ինչո՞ւ ես գլուխ դնում։

Եկան հարևան Աղավելը, քավոր Սամսոնը և Նեսի ապան։
- Ամիրյանը շնացած գնաց,- ասաց Աղավելը։- Անցած օրն էլ մեր Արտաշին բռնեց, թե՝ ինչո՞ւ ես ոտից վիրավորվել։
Վառարանում կրակը բոցկլտաց, մի բուռ ծուխ դռնակի փոքրիկ անցքից դուրս նետվեց։ Մայրս վառեց լամպը, տատս գործի գցեց ճախարակը, մեր Ղաժտար կատուն սկսեց խաղալ կծիկի հետ, փոքրիկ եղբայրս օրորոցից պարզեց թաթերն ու ճչաց.
- Չափուճ եմ ուզում, չափուճ եմ ուզում։

- Ա՛յ լակոտ, դու ուստա՞ ես, որ չաքուճ ես ուզում,- ծիծաղեց քավոր Սամսոնը։
- Չաքուճ չի, չափուճ է,- բացատրեց մայրս,- այսինքն՝ չամիչ։
Հայրս մի ծխախոտ փաթաթեց, հարցրեց Աղավելին.
- Լավ, Արտաշը լռե՞ց։
- Արտաշից խա՞մ ես,- փռթկացրեց Աղավելը։- Արտաշն էլի էն Արտաշն է մնացել, քթի տակ խնդմնդաց ու դառավ Ամիրյանին՝ փորումս գազեր են կուտակվել, հեռու կաց՝ վնաս չտամ։
- Գազե՞ր,- Նեսի ապան տմբտմբացրեց գլուխը,- էդ ճի՞շտ է, որ նեմեցը գազ է բաց թողնում։
- Նեմեցը չգիտեմ, համա Արտաշը բաց է թողնում։

Քավոր Սամսոնը Աղավելի կատակը լրջորեն ընդունեց.
- Յանի էստեղ Արտաշն ո՞ւմ վրա պիտի գազ բաց թողնի։
- Սիմոն Ամիրյանի վրա։
1942 թվականին ես տասը տարեկան էի, նամակներ էի գրում ավագ լեյտենանտ հորեղբորս, սերժանտ քեռուս, Նեսի ապայի Վաղարշակին։ Վաղարշակին ուղղված նամակները գրում էի Նեսի ապայի անունից, վերջում նշում. «Նեսի ապայի նամակը գրեց Վաղիկ Օհանյանը։ Խփեցեք էդ ֆաշիստ շներին»։ Հորեղբորս սովորաբար գրում էի մեծական նամակներ, իմ կարծիքով, շատ լուրջ, ռազմական հարցեր էի շոշափում, համեմում այնպիսի թևավոր խոսքերով, որոնց միտքը, ճիշտն ասած, ես էլ չէի իմանում։

Երբ մայրս թեյ բերեց, Նեսի ապան հայացքով ինձ հասկացրեց, որ խոսք ունի ասելու։ Մտանք կողքի սենյակը, նա գրպանից հանեց եռածալ մի նամակ, կամաց ասաց. «Ցավդ տանեմ, սա ոնց որ մեր Վաղարշակի ձեռագիրը չի, սիրտս ահ է ընկել»։
Նամակը գրում էր անծանոթ մի ավագ լեյտենանտ. «...Ձեր որդին՝ Վաղարշակ Մկրտչյանը»... շարունակությունը կարդում եմ մտքումս. «զոհվեց հերոսի մահով»։
- Հը՞,- Նեսի ապան բռնեց հայացքս,- «Ձեր որդին՝ Վաղարշակ Մկրտչյանը» ի՞նչ։
- Նեսի ապա, ոնց որ լավ չի գրված, ջնջված է։
- Ջնջվա՞ծ... Ի՞նչն է ջնջված, ցավդ տանեմ։
- Նեսի ապա, իսկ գուցե... սո՞ւտ է։

Նեսի ապան հենվեց պատուհանի գոգին ու խեղդված ձայնով ասաց.
- Վա՜յ, մեջքդ կոտրի, կռիվ գցող։
Առավոտյան նորից ուժեղ ձյունաբուք սկսվեց։ Գիշերն ուշ էի քնել, ուշ արթնացա և հասկացա, որ դասերից ուշացել եմ։ Հայրս նայեց պատի ճակատից կախած ժամացույցին, շարժեց գլուխը.
- Համա քնկոտն ես, հա՜... Դե լավ, էսօր էլ դասի չես գնա։ Գրասենյակից ինձ կանչում են, անտեր հենակները գետինը չեն բռնում, որքան չլինի, դու էլ ես տղամարդ, կօգնես։

Գրասենյակում Սիմոն Ամիրյանն էր և կաշվե կիսաբաճկոնով մի մարդ՝ աջ ձեռքը տաբատի գրպանում։ Անծանոթը հորս բարևեց, ցույց տվեց աթոռը, նայեց ինձ, երևի ուզում էր ասել՝ դու կարող ես գնալ տուն, բայց ոչինչ չասաց։ Հագին կարմիր երիզներով տաբատ էր, սապոգներ, կիսաբաճկոնի տակից երևում էր զինվորական բլուզի փեշը։ Հայրս անթացուպերը դրեց ծնկների արանքում, հանեց մախորկայի քսակը։ Անծանոթը մեկնեց իր ծխատուփը.
- Խնդրեմ, գուցե իմը փորձեք։
- Շնորհակալ եմ,- ներողամտաբար ժպտաց հայրս,- ես մախորկա եմ ծխում։

Անծանոթը մոտ քաշեց աթոռը, ինքն էլ նստեց։ Աջ ձեռքը նա տաբատի գրպանից չէր հանում։
- Օհանյան Գարեգինը դուք եք, չէ՞։
Հայրս շարժեց գլուխը.
- Ես եմ։
- Այս սիրուն տղան ձե՞րն է։
- Իմն է։
- Խելոք տղա է երևում,- ձախ ձեռքով չրթացրեց լուցկին, վառեց ծխախոտը։- Դուք ո՞ր ֆրոնտում եք վիրավորվել, ընկեր Օհանյան։

- Ռոստովի մոտ։
- Ռոստովը մե՞ծ քաղաք է։
- Չեմ տեսել։ Ասում են՝ մեծ քաղաք է։
- Երեկ ասում էիր՝ տեսել եմ, հիմա էլ խոսքդ փոխում ես,- Ամիրյանը ծիծաղեց, ցուցադրելով մետաղյա ատամնաշարը։- Ռոստովի համար կռվել ես, Ռոստովը չե՞ս տեսել։
- Ես Ռոստով չեմ մտել, Ամիրյան։ Երեկ քեզ այդպիսի բան չեմ ասել։

Կիսաբաճկոնով մարդու դեմքը ջղաձգվեց։
- Ընկեր Ամիրյան, ես դեռ չեմ վերջացրել,- և ապա դարձավ հորս.- ինչպե՞ս էր կոչվում ձեր դիվիզիան։
- Հրաձգային։
- Թշնամին երևի ուժեղ էր։
- Ուժեղ չլիներ, մենք չէինք նահանջի, ես ոտքից չէի վիրավորվի, Սիմոն Ամիրյանն ինձ գրասենյակ չէր քարշ տա, ընկերս՝ Սերգեյ Մելնիկը, չէր սպանվի, նրա չորս երեխաները որբ չէին մնա ու թերթերում չէին գրի. «Մինչև ատամները զինված ֆաշիստական հորդաները»։ Հա, թշնամին շատ էր ուժեղ։

Սիմոն Ամիրյանը տեղից ցատկեց.
- Լսում եք, չէ՞, ինքն իր բերանով ասաց՝ թշնամին ուժեղ է։ Դա պանիկա է, մաքուր պանիկա։
Կիսաբաճկոնով մարդն այս անգամ ուշադրություն չդարձրեց Ամիրյանին, նրա զրույցը հորս հետ էր.
- Լավ, Օհանյան, կարո՞ղ եք ասել, թե որտեղ և ինչ պայմաններում եք վիրավորվել։
- Չգիտեմ ինչ ստանցիայի մոտ, անունը մտիս չի։ Մենակ էն գիտեմ, որ էդ ստանցիան Ռոստովից հինգ վերստի վրա է։ Մեր դասակի հրամանատարը կանչեց, թե՝ կոմիսարը վիրավորվել է, հասցրու սանմաս։

- Էլի ոտքի՞ց,- հարցրեց Սիմոն Ամիրյանը։
- Հա, ոտքից, Ամիրյան Սիմոն։
Կիսաբաճկոնով մարդը կարծես դիտավորյալ, թիկունքով ծածկեց Ամիրյանին։
- Հետո, Օհանյան, հետո...
- Կոմիսարին ես ճանաչում եմ, լավ մարդ է, սալդաթի համար հոգի էր տալիս։ Մեր կողմերից է։ Շալակս առա։ Սկզբում չէր թողնում, ասում էր՝ կսպասեմ սանիտարներին։ Գիշերն անձրև էր եկել, ցեխ էր։ Քայլում էի հաճարի հնձած արտերի միջով, հրացանն՝ ուսիս, կոմիսարը՝ շալակիս։ Նոր էինք դուրս եկել արտից, մեկ էլ՝ երևացին դրանց սավառնակները։

- Շա՞տ էին,- հարցրեց Ամիրյանը։
- Հաշվելու ժամանակ չունեի, կյանքը քաղցր է։
- Հա, բա ո՜նց, քաղցր է։ Դրա համար էլ կամ ոտից եք վիրավորվում, կամ ձեռքից։
- Ընկեր Ամիրյան, խանգարում եք,- բարկացավ կիսաբաճկոնով մարդը։- Հետո, Օհանյան։
- Էս շան որդիները կարծես մեզ տեսան։ Դրանցից մեկը պտտվեց, քիթը շրջեց մեր կողմն ու սկսեց կրակել։ Գնդակները շնաճանճերի պես բզզում էին ականջիս տակ։ Ճանապարհի կողքին փոս կար, կոմիսարին իջեցրի էդ փոսի մեջ, ուզում էի ես էլ թաքնվել, մեկ էլ՝ ուժեղ պայթյունից գետինը ցնցվեց։

- Եվ կոմիսարին թողեցիր, փախա՞ր,- չարագուժ ժպտաց Սիմոն Ամիրյանը։
- Դու քո արշինով ուրիշներին չչափես, ընկեր գյուղսովետի նախագահ։ Չփախա, ոտքիս հալը հալ չէր։ Ռումբը պայթել էր մեր կողքին։
- Խոսք չունեմ, լավ ես հորինել,- Ամիրյանը թևերը ծալեց կրծքին։- Մթամ մենք էլ հավատացինք, էլի։
Կիսաբաճկոնով մարդը խոժոռված նայեց Ամիրյանին ու նորից դարձավ հորս.
- Գուցե հիշեք ձեր կոմիսարի անուն-ազգանունը։
- Դե որ ձեր կարծիքով էսքանը հորինում եմ, ուրեմն՝ չե՞մ կարող կոմիսարի համար էլ մի անուն-ազգանուն հորինել։

Ամիրյանը թևը դրեց հորս ուսին.
- Գարեգին, քո էդ կոմիսարով, սավառնակով, տանկով չես կարող մեզ խաբել։ Միանգամից ասա՝ սխալվել եմ, քո հոգին էլ ազատիր, մեր հոգին էլ։ Մենք զինվորական տրիբունալ չենք, մարդ ենք քեզ նման, քո լավն ենք ուզում։
Նման դեպքերում աշխարհում երևի ամենադժվար բանը համբերելն է։ Հորս ներսում զայրույթն ու ցասումը կուտակվել էին։ Նա կանգնեց ամբողջ հասակով մեկ, վիրավոր ոտքը դրեց աթոռին, արձակեց վիրակապն ու գոռաց.
- Փչացած մա՛րդ, թիկունքի ո՛րդ, կլյաուզնիկ շո՛ւն, դե հիմա քո քոռացած աչքով նայիր։

Ես տեսա հորս վերքից ծորացող թանձր արյունը, նետվեցի Սիմոն Ամիրյանի վրա։
- Շան տղա,- գոռում էի,- էշի տղա,- ճչում էի,- ֆրից, ֆաշիստ, նեմեց,- բռունցքներով հարվածում էի նրա կրծքին ու փորին,- Գեստապո, Գեբելս, Գյորինգ...
Երևի իմ փոքրիկ բռունցքների հարվածները ցավ չէին պատճառում նրան, որովհետև չէր դիմադրում, և ամենից շատ դա էր ինձ վիրավորում։ Ես թույլ էի, անզոր, և ուզում էի որ նա ինձ ապտակի, գոռա վրաս, որ ես հպարտությամբ ընդունեմ իմ պարտությունը, բայց նա արհամարհում էր ինձ: Ես զայրույթից խեղդվում էի։

Կիսաբաճկոնով մարդը բռնեց թևս, ականջիս շշնջաց. «Իսկ ես կարծում էի լավ տղամարդ ես, բայց տզտզանի մեկն ես»։
Այդ պահին դուռը բացվեց, երևաց Արտաշը՝ անթացուպերով, նրա ետևից Մակարյան Համոն՝ շինելի մի թևը դատարկ։
- Էլի Սիմոն Ամիրյանն իր թատրոնը սկսե՞լ է,- Արտաշը փակեց դուռն ու դարձավ կիսաբաճկոնով մարդուն.- Ընկեր, դուք մեզ ներեցեք... Ախր, այս փչացած Ամիրյանը զզվեցրեց, է՜։ Բա լավ, էս ո՞ւմ համար ենք կռվել, ինչո՞ւ ենք արյուն թափել։ Մեր արդար գործի համար, ճի՞շտ է։

- Ճիշտ է, արդար գործի համար։
- Բա էդ արդարն ու անարդարն իրարից ո՞նց ջոկենք։ Դուք գիտե՞ք, թե ով է Սիմոն Ամիրյանը։
- Չգիտեի, հիմա իմացա։ Սրիկայի մեկն է։
- Ո՞վ, ե՞ս,- Ամիրյանը զարմանքից չռեց անգույն աչքերը։
- Այո, դուք, Ամիրյան,- պատասխանեց կիսաբաճկոնով մարդը։- Դուք զրպարտիչ եք։

Դրսում ձյունաբուքը դադարել էր, արևն ամպերի տակից ծիկրակին էր տալիս, բայց էլի ցուրտ էր։ Հորս կողքին իր անթացուպերն էր ճռճռացնում Արտաշը, նրա կողքին Համոն է՝ շինելի մի թևը դատարկ։ Նայում եմ հորս ու Արտաշի ոտքին, ուզում եմ հարցնել՝ ցավո՞ւմ է, բայց չեմ համարձակվում։ Մեր ետևից քայլում է կիսաբաճկոնով մարդը, շուտով մեզ են միանում Արամը՝ անթացուպերով, կոնտուզահար Երեմը, որ խոսում է կակազելով։
Գրասենյակից մինչ մեր տուն ճանապարհն անցնում է գեղամիջով։ Բակերից, պատշգամբներից, պատուհաններից, դարպասների արանքից մարդիկ զարմացած մեզ են նայում։ Արտաշը հանդիպողներին լայն ժպտում ու նույն բանն էր ասում. «Պարադ է, Քարաշենի հաշմանդամների պարադը»։ Հասանք մեր տուն։ Սեղանին կես շիշ օղի էր, կես եփած հավ, խաշած կարտոֆիլ ու լոբի, հաճարի հաց և թթու դրած կաղամբ։ Երեմի քույրը կես շիշ թթօղի բերեց, Համոյի կինը՝ գինի։

- Բոլորդ էլ բարով եք եկել,- հայրս բռնեց կիսաբաճկոնով մարդու թևը, ուսերը շարժեց,- էս ի՞նչ է, ձեր ձեռքը...
- Պրոթեզ է,- կիսաբաժկոնով մարդը խոնարհեց գլուխը։- Բրեստում էր... Ես զինվորական բժիշկ էի։
- Ուրեմն՝ դու էլ մեր օրումն ես,- հառաչեց Համոն։
- Մեր եղբայրն ես,- Արտաշը լցրեց բաժակները։- Մեր եղբայրության կենացը։
Պակաս տարի էր, հացը հաճարի հաց էր, գինին տտիպ էր, օղին խուժան օղի էր։ Նրանք խմում էին բաժակ-բաժակի ետևից, հիշում, թե որտեղ են կռվել, ինչպես են վիրավորվել։

Հայրս գինով էր, բաժակ բարձրացրեց ու խոսեց.
- Ես ուզում եմ խմել մեր կոմիսարի կենացը։ Ախր, դուք չգիտեք, թե մեր կոմիսարն ինչ մարդ է,- արձակեց բլուզի գրպանի կոճակը, հանեց մի լուսանկար,- նայեք, սա մեր կոմիսարն է, հոսպիտալում միասին ենք նկարվել։ Կիսաբաճկոնով մարդը հորս ձեռքից վերցրեց լուսանկարը, նայեց ու կարծես չհավատաց աչքերին, դողացող ձայնով ասաց.
- Օհանյան, սա իմ եղբայրն է։ Դուք փրկել եք իմ եղբոր՝ մայոր Արտավազդ Հովսեփյանի կյանքը։

Լուսանկարը ձեռքից ձեռք անցավ, հետո հայրս իրեն վատ զգաց.
- Ոտքս ցավում է,- ասաց,- ոտքս սպանում է։
Կիսաբաճկոնով մարդը հորս պառկեցրեց մահճակալին, արձակեց վիրակապը, նայեց վերքին ու ասաց.
- Բեկորը, ահա բեկորը, ինքն իրեն դուրս է եկել։
Նա լույսի դեմ բռնեց քորոցի երկարությամբ մետաղի կտորը։ Արտաշը վերցրեց, նայեց՝ տվեց Արամին, Արամը նայեց՝ տվեց Համոյին, Համոն նայեց՝ տվեց Երեմին, Երեմը նայեց, փաթաթեց մի թղթի մեջ, դրեց ծոցագրպանում.
- Կկտանեմ Սսիմոն Աամիրյանի աաչքը կկխոթեմ... Եես կկոնտուզիա ուունեմ, իինձ մմեղադրողը դդեռ մմորից չի ծծնվել։

Հայրս ողջ գիշեր զառանցում էր.
- Բեկորը, բեկորը... Ֆաշիստի բեկորն ընկավ, բայց Սիմոն Ամիրյանի բեկորը մնում է։

«Կապույտ տարիներ» վիպակից