ԱՐՑԱԽԱԿԱՆ

ԼԵՌՆԵՐԻ ԼԵԳԵՆԴԸ

Այս լեռները լեգենդներ են պատմում ինձ-
Ղարաբաղցու կամքի մասին աննկուն,
Հին լեգենդներ, որ եկել են դարերից,
Հասել են մեզ ու երգ դառել մեր հոգում։

Այս լեռները եղել են վեմ ու ամրոց,
Ամեն մի ժայռ թշնամու դեմ մի բանակ,
Ծառս են եղել նժույգները սանձակոծ,
Հառաչել է հողը նրանց ոտքի տակ։

Այստեղ ահա՝ Քառասուն կույս սարի մոտ
Հետքն է մնում քաջակորով առյուծի,
Այս լեռներով, կիրճերով այս քարքարոտ,
Արշավել է Դավիթ Բեկի այրուձին։

Ու շաչել են թրերը կեռ, լայնաշեղբ,
Շառաչել են այս լեռները անառիկ,
Ինչպես հողմի բերանն ընկած մի տաշեղ՝
Նենգ Կաջարը գլորվել է այս ժայռից։

Այս լեռները լեգենդներ են պատմում ինձ-
Ղարաբաղցու կամքի մասին աննկուն,
Հին լեգենդներ, որ եկել են դարերից,
Հասել են մեզ ու երգ դառել մեր հոգում։
1962 թ.


*   *   *
Նկարեցի լեռներ
Ու լեռներին կակաչ,
Եվ գագաթներ ձյունե,
Աղբյուրների կարկաչ.
Հայրս նայեց երկար
Ու գլուխը կախեց.
- Թթի ծառը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Նկարեցի արտեր
Ու հնձաններ հուռթի,
Հազարագույն վարդեր,
Հրաշք ծառը թթի.
Մայրս նայեց դժկամ
Ու ժպիտը պաղ էր.
- Մռավ սարը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Նկարեցի Մռավ՝
Արևն ուսին թիկնած,
Նկարեցի Քիրսը՝
Այգաբացից շիկնած.
Հորեղբայրս եկավ
Նայեց, աչքում ծաղր էր.
- Մեր Թարթառը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Նկարեցի Թարթառ
Ու քարակերտ ձորեր,
Շուրջը զմրուխտ անտառ,
Արտույտներ ու լորեր.
Եվ տատս այս անգամ
Հոնքը դարձրեց աղեղ.
- Գանձասարը չկա,
Սա ի՞նչ Ղարաբաղ է։

Ես հասկացա մի բան,
Ղարաբաղ իմ անգին,
Փոքր ես դու, սակայն
Մե՜ծ է, մեծ քո ոգին.
Որ մաճառդ մնա
Ազնիվ գինու մաճառ,
Արծիվներդ՝ արծիվ,
Տաճարներդ՝ տաճար.
Օ՜, տուր ինձ՝ նվաստիս,
Ռաֆայելի վրձին
Ու Սարյանի հանճար։
1984 թ.



*   *   *
Նկարիչ, Արցախ նկարիր, Արցախ,
Վանքեր նկարիր ու բերդեր անառ,
Լեռները դարձրու հավերժի արձան,
Գետերը՝ զնգուն տավիղների լար։
Հողմի դեմ կանգնած անտառ նկարիր,
Ձիեր նկարիր անթամբ ու անսանձ,
Արծիվներ՝ թառած լեռան կատարին,
Արտույտներ՝ երկնի լազուրով արբած։
Մաշտոցյան անմահ գիրը նկարիր,
Պատմությունը մեր՝ գրված այդ գրով,
Որ անզոր էին ջնջել սրտերից-
Աշխարհակործան յաթաղաններով։
Եվ ծռությունը նկարիր նաև
Ու մերկությունը ծռված աշխարհի,
Որ ճիշտն ու սխալը իրար է խառնել
Այս պատմությունը երկերեսանի։
Նկարիչ, «ապրեմ-չապրեմ» նկարիր՝
Տրորված օտար կրունկների տակ,
Ոգին նկարիր Մելիք Ավանի
Ու մեր լինելու ձգտումը արդար։
Պատմիր աշխարհին՝ ով ենք մենք, ինչ ենք,
Եվ ովքեր են թույն խառնում մեր հացին,
Բախտի բերումով թեկուզ և քիչ ենք,
Բայց ոչ քոչվոր ենք, ոչ էլ խառնածին։
Որ մենք ենք ահա ու մեր լեռները,
Մեր Գանձասարը, վանքը Ամարաս,
Բաց են միշտ էլ մեր սրտի դռները,
Մաքուր ենք հոգով, շիտակ ենք ու պարզ։
Նկարիչ, Արցախ նկարիր, Արցախ,
Լեռներ նկարիր, հողմաթեք ծառեր,
Մեր կամքը դարձրու հավերժի արձան,
Ոգին՝ անխորտակ, երազը՝ անմեռ։
1983 թ.



*   *   *
Քանի՜ հազար տարի,
Քանի՜ ցեղեր վայրի
Քեզ նեղել են,
Քանի՜ հազար տարի,
Հազար ու մի դավով
Քեզ շեղել են։

Քանի՜ հազար տարի
Եկել ու պղծել են,
Վառել տունդ,
Քանի՜ հազար տարի
Ծռել ու կեղծել են
Պատմությունդ։

Քանի՜ նենգ Փանահ խան
Եկել հացդ կտրել,
Քծնել են քեզ, ջանը՜ս...
Հետո գողի նման
Սուրը բկիդ դրել,
Տիրացել են տանըդ։

Քանի՜ հազար տարի,
Քանի՜ սուլթան ու բեկ
Եկել դուռդ թակել,
Քանի՜ հազար տարի
Քեզ խաբել են այդպես
Եվ թիկունքից զարկել։

Քանի՜ հազար անգամ
Քանի՜ ելուզակ քեզ
Իր հավատով երդվել,
Հետո ջրաղացիդ
Ջուրն են կտրել թաքուն
Ու լծկանդ մորթել։

Քանի՜ հազար անգամ
Կառուցել ես, կերտել
Ամրոցներ ու բերդեր,
Քանի՜ հազար անգամ
Արշավել են քո դեմ,
Կառուցածդ քանդել։

Քանի՜ հազար անգամ
Ամուր ձգել գոտիդ-
Դու քո հերկն ես հերկել,
Ագահ ու չարակամ
Գող ու ելուզակից
Դու քո երգն ես փրկել...

Հողը քո այս մի բուռ
Դու դարձրել ես եդեմ,
Լույսով ճամփադ հարթել,
Ի ցավ քո թշնամու
Կառուցելով ապրել,
Ապրելով ես հաղթել։
1984 թ.



*   *   *
Հազար տարվա անտառ,
Հազար տարվա ծառեր,
Դեմը բարձրակատար
Հազար տարվա սարեր։

Հազար շանթով վառված
Լեռների մութ կոպեր,
Դաշտեր հազար տարվա,
Ջարդած հազար խոփեր։

Հազար տարվա մի վանք
Ժայռի ծերպին թառել,
Ժայռի ոտքերի տակ
Հազար տարվա քարեր։

Հազար տարվա բերդեր,
Քարանձավներ խավար,
Հազար տարվա երգեր
Ու հաստատուն հավատ։

Հազար տարվա բարբառ՝
Հազար հրով անցած,
Եվ ո՞վ գիտե՝ քանի՜
Հազար տարվա Արցախ։
1984 թ.



ՂԱՐԱԲԱՂ

Ես քո կամը ու կալը քո,
Ես հոտաղն ու մաճկալը քո,
Ես մամռապատ խաչքարը քո,
Զորությունս դու ես։

Ես քո կաղնու լույս սաղարթը,
Ես ստուգված քո հավատը,
Ես կենացի քո գավաթը-
Խորությունս դու ես։

Ես հողի համն ու հոտը,
Ես սարերիդ ցուրտն ու տոթը,
Ես ամպերիդ խոլ որոտը-
Դարպաս-դուռս դու ես։

Ես քո շաղն ու ծիածանը,
Ես մրգաշատ քո հնձանը,
Ոլոր-մոլոր քո կածանը-
Օդս-ջուրս դու ես։

Ես արտույտդ լուսաբացի,
Ես աղբյուրդ՝ ծարավածին,
Ես բույրը քո անուշ հացի-
Թոնրատունս դու ես։

Ես քո տվածն ու թողածը,
Կռվում անհայտ քո կորածը,
Ես քո ծիծաղն ու քո լացը-
Թիկունք-կուռս դու ես։

Ես քո զանգի զիլ ղողանջը,
Աղբյուրներիդ ջինջ կարկաչը,
Ես քո երգը ու քո կանչը-
Մաքրությունս դու ես։

Ես քո տառը ու գիրը քո,
Ես հավատի ջրկիրը քո,
Ես շաղախը ու կիրը քո-
Ամրությունս դու ես։

Ես բեկորը քո մի ժայռի,
Ես տատրակը քո անտառի,
Ես վտակը քո Թարթառի-
Զուլալ հունս դու ես։

Արդ, ես գոհ եմ ինձ տրվածով,
Քո զրնգուն լուսաբացով,
Լեռնաստանում այս աստղացոլ՝
Տոհմատունս դու ես։
1984 թ.



*   *   *
Դու անուն չես սոսկ երգելու համար,
Դու հող ես, լեռ ես, երկինք ես, օդ ես,
Անտառ ես կանգուն ու այգի դալար,
Դու սրտերի մեջ սեր ու կարոտ ես։

Դու ձորերի մեջ շաչող Թարթառ ես
Եվ սրնգաձայն զեփյուռ ես սարի,
Դու Ամարաս ես ու Գանձասար ես,
Դու Մռավ սար ես ու մայր ես բարի։

Քո ժայռերի պես դու քարակերտ ես
Եվ քարերիդ պես ամուր ես ու կուռ,
Դարերում կանգնած անխորտակ բերդ ես,
Դու քաջի ձեռք ես, ոգի աննկուն։

Դու բույր ես ծաղկի ու թթի ծառ ես,
Խաղողի վազ ես բերքով ծանրացած,
Երկնքից կախված արտույտի ձայն ես
Ու արտերի մեջ խճճված կածան։

Աղբյուրներիդ պես զուլալ, արդար ես,
Կամք ու սատար ես հպարտ ոգուն մեր,
Դու ճարտարաձեռ մի նոր Ճարտար ես,
Նոր ճանապարհ ես, դու երգ ես անմեռ։

Աղջիկներիդ պես սիրող ու ջերմ ես,
Ջահելներիդ պես խիզախ ու արի,
Դու մեր լեռներից հոսող Խաչենն ես,
Ըմբոստ կաղնին ես Սինգարա սարի։

Ո՛չ, անուն չես սոսկ երգելու համար,
Դու վարդի թաղ ես, աղբյուր ես, բաղ ես,
Դու մեր սրտերի կարոտն ես անմար,
Հավիտյան կանաչ իմ Ղարաբաղն ես։
1962 թ.



*   *   *
Այստեղ ձորեր կան, լեռներ կապուտակ,
Ծաղիկներ պես-պես ու հովեր մաքուր,
Մի լույս աղբյուր կա ամեն ժայռի տակ,
Ամեն ձորի մեջ ջրերն են երգում։

Այստեղ կիրճեր կան, ուռիներ լացող,
Անդունդներ մթին, շառաչող գետեր,
Վարդեր կան վառված արևի բոցով
Եվ հնամենի քարակոփ բերդեր։

Այստեղ այգիներ, արտեր կան ծփուն,
Գյուղեր կան թառած լեռների լանջին,
Այգաբացներ կան երկնի պես կապույտ
Եվ մայրամուտներ՝ այգի նման ջինջ։

Այստեղ սրտահույզ երգեր կան այնքա՜ն.
Երգում է գետը, երգում է առուն...
Ասում են, իբրև, առաջին անգամ
Երգը ծնվել է իմ լեռնաշխարհում։
1962 թ.



*   *   *
Քեզ որոնեցի մեր հազարաբույր
Եվ հազարագույն ծաղիկների մեջ.
Դու հեզ մանուշակ ու նարոտ էիր։

Քեզ որոնեցի մեր հայրենախոս
Մագաղաթների տաղիկների մեջ.
Հրեշտակի պես ու խորոտ էիր։

Քեզ որոնեցի լեռներում մեր լուրթ,
Ձոր ու կիրճերում քեզ որոնեցի.
Դու գարնան հեղեղ ու որոտ էիր։

Քեզ որոնեցի դաշտերում կապույտ,
Խաս այգիներում քեզ որոնեցի.
Դու ցողաշաղախ առավոտ էիր։

Լեռներից հոսող խենթ գետակների
Զուլալության մեջ քեզ որոնեցի.
Այգաբացի պես դու շողոտ էիր։

Ես իմ մանկության ծանոթ վայրերում
Գիշեր ու ցերեկ քեզ որոնեցի.
Դու ոսկե երազ ու կարոտ էիր։
1981 թ.



*   *   *
Ղարաբաղ եմ ասում՝
Հոգիս բաց է լինում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Սիրտս լաց է լինում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Երգս թև է առնում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Սիրտս սև է դառնում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Երազներ եմ հինում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Թևաթափ եմ լինում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Հավքս ձագ է տալիս,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Պատս ճաք է տալիս։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Սիրտս պար է ընկնում,
Ղարաբաղ եմ տեսնում՝
Գլխիս քար է ընկնում։

Ղարաբաղ եմ ասում՝
Դրախտին եմ հասել,
Ղարաբաղ եմ տեսնում...
Ա՜խ, ես ձեր ինչն ասեմ։
1981 թ.



*   *   *
Ինձ ստիպեցին ուղտի պես չոքել,
Բայց ես ուղտ չէի, այլ՝ արշավաձի,
Հետո փորձեցին ինձ քեզնից պոկել,
Դարձնել թևատված, անարգված արծիվ։

Ես ամուր էի լեռներդ գրկել,
Քո հողի մեջ էր ուժն իմ առնացի...
Չկարողացան ինձ քեզնից պոկել,
Բայց քեզ ինձանից ինչպե՜ս պոկեցին։

Այդպես պոկում են սիրտը մարմնից,
Այդպես հոգին են հավատից վանում,
Այդպես խլում են լույսը աչքերից,
Այդպես հավատն են միայն սպանում։

Եվ կա՞ ավելի պատիժ մի դաժան,
Քան այս զրկանքը բիրտ ու ահավոր,
Երբ հողիդ վրա տերդ չես քո տան,
Քո տնկած ծառը ո՞ւմ է հարկավոր։



*   *   *
Թե իմ Մռավ սարից զատվեմ
Եվ ծուռ նայեմ Շաղասարիս-
Առվի նման պիտի հալվեմ,
Մնամ իմ կես ճանապարհին։

Թե որ լքեմ Գանձասարս,
Ջրաբերդս՝ լեռան արծիվ-
Կչորանա թթի ծառս,
Գտիչ վանքը ինձ կանիծի։

Թե իմ Կիշկում ծաղկաժպիտ
Բուն չունենա հավքը գարնան-
Սևաձորիս ժայռերը բիրտ՝
Սրտիս ծանր սար կդառնան։

Թե որ թողնեմ ճաք տա պատս,
Ցամաքի մեր դռան առուն-
Հարյուր պատան մաշած պապս
Շուռ կգա իր գերեզմանում։

Թե հանդերն այս չնաշխարհիկ
Ու լեռները թողնեմ անտեր-
Ամպրոպագոռ մեր Քիրս սարի
Կայծակները ինձ կշանթեն։

Թե որ դառնամ ես տարագիր
Ու ոտքիս տակ հող չունենամ-
Ղարաբաղս կաղաղակի.
- Քեզ պես որդին թող չունենամ։
1984 թ.



*   *   *
Արտ է, արոտ է,
Ամպի որոտ է,
Ջինջ առավոտ է
Այս Ղարաբաղը։

Հինավուրց վանք է,
Գանձերի հանք է,
Ճաքած մի զանգ է
Այս Ղարաբաղը։

Կաքավ է, լոր է,
Սար է ու ձոր է,
Կռվախնձոր է
Այս Ղարաբաղը։

Խոսում եմ՝ վայ է,
Լռում եմ՝ ցավ է,
Ո՞նց չասեմ հա՛յ է
Այս Ղարաբաղը։



ՁՈՆ

Գետակներն են կարկաչում խենթ,
Շուրջը մարմանդ փոշի մաղում,
Ծովացել է գետերի հետ
Գարունը իմ Ղարաբաղում։

Օրորվում են արտերը մեր՝
Կորած գարնան զմրուխտ շաղում,
Գեղեցկություն չես տեսել դեռ,
Թե չես եղել Ղարաբաղում։

Բռնիր ճամփան Շաղասարի,
Ոտքդ թրջիր գարնան շաղում,
Չես ծերանա հարյուր տարի,
Թե որ ապրես Ղարաբաղում։

Հազար երազ, կյանք կա ու տենչ
Պահված մեր ջերմ երգ ու տաղում.
Կուզեմ կյանքում երգել անվերջ,
Երգով մեռնել Ղարաբաղում։
1960 թ.



*   *   *
Գնամ խառնվեմ մեր գետերին
Ու գետերի հետ հորդանամ,
Ու գետերի հետ խենթանամ,
Ու գետերի հետ ընթանամ։

Գնամ խառնվեմ լուրթ ծովերին
Ու ծովերի մեջ զորանամ,
Ու ծովերի մեջ խորանամ,
Ու ծովերի մեջ ծովանամ։

Անտառները գնամ մտնեմ,
Կաղնիներից ուժ ստանամ,
Ծփանքներով հարստանամ,
Կաղնու նման ըմբոստանամ։

Գնամ ելնեմ լեռները մեր
Ու լեռների հետ ծառանամ,
Ու լեռների պես բարձրանամ,
Ու լեռների հետ կարծրանամ։

Գնամ, գնամ, վառվեմ, հալվեմ,
Լուրթ երկնքում ծիածանվեմ,
Արտերի հետ ծփամ նորեն,
Այգիներում պտղավորվեմ...
Այսքան սերը, կարոտն այսքան
Կրծքիս տակ ո՞նց տեղավորեմ։
1962 թ.



ՀՈՒԴԱՅԻՆ*

Դու ատում ես այն, ինչ հայկական է,
Մեսրոպագիր է ու մեսրոպատառ,
Քո դեմ մեր հայոց երգը ական է
Եվ ռումբ է հայոց երգը քեզ համար։

Մեր կոթողները քեզ դուր չեն գալիս,
Քեզ դուր չի գալիս Գանձասարը պերճ,
Ահով ես նայում դու մեր խաչքարին,
Տգեղը տեսնում գեղեցիկի մեջ։

Մեր հին ոսոխին անվանում քեռի,
Բամբասում ես մեզ, լկտի ծանակում,
Ճամփա ես տալիս շողոքորթներին,
Ճշմարտախոսի բերանը փակում։

Եղբայրություն ես ամբիոնից գոռում,
Երդվում դրոշով բարեկամության,
Բայց մեր հին վերքն ես նորից փորփրում,
Խարխլում ես դու սյուները մեր տան։

Եվ դու նենգում ես պատմությունը մեր,
Հատել ես ուզում մեր արդար լեզուն,
Մեզ անպատվում ես բիրտ ու լրբորեն,
Անամոթաբար մեզ չարախոսում։

Դու մտագարի ահեղ մոլուցքով
Ոտնահարում ես իրավունքը մեր,
Եվ Ներոնի պես խենթ ու կամակոր-
Մեզ ստիպում ես քեզ ծափահարել։

Այնքան լկտի ես՝ քո թթված թանը
Արդար յուղի տեղ շուկա ես հանել,
Եվ մեզ խաբել ես ուզում մեր տանը,
Դու ցանկանում ես մեզնից մեզ վանել։

Նյութում ես մեր դեմ դավեր նորանոր,
Բարուն դարձնում չար, չարին՝ բարի,
Եվ ընտրելով քեզ արդար դատավոր,
Մեր բախտի հացն ես դնում նժարին։

Դու դատում ես մեզ, բայց ո՞ւմ անունից
Եվ ովքեր են քո դատը պաշտպանում,
Այդ ո՞ւմ վրա ես գոռում ամբիոնից,
Ումնի՞ց ես այդպես դու վրեժ առնում։

Դու եղբայրության սուրբ դրոշի տակ,
Ազգի տարազով ծպտված մանեկեն,
Կեղծ նեյնիմների ուշացած թութակ,
Մեր դեմ ամբարված հին լուտանք ու քեն...

Եվ դու էլ կանցնես, ինչպես որ անցան
Քո նախորդները անբարիշտ ու չար,
Ով դու հին ու նոր կրկնվող հանցանք,
Դու հայրենադավ փառամոլ լաչառ*1։
1975 թ.



Բ. Կ.-ին

Դու ծախու հոգի, քծնության մերան,
Գոռոզ անհարկի ու մեծաբերան։
Դու բութ ու տգետ, խորամանկ սակայն,
Դու կործանիչ ձեռք ու լեզվի կապանք։
Դու դավով հզոր, դու նենգ քամելեոն,
Դու, ծափեր կորզող փառատենչ Ներոն։
Դու, մեր ոսոխի պնչից թռած բիճ,
Դու Ղարաբաղը կործանող դահիճ*։



ԲԱՍԱՐԱԿԱՆ

Բասարը քոչի մի փռչոտ շուն էր,
Հաչելուց բացի բան ու գործ չուներ։
Քոչի շների ավագը ինքն էր,
Առաջին լարի նվագը ինքն էր։

Սուր ժանիքներ ու ականջներ ուներ,
Գիշեր ու ցերեկ անվերջ ոռնում էր։
Բայց այնպես եղավ, որ այս Բասարը
Իր քոչը թողեց, թողեց իր սարը,

Սիրված շների ցուցակը մտավ,
Գնաց կրկեսում իր տեղը գտավ։
Հատակն էր ավլում պոչով իր փռչոտ,
Ցատկում շիկացած օղակի միջով։

Զույգ թաթի վրա տոտիկ էր անում,
Ցցում էր դունչը, արձան էր դառնում։
Դեռ պարում էլ էր «Մազուրկա», «Տանգո»,
Լեզու ցույց տալիս կոմիկի հանգով։

Չէ, ուրիշ շուն էր մեր այս Բասարը,
Կրկեսում չուներ իր հավասարը։
Բայց եկեք գործին մոտենանք հանգին՝
Ո՞վ է կրկեսում դեմք դարձել կարգին։

Կրկեսն արվեստ է, ոչ մեծ ասպարեզ,
Արենայից դուրս ո՞վ է հարգում քեզ։
Եվ չանցած տարի՝ հավուր պատշաճին
Մեր այս Բասարին առաջ քաշեցին։

Բասարը դարձավ Բաս Սարկիսովիչ,
Պաշտոն ստացավ, տիտղոսներ թովիչ...
Շեֆի ոտքերը անվերջ լիզում էր,
Ուրիշ շուն տեսնում՝ բռնում գզզում էր։

Փքված կանգնում էր հանդես շքերթում,
Ճառեր էր ասում ու տպում թերթում։
Ասում էր՝ ես եմ շեֆի մահակը,
Այդ ես եմ նրա արթուն պահակը։

Եվ ուներ նաև լեզու մեղրածոր-
Ինչպես աշխարհում ամեն դրածո։
Դե, շեֆն էլ, գիտեք, մեծ դիրքի մարդ էր,
Շուն ճանաչելու գործում մի հատ էր։

Հավատում էր նա խելոք Բասարին,
Ոնց հավասարը իր հավասարին։
Ախր, Բասարն էլ շուն չէր հասարակ,
Զնգուն հաչ ուներ, հաչելու ծարավ։

Սիրում էր կծել տեղի-անտեղի,
Պատիվն էր պահում շնային ցեղի։
Իր շեֆի միտքը կռահում արագ,
Քաշում տանում էր միս, բուրդ ու կարագ։

Ստից թվեր էր թղթերին շարում,
Թե պլաններ եմ գերակատարում։
Խոտը պակաս է, գոմը ճեղք ունի,
Հոտը նվազ է՝ ինքն ի՞նչ մեղք ունի։

Իր ինչ գործն է, թե ով է թալանում,
Ով է կաթին ջուր, յուղին թան խառնում։
Միսն ով է ուտում, ոսկորն ում տալիս,
Ով է ծիծաղում և ով է լալիս։

Գործը՝ իր շեֆի ոտը պաչելն էր,
Միշտ անմեղ մարդկանց վրա հաչելն էր։
Գործը ամենքին խոսքով խաբելն էր,
Բերան փակելն ու կաշառք լափելն էր։

Գործն աշխատողի հոգին մաշելն էր,
Շողոքորթներին առաջ քաշելն էր։
Բանկետ-խնջույքը գործի ոգին էր,
Որտեղ դուրսպրծուկ՝ նրա կողքին էր։

Է՜հ, ինչ անենք, թե մեկ-մեկ էլ լակում,
Գնում անպատեհ դռներ էր թակում։
Իր խաղն էր անում կրքերին գերի,
Կամ թե ձեռ առնում ենթականերին։

Կարգ ու կանոնը նա սիրում է խիստ,
Ճիշտ խոսք ասացիր՝ կդառնաս նացիստ։
Թե շեֆը կանչեց՝ հե՜յ, հասի՛ր, Բասա՛ր,
Պատրաստ էր Բասարն ինչպես մի վասալ։

Ում վրա ասես կարող էր հաչել,
Միայն վերևում իրեն ճանաչեն։
Ասեն Բասարը հոյակապ շուն է,
Իր հավասարը Արցախում չունի։

Բասարը՝ Բասար, գլուխը քարը,
Բայց ի՞նչ կլինի Արցախի ճարը,
Երբ բասարները իրենց ետևից
Նոր բասարներ են բերում նենգ ու պիղծ։

Երես են տալիս ու բնավորում,
Աղմկում անվերջ ճառերով ճոռոմ,
Եվ ապացուցել փորձում հականե,
Թե սուրբ հողը մեր Բասարական է*։



ՄԵՆՔ

Մենք այնքան խեղճ ենք ու այնքան անճար,
Վախկոտ ենք այնքան ու այնքան ենք թույլ,
Ամեն դուրսպրծուկ կարող է դառնալ
Մեր գլխին՝ նորին գերազանցություն։

Մենք այնքան տհաս ու այնքան մեղք ենք,
Այնքան միամիտ, անզոր ու անխելք,
Ամեն տգետ մեզ կարող է հերքել,
Ժխտել հիմնովին, որ մենք՝ այդ մենք չենք։

Մենք այնքան քնքույշ ու նուրբ ենք այնքան,
Այնքան բարակ են նյարդերը մեր,
Որ կարող են մեզ քառասուն անգամ,
Քառասուն ձևի գզզել ու մանել։

Մենք այնքան պարզ ենք ու անմտածված,
Մեր դուռն այնքան մեր սրտի պես բաց է,
Որ մենք կարող ենք մեր տունը մտած
Ամեն Հուդայի աստվածացնել։

Մենք այնքան փխրուն, այնքան ենք անձև
Եվ կավի նման ամորֆ ենք այնքան,
Որ ամեն ոք մեզ կարող է հունցել
Ու իր ցանկությամբ՝ ուզած տեսքը տալ։

Եվ մենք այնքան ենք մեր այս բախտից գոհ,
Որ թվում է, թե աշխարհը մերն է,
Թե սա կոչվում է ապրել մեծ կյանքով,
Հապա ասացեք՝ խեղդվելը ո՞րն է։




ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՎԸ

Նա ամբիոններից այնպե՜ս է գոչում,
Ինչքա՜ն գեղեցիկ խոսքեր է ասում,
Հայրենասեր է իրեն հորջորջում,
Բայց չգիտե իր մայրենի լեզուն։

Գլուխը քարը, թող որ չիմանա,
Ապրի իր փքուն ճառերի վարձով,
Բայց տեսեք ահա՝ ցավն այն է, որ նա
Հպարտանում է իր չիմացածով։

Հպարտանում է, պարծենում անգամ,
Թե ինչպես է իր մայր լեզվից խորշում,
Չի եղել գյուղում իր հայրենական,
Հոր գերեզմանի տեղը չի հիշում։

...Հայրենադավը նրանք չեն միայն,
Ովքեր թշնամու բանակն են անցնում,
Լքում են տունն ու հողը հայրենի,
Օտար ափերում գտնում գրանցում։

Հայրենադավը նրանք են նաև,
Որ երկնքի տակ մեր ջինջ ու լազուր-
Իրենց հորջորջում հայրենասերներ,
Բայց մոռանում են իրենց մայր լեզուն։



ՓԱՌԱԲԱՆՈՒՄՆ

Թե իմ մայր հողն ես,
Ես քո հողմաթեք թթենու բունն եմ,
Կածաններիդ ու ճամփեքիդ բացված
Ապրեմ-չապրեմիդ տոկունությունն եմ։
Քո քաված մեղքն եմ, քո անմեղ մեղան,
Խաչված Հիսուսդ՝ աշխարհին ի ցույց,
Ես՝ վանքում փակված քո խեղճ աբեղան,
Որ հառաչում է իր անհույս սիրուց։
Հնձաններիդ մեջ քլթքլթացող լուռ-
Ես քո խաղողի քաղցրությունն եմ,
Ես քո աղեղը, քո վահանը կուռ
Եվ քո ժայռերի կարծրությունն եմ։
Ամառվա տապին մեղմ զեփյուռ դառած-
Քո Մռավ ու Քիրս սարերի ձյունն եմ,
Հարսների աչքին արցունքով վառված-
Ես քո թախիծն ու տրտմությունն եմ։
Վաղվա գեղեցիկ հավատով ապրող,
Ցրտից չխամրող ծաղկունքիդ գույնն եմ,
Արևի փոքրիկ շողից չխաբվող-
Ես քո բողբոջի զսպվածությունն եմ։
Ես երազներն եմ քո հազարաձև,
Ես քո իմաստուն համբերությունն եմ,
Մելիք, խան ու բեկ կգան ու կանցնեն,
Ես, սրբազան հող, քո զորությունն եմ։
Ես՝ ապացուցված քո վեհությունը
Եվ քո ոգին ու երգը քաղցրաբառ,
Դու իմ հայրենի օջախն ու տունը,
Ճիչս Ղարաբաղ, խիղճս՝ Ղարաբաղ։
1975 թ.



ՀԱՅՐԵՆԻՔ

1.
Ես անբաժան եմ հավետ քեզանից,
Ինչպես արևի շողը՝ արևից։
Սնունդ եմ առել քո հողից, ջրից,
Ինչպես արևի շողը՝ արևից։
Ոչ ոք չի կարող քեզնից պոկել ինձ,
Ինչպես արևի շողը՝ արևից։

2.
Լույսդ տուր ինձ՝ չխարխափեմ,
Տու՛ր սերդ ինձ՝ սիրով արբեմ,
Տու՛ր հույզդ ծով՝ աներգ չմնամ,
Արևդ տու՛ր՝ անբերք չմնամ։
Տու՛ր ամպերը քո լեռների՝
Անձրև դառնամ,
Ծիածանի կամար կապեմ,
Տու՛ր զեփյուռդ՝
Բարդիների հետ սոսափեմ,
Տու՛ր ուժդ ինձ՝
Դառնամ ջրվեժ ու շառաչեմ,
Տու՛ր կրակդ,
Որ բքերի մեջ չսառչեմ,
Կարծրությունդ տուր պողպատե՝
Քո դեմ ճայթող շանթերի դեմ
Դառնամ վահան ու շանթարգել։
Երկի՛ր, տուր ինձ
Քո մայրական օրհնանքը ջերմ,
Որ քեզանով մնամ քո մեջ,
Դու ինձնով՝ քեզ
Եվ քեզանով՝ ինձ ճանաչես։



ՇԱՂԱՍԱՐ

Շաղասարս շաղոտ՝
Զնգուն-զուլալ առու,
Շաղասարս շողոտ՝
Կարմիր-կանաչ գարուն։
Ցող ու շողի գերի
Թիթեռների պարս-բույլք,
Ձորում խաս հավքերի
Հարսանիք ու կնունք։
Ժայռի ուսին՝ ծառեր
Ու խճճված մոշոտ,
Ոտքերի տակ քարեր
Ու սայլուղի փոշոտ։
Լորն է կանչում ձագին
Կապի կապույտ կիրճում,
Մոշահավը ծեգին
Այդ ո՞ւմ հետ է վիճում...
Շաղասարիս հավքե՜ր,
Շաղասարիս ծաղկունք,
Շաղասարիս ասքե՜ր,
Խնջու՜յք, ծնու՜նդ, երկու՜նք...
Շաղասարս երգ է,
Երգի հավերժ գարուն.
Շաղասարից եկել,
Շաղասար եմ գնում։
1982 թ.




ՈՒԹՆՅԱԿՆԵՐ
(շիրազյան մոտիվներով

Հին գայլ է եղել այս նենգ աղվեսը-
Ուշ ենք հասկացել,
Շլյապայով է փոխել իր ֆեսը-
Ուշ ենք հասկացել,
Եղբայրության դրոշով ծպտված
Մտել մեր տունը,
Թուրքացրել է Արցախի կեսը-
Ուշ ենք հասկացել*։

* * *
Մուհամեդի թոռները
Այծ ու գառ են գողացել,
Տաճարներից՝ սրբացած
Հուշաքար են գողացել,
Սակայն ինչո՞ւ զարմանալ,
Երբ նրանց գող պապերը
Մեր Հայաստան աշխարհից
Մասիս սար են գողացել։

* * *
Տուն-տեղս ինձնից խլել
Ու ասում ես՝ վայ չանես,
Ավեր Վանում, գերված Ղարսում
Քրիստոնյա հայ չունես,
Բայց ես ինչպե՞ս չըմբոստանամ,
Ասա՛, ինչպե՞ս ես լռեմ,-
Սիրտս կիսել երկու մասի
Ու ասում ես՝ վայ չանես։

* * *
Հին վերքերս, ա՜խ, այդ ինչպե՞ս նորացան,
Վշտի բեռից սեգ թևերս կորացան,
Այնքա՜ն արցունք խլեց Վանը իմ աչքից,
Որ չիմացա՝ Արցախս ո՞նց գողացան։

* * *
Նամազի պես ձեր շիքաստը
Սրտակեղեք ծոր եք տալիս,
Հառաչում եք ու հեկեկում,
Հազար ու մի ցավի գալիս,
Ավերելն ու թալանելը
Ձեր արհեստն է թեկուզ եղել,
Բայց աշխարհում ձեր երգերով
Ամենից շատ դուք եք լալիս։

* * *
Ծոռն Հուդայի տունս մտավ
Ու սկսեց վայրահաչել
Եվ մեր խաչված նախորդներին
Մի անգամ էլ նորից խաչել,-
Փեղամբարի թոռն է նրան
Կաշառել դիրք ու պաշտոնով,
Բայց ի՜նչ կարող էի անել,
Ախր տարին խիստ նահանջ էր*։

* * *
Երկու ժպիտ, երկու հավատ
Ու երկու դեմք ունի նա,
Ճամփան բաց է՝ որտեղ լինի
Եվ ում դուռն էլ նա բանա.
Մի թևի տակ Աստվածաշունչ,
Մի թևի տակ Ղուրանը,-
Մզկիթներում շեյխ է շունը,
Եկեղեցում՝ քահանա։

* * *
Բաքվում «Ղաչաղ Նաբի» երգում,
Երևանում՝ «Սիփան սար»,
Քելբաջարում խանանդա է,
Աբովյանում՝ մեծ գուսան.
Այս անաստված խեղկատակը
Երկու աստծո ծառայում,
Երկուսին էլ շողոքորթում
Ու խաբում է հավասար։

* * *
Ասում են, թե իրարից
հավատով ենք օտարանում,
Հոգով, լեզվով ու արյունով
մենք տարբեր ենք ու տարանուն,-
Հապա նայիր, տես ինչպես են
Քրիստոսն ու Փեղամբարը
Գինու թասը իրար զարկում
ու համբուրվում ռեստորանում։

* * *
Ուրիշներից թռցրած երգը
Չայխանայի տաղ է դարձել,
Պատմությունը կեղծելն անգամ
Տգետների խաղ է դարձել։
Ախր ինչպե՞ս մենք հավատանք
Երդումներին ձեր կեղծավոր,
Երբ մեր գերված Արարատը
Աթաթուրքի դաղ է դարձել։

* * *
Դուք փորձեցիք մեր վեհ ոգին
ձեր Ղուրանով «խրատել»,
Ողջ աշխարհում մի հայ թողնել,
մնացածին թրատել,
Բայց իմացեք, թե ալլահն էլ
իջնի անգամ վերևից-
Մեր այս գերված Արարատին
դուք չեք կարող թլպատել։

* * *
Արարատի սեգ կատարին
Ամպը նստել՝ ձյուն է դրել,
Ծիծեռնակը նորից եկել,
Տանիքիս տակ բույն է դրել.
Երազ տեսա, հրա՜շք երազ,
Իմ Տավրոսը ինձ էր կանչում.
- Հե՜յ, որտե՞ղ ես, խելառ տղա,
Պապդ Վանում տուն է դրել։

* * *
Մարդը մարդու դեմ լարողը
Ապականված դարն է եղել,
Ռումբ-ականի նախահայրը
Պարսատիկի քարն է եղել.
Չեմ հասկանում՝ Կայենն ինչպե՞ս
Սպանեց իր եղբորն անմեղ-
Կա թե չկա, Մուհամեդի
Մատն այստեղ խառն է եղել։

* * *
Ծոր է տալիս իր բայաթին
Կարա-Շաբան Ղարաբաղում.
«Դադե՜յ, ամա՜ն, կորցրել եմ
Ես իմ ճամփան Ղարաբաղում»։
Մեկը լինի ու հարցնի՝
Ի՞նչ ես սուգ ու շիվան անում,
Երբ փարոս է ճանապարհիդ
Ալի Բաբան Ղարաբաղում*։

* * *
Այս կեղծավոր պատմությունը
Կրկնում է սխալն իր հին,
Սուտ սրբերը աստվածացել,
Ծառայում են իրենց շահին։
Ի՜նչ ցնծություն, փառք ու պատիվ
Եվ ինչպիսի՜ դիֆիրամբներ-
Մարդի՛կ, մարդի՛կ, զգուշացեք,
Քաջ Նազարն է նստած գահին*։

* * *
Ծովից ինչպե՞ս անապատին գետ բերել,
Անսեր սիրտը անուշ սիրով գեթ գերել.
Վա՜յ, խեղճ Շիրազ, մանուկներին հավաքել,
Ցանկանում է Մասիս սարը ետ բերել։


-----------------------------------------------------
* «Հուդային» - Բանաստեղծությունն ուղղված է Ղարաբաղի նախկին տիրակալ, ԼՂ մարզկոմի առաջին քարտուղար Բորիս Կևորկովին

* «Բ. Կ.-ին, Դու ծախու հոգի» - Նկատի ունի Բ. Կևորկովին

* «Բասարական» - Ակնարկում է Բ. Կևորկովին։ Վերնագիրն ընտրել է Կևորկովի «Բորիս Սարկիսովիչ» անուն-հայրանվան հապավումից՝ Բա-սար

* Թուրքացրել է Արցախի կեսը - Ուշ ենք հասկացել - Ակնարկում է Բորիս Կևորկովին

* «Ծոռն Հուդայի տունս մտավ...» - Նկատի ունի Բ. Կևորկովին

* «Երբ փարոս է ճանապարհիդ Ալի Բաբան Ղարաբաղում» - Նկատի ունի Բ. Կևորկովին, որի ղեկավարության տարիներին նրա իսկ թողտվությամբ ադրբեջանական տարբեր բնակավայրերից Արցախ էին գալիս և ընտանիքներով բնավորվում հազարավոր ադրբեջանցիներ

* Քաջ Նազարն է նստած գահին - Ակնարկում է խորհրդային ղեկավար Լ. Ի. Բրեժնևին


* «Ղարաբաղին» - «Փառաբանումն» բանաստեղծության տարբերակներից է (կա նաև արձակ բանաստեղծություն-տարբերակ՝ «Ոսոխիդ աչքում փշի պես ցցված...», տես՝ «Լեռների լեգենդը», 2003 թ.)