Հիմա Շարմաղը կգա։ Կգա անտառի կողմից, ձորից կգա ցողաթաթախ ոտքերով, Սառնաղբյուրից կգա կուլան ուսին, այտերը՝ խոնավ, շուրթերը՝ խոնավ, ժպիտը՝ ցողոտ-շողոտ վարդ, բանջարանոցից կգա՝ քթոցը լիքը թաղից նոր կտրած պզուկոտ վարունգներով, կգա Վերին հանդից՝ կարմիր թաշկինակի մեջ մի քանի փունջ դաղձ ջրակոտեմ… Կգա այնպես կծիծաղի, որ Կողունց Մոսին փոշոտ հոնքերի տակից կճպճպացնի աչքերն ու կթոնթորի. «Իմ արեւը, էս հարսը ոնց որ խելառ է, գոնե, մարդու սրտից ծիծաղի ու ծիծաղն էլ ծիծաղ լինի»։ Կգա ու կանաչ խոտերի մեջ շուռ կտա քթոցը, մի անմոռուկ, մի բարձմենիկ, զանգակիկ կամ հովտաշուշան կպոկի ու կմեկնի ինձ. «Վերցրու, էս ծաղիկը քեզ համար եմ բերել»։ Ախր ծաղիկը որտեղի՞ց է բերել, ձեռքս մեկնեմ՝ մեկի փոխարեն քսան ծաղիկ կպոկեմ, քսան բարձմենիկ, քսան կուժուկոտրուկ, քսան զանգագիկ… Եվ կնայի դեմքիս, այնպես կնայի, որ խեղճանամ, վիզս ծռեմ ու ասեմ՝ ա՛յ անաստված, ինչո՞ւ ես ինձ տանջում, ի՞նչ հաշիվ ունես ինձ հետ, քեզ ի՞նչ եմ արել։ Բայց չեմ ասի, կլռեմ քարի պես կամ կվազեմ Թբղլուտը, ու մեկ էլ տեսար լաց եղա։
Շարմաղը կես աղջիկ է, կես հարս է։ Աչքում կես ժպիտ կա, կես լաց։ Մեկ էլ տեսար այդ լացն ու ժպիտն իրար խառնվեցին, եւ Կողունց Մոսին նայեց՝ չհասկանալուն տվեց, քթի տակ սկսեց նորից թոնթորել. «Է՜, էս հարսն իսկականից խելառ է»։
Շարմաղը Արշավիր անունով ամուսին ուներ, ոչ ու փուչ ամուսին, մի տեղ մոխիր չէր թափում, որ վրան կրակ աներ, սիրտ տաքացներ։ Արշավիրը Կողունց Մոսու մինուճարն է, գնաց քաղաք, եկավ, էլի գնաց, էլի եկավ, թե ավտովարորդ եմ, տրակտորիստ եմ, ավտոտեսուչ եմ… իբր թե սովորում էր հաշվապահական դասընթացներում… Հետո թատրոն գնաց, բեմի բանվոր էր, եկավ գյուղում փչեց, թե՝ «Նամուս»-ում Սեյրան եմ խաղում, եւ ապացուցելու համար, որ Սեյրան է խաղում, մազերը ցրիվ տվեց ու գոռաց. «Այն սուրը, որ սպանել է դավաճան հորը, կսպանի նաեւ ուրացող մորը»։ Բայց դա «Նամուս»-ից չէր, այլ «Սամվել»-ից, եւ այդ աննամուսը չհասկացավ, թե ինչի համար են տղաները հռհռում։
Կողունց Մոսին ուզում էր որդուն խելքի բերել, տանով անել. պսակեց Շարմաղի հետ։ Շարմաղն ինքն էլ չիմացավ, թե այդ ինչպես եղավ. երեւի ուզում էր ազատվել խորթ մորից ու չլսեր նրա ծկլթոցը. «Շարմա՜ղ, աղջի՜, Շարմաղ, անունդ քարին գրեմ»։ Ախր Շարմաղը որտե՜ղ, Արշավիրը որտե՜ղ։ Արշավիրը՝ ծույլ ու մեծաբերանի մեկը, հազար խոսք կասեր, հազարն էլ՝ սուտ։ Գնաց Կրասնոդար, վեց ամիս մնաց, ձեռքը բան չընկավ։ Եկավ շրջեց գյուղերը, թե շինվարչությունից են ուղարկել, փող տվեք՝ տախտակ ու ցեմենտ բերեմ։ Մարդկանց խաբեց ու բռնվեց։ Դատ եղավ՝ դատվեց ու մի անգամ չասաց՝ բա Շարմա՜ղը…
Կողունց Մոսին զայրացած ծեծում է գերանդին, որովհետեւ Շարմաղ անունով հարսն ուշանում է, Արշավիր անունով տղան փուչ դուրս եկավ, Հովսեփ անունով խնամին ամեն անգամ, երբ հանդիպում է, ասում է. «Հիմա չեմ հասկանում, մեր աղջկան հա՞րս եք տարել, թե տան ծառա»։ Զայրանում է նաեւ նրա համար, որ խոտը մարդաբոյի է, վայ թե չհասցնի գերանդել, չորացնել, հավաքել ու դիզել։
Արեւը կծոտում է, մեկ էլ տեսար՝ անձրեւ եկավ։ Շարմաղը կընկնի անձրեւի տակ, կթոնթորի՝ ինչի՞ եք ոտս կապել, բախտիս քար գցել։ Ախր ես հիմա ինչացո՞ւ եմ՝ ոչ կարգին հարս եմ, ոչ էլ կարգին աղջիկ։ Ոչ խնձորի ծառ եմ, ոչ չինարի։ Գլխիս սեւ լաչակ գցեմ՝ կասեն խելքը պակասել է, կարմիր գցեմ՝ կասեն հողս գլխիդ, բա դու նամո՞ւս չունես։
Կողունց Մոսին նայում է ձորի կողմը, եւ միտքը Շարմաղի վրա է, բայց ուրիշ բան է ասում. «Մի տարի ես ու Հաբունց Սարոն Վերին հանդում խոտ էինք հարում։ Խոտ, ի՜նչ խոտ, մախմուր։ Մեկ էլ տեսնեմ երկու կրիա. արմանք-զարմանք բան, էդ անտերները քիթ-քթի դնում, գնում-գալիս, չանաղներով իրար խփում են։ Ասացի՝ Սարո, սրանք ինչի՞ են կռվում, բաժանելու ի՞նչ ունեն։ Սարոն նայեց ու ծիծաղեց. «Տնաշեն,- ասաց,- էդքան տարվա մարդ ես, գլխի՞ չես ընկնում՝ ի՞նչ կռիվ, իրար սիրում են, դրանց սերն էլ էդ տեսակի է»։
Նա մի անգամ էլ ձեռքը դրեց ճակատին, նայեց ձորի կողմն ու երեւի մտքում ինքնիրեն հարց տվեց. «Մթամ էս հիմար պատմությունն ինչի՞ արեցի»։ Շարմաղը չէր երեւում, գերանդին ամրացրեց կոթին, խոսեց.
- Իմ արեւը, էս հարսից խելքս բան չի կտրում։ Ասում եմ՝ բերանս բացեմ, ասում եմ՝ խոսեմ, բայց ի՞նչ ասեմ, լեզուս կարճ է։ Արշավիրը կտրել, կարճացրել է, մարդամեջ խոսելու իրավունք չունեմ։ Ձայնազուրկ եմ։ Ցավդ տանեմ, Սառնաղբյուրը կորած չի, հրե՜ն քթիդ տակին… Ասենք՝ ո՞վ գիտե, գուցե դաղձով-մաղձով է ընկել, կինարմատ է, լեզուն երկար, աչքը՝ ծակ։ Մեր տղա, որքան չլինի, դու ջահել ես, գնա տես ինչի է ուշանում։ Բան չասես, ցավդ տանեմ, գործ չունես, դրա լեզվիցը պրծնողը չես։
Հիմա կգնամ ձորագլխից կնայեմ, ձորագլխից կկանչեմ՝ Շարմա՜ղ, հե՜ Շարմաղ։ Ա՛յ աղջի, չլինի թե աղբյուրը ցամաքել է, որ չես գալիս։ Չէ, ցուրտ խոսք չեմ ասի, ես ո՞վ եմ, որ ցուրտ խոսք ասեմ նրան։ Հերս ասել է՝ գնա Խաչահանդում գերանդի բռնիր, խոտը փչանում է։ Ասել է՝ ի՞նչ անենք, թե համալսարանում ես սովորում, հո գլխիս մինիստր չես։ Բան չկա, որ մինիստր դառնաս, էն ժամանակ ոտդ-ոտովդ կգցես ու կարգադրություն կանես. «Ալո, ընկեր Գարաշ, երկու օր ժամանակ եմ տալիս, խոտը հնձիր, դիզիր եւ լավ իմացիր, որ կաթը խոտից է գալիս, յուղն էլ՝ կաթից»։ Հայրս զարմանալի մարդ է, միշտ տարօրինակ բաներ է ասում եւ գյուղի բերանին անեկդոտ դառնում։
Ձորագլխից ձորի հատակը չի երեւում՝ ուռենիներ են, ընկուզենիներ, մոշուտ, շարմաշուղներ՝ շուլալված թփուտներին։ Թվում է՝ գետի թշշոցը գալիս է քառասուն սարի ետեւից, եւ ես քառասուն սարի ետեւից կանչում եմ.
- Շարմա՜ղ…
Ձայնս երեւի տեղ չի հասնում, իսկ այդ անիծված դեղնակարմիր դեղձանիկը նստել թբղլու ճյուղին, այնպես անուշ է գեղգեղում, որ քիչ է մնում աչքերս փակեմ ու նետվեմ ձորը։
Բռնում եմ կածանի տուտը, իջնում թփուտների արանքով, քարանում աղբյուրի կողքին։ Չէ, դա Շարմաղը չի, հավերժահարս է, ջրի մեջ կանգնած ճերմակ բոց է, եւ այդ ո՞նց է, որ ջուրը չի թշշում, գոլորշի չի բարձրանում։ Այդ սիրուն սրունքները, հղկված մարմարի պես թեւերը, ղումաշ մեջքը թե մեր ֆակուլտետի աղջիկներն ունենային, տղաները կթողնեին դասախոսությունները եւ Նահապետ Քուչակի ոճով ոտանավորներ կգրեին, կուղարկեին թերթերին ու ամսագրերին եւ, իհարկե, խմբագիրներն անպայման կմերժեին. «Մեր օրերում նման վուլգար բաներ չեն գրում»։
Խեղդված ձայնով կանչում եմ՝ Շարմա՜ղ… Ձայնս հազիվ ես եմ լսում եւ մեկ էլ այդ դեղնակարմիր դեղձանիկը, որ հիմա էլ եկել թառել է վայրի խնձորենու ճյուղին ու պապանձվել։ Շարմաղ, ի՜նչ Շարմաղ, անաստված-անաստվածի աղջիկ։ Այ անաստված-անաստվածի աղջիկ, ես քեզ ի՞նչ եմ արել, որ այդպես կանգնել ես գետի մեջ՝ մերկ ու անմեղ, եւ մերկ ու անմեղ ժպտում ես ու սպանում ինձ։ Բա որ գժվեմ, բա որ գլուխս առնեմ ու կորչեմ, ի՞նչ պատասխան պիտի տաս։
Շարմաղ, հիմա գնամ Կողունց Մոսուն ի՞նչ ասեմ։ Ասեմ՝ աշխարհ տեսած մարդ ես, որ հարսիդ հալը գիտես, ինչո՞ւ ես ինձ ուղարկում նրա ետեւից։ Ասեմ՝ քո Արշավիրը հիմարի մեկն է, խոզ է, խուլ է ու մի խոսքով՝ մարդ չի։
- Ի՞նչ ես տնկվել ու չտեսի նման բերանդ բացել…
Շարմաղը ներքեւից վերեւ է նայում ու ծիծաղում։ Նրա ծիծաղն անմեղ է, աշխարհը՝ մեղավոր։ Հոսող ջրի մեջ թրթռում է մի ճերմակ երազ, եւ ես ուզում եմ փախչել այդ երազից, ոտքս սայթաքում է, նա ջուրը շրմփացնում է դեմքիս ու քրքջում։
- Մի վախենա, այ տղա, մի վախենա, քեզ չեմ ուտի։
Ստվերախիտ ծառերի արանքից մի կտոր կապույտ երկինք է երեւում, իսկ դեղձանիկը թռել՝ գնացել, ճլվստում է ձորագլխին։
- Արի պսակվենք, ուսանող բալա,- Շարմաղը նորից է ծիծաղում, եւ նրա ծիծաղն այս անգամ մեղավոր է։- Արի մեղավորվենք ու մնացածի հերն էլ անիծած։
- Դու պսակված ես, Շարմաղ, դու մարդ ունես։
- Ո՞վ ասաց մարդ ունեմ։ Այդպիսի մարդը չունենալուց լավ է։ Ես մարդ չունեմ, անտեր եմ, ում ուզեմ՝ կսիրեմ, չեմ ուզի՝ չեմ սիրի։
Ես խեղդվում եմ նրա ճերմակ թեւերի մեջ. նրա տաք շունչը դիպչում է դեմքիս, ամեն ինչ թվում է զարմանալի երազ։ Գետը կարծես հոսում է ներքեւից վերեւ, ուռենիները կանգնել են գլխիվայր, երկինքը մոտիկացել է, ձեռքս մեկնեմ՝ կհասնի։
- Ես մարդ չունեմ, դու էլ գիտես, որ չունեմ… Լռի՛ր, չխոսե՛ս… Որ խոսես՝ ի՞նչ պիտի ասես։
* * *
Մենք բարձրանում ենք ձորից, քայլում կողք-կողքի, մի քիչ խռոված, մի քիչ տխուր, մի քիչ զարմացած։ Դեղձանիկն առաջվա պես իր երգն է երգում, գետը թշշում է, երկինքը կապույտ է, արեւը՝ հրաշեկ։
- Ես մեղավոր չեմ այս անմեղ աշխարհում,- նա կողքանց նայում է ինձ. դեմքը մռայլ է, աչքերում չարություն կա։- Որ ես մեղավոր չեմ, քեզ ի՞նչ է եղել։ Ես կես հարս եմ, կես աղջիկ, կես ծիծաղ, կես արցունք։ Կես-կես դառնալով ապրում եմ, կես-կես դառնալով հալվում։ Ինձ հայհոյիր, կուզես՝ ծեծիր, ձեն չեմ հանի։ Միայն խնդրում եմ՝ իմ մասին վատ բան չմտածես։
Կողունց Մոսին գերանդում է խոտը եւ կարծես մեզ չի նկատում։ Նա կուլան վերցնում է հարսի ձեռքից, հարսին չի տեսնում։ Խմելուց հետո պիտի ասեր՝ ուխա՜յ, սիրտս հովացավ, չի ասում։ Կողունց Մոսին իր ասելիքն ամբարել է սրտի մեջ եւ չի վախենում, որ սիրտը հանկարծ պայթի։ Չի էլ ասում՝ տղա, խոտ հարելը քո համալսարանը չի, գերանդու քիթը բարձր պահիր, որ քարու չտաս։ Երեկ ասում էր, մինչեւ կեսօր ասում էր, հիմա չի ասում։
- Ծանր խոտ է,- նա ուզում է ցրել մտքերը, իբր սրտին ծանրացած սար ու ձորը քիչ է, ուրիշ սար ու ձորով է ընկնում։- Հերու ես ու Սարոն Խամուտում խոտ էինք հարում, նայեմ տեսնեմ երկու կիխտար ձորն են իջնում։ Ոնց որ խռոված երեխաներ։ Կիխտարները, որ ծարավում են, իրարից խռովում են։ Էս Սարոն թե՝ կարոտ ունեն։ Ուրեմն, աստծու կենդանիները ձորը գնացին խռոված, քիթ-քթի տված վերադարձան։ Էդպես է աշխարհի բանը, ի՞նչ կարող ես անել։
- Զը՜նգ…
Գերանդին քարու եմ տալիս։ Քարը չեչոտ քար է, կուրացել ու չեմ տեսնում։ Կողունց Մոսին խլացել ու չի լսում։ Մոսու Շարմաղ հարսը պապանձվել ու ձեն չի հանում։ Որ ձեն հանի՝ ի՞նչ պիտի ասի։ Կասի՝ ապեր, կիխտարները հորինում ես, Խամուտում կիխտար չի լինում։ Կասի՝ ինչ ուզում ես հորինիր, բայց ես մեղավոր չեմ։ Ի՞նչ եմ արել, որ մեղավոր լինեմ…
- Զը՜նգ…
Չէ, քար չի, մի մեծ կրիա է. եկել ու գերանդուս բերանն է ընկել։
- Կրիա է,- ասում եմ,- ամուր մեջք ունի։
- Կրիան աստծու ստեղծածն է,- Կողունց Մոսին խարտոցում է գերանդին, թեւքով սրբում ճակատի քրտինքը։- Աստծու ստեղծած անասունը ոչ քեզ է խանգարում, ոչ ինձ, ոչ էլ ուրիշներին։ Թող ապրի։ Ապրողն ապրողին չպիտի խանգարի։ Այդպես է աշխարհի կարգը։
Հաջորդ օրը Շարմաղը խոտհարքի չի գալիս։ Ո՞վ պիտի մեզ համար Սառնաղբյուրից ջուր բերի, բանջարանոցի թաղից կտրած թարմ վարունգ, վերին հանդից՝ դաղձ ու ջրակոտեմ… Ո՞վ պիտի չորացած խոտը եղանով շուռ տա, երեքնուկի տերեւը մեկնի ինձ ու ասի. «Ուսանող բալա, սիրի-սիրի, մեկին սիրի»։ Եվ իմ պոկած թերթիկն անպայման ինքը պիտի լինի, որ հոգուս հետ խաղա. «Ձեր համալսարանի աղջիկնե՞րն են սիրուն, թե ես»։ «Մեր համալսարանի աղջիկների հերն անիծած, ես նրանց հետ գործ չունեմ»։ «Հիմա չունես՝ հետո կունենաս։ Հիմա չսիրես՝ հետո կսիրես։ Է՜, լավ, ձեզ էլ գիտեմ, ստից սուրբ եք ձեւանում»։
- Գլուխը ցավում է,- իմ չտված, բայց սրտիս ծանրացած հարցին պատասխանում է Կողունց Մոսին։- Ասենք ո՞վ գիտե, գուցե բան է պատահել։ Կին է, կինարմատ է, ի՞նչ իմանաս մտքինը։ Էդ կնանիքը, որ ծռվում են՝ պրծա՜վ։
Շարմաղը մյուս օրն էլ չի գալիս։ Կողունց Մոսին նոթերը այնպես է կիտել, որ չեմ համարձակվում խոսք ասել։ Բայց մտքինը գիտեմ, խոսել է ուզում. կլռի, կլռի ու կխոսի։
Եվ խոսում է.
- Շարմաղը եղած-չեղածը հավաքեց, գնաց հերանց տուն։ Ասում է՝ հերիք է, որքան ձեզ հարսություն եմ արել։ Ասում է՝ իմ մասին վատ բան չմտածեք։ Ասում է՝ ինչի՞ համար համ ձեզ խաբեմ, համ՝ ինձ։
* * *
Ես երեկոյան անցնում եմ Հաբունց Հովսեփի տան կողքով, ցանկապատի տակ իբր պատահաբար հանդիպում եմ Շարմաղին։ Նա չարացած նայում է ինձ, բայց աչքերում բոլորովին չարություն չկա։
- Շարմաղ,- ասում եմ,- վաղը գնում եմ։
- Դե որ եկել ես, ուրեմն պիտի գնաս։
- Գուցե նամա՞կ գրեմ։
- Նամա՞կ։ Ի՞նչ նամակ։
- Դե ոնց ասեմ… Նամակ, էլի։
- Ախր ես ո՞վ եմ, որ նամակ գրես։ Ես կես աղջիկ եմ, կես հարս։ Ծիծաղս գնաց, լացս մնաց։ Իմ ստանալիք նամակները վաղուց են այրվել ճանապարհներին եւ միայն մոխիրն է հասել ինձ։ Դու քո ճանապարհը ունես, ես՝ իմ։ Դու, ախր դու…
Պոկվում է տեղից, մոտենում, գրկում գլուխս, սեղմում կրծքին։
- Խնդրում եմ իմ մասին վատ բան չմտածես, ես մեղավոր չեմ։
- Դու մեղավոր չես,- հաստատում եմ,- աշխարհն է մեղավոր։
…Քանի՜-քանի տարի է անցել եւ քանի՜-քանի դեղձանիկներ են եկել ու երգել մեր Թբղլուտում։ Որքա՜ն ջրեր են հոսել մեր ձորի գետով, որքան անմեղ եղնիկներ են իջել ձորն ու մեղավորվել։ Հիմա էլ ականջիս մեջ է գերանդու զնգոցը, արեւի տակ չորացող խոտերի չրթչրթոցը, գետի վշշոցն ու դեղնակարմիր դեղձանիկի անուշ երգը եւ Շարմաղի ձայնը.
- Ես մեղավոր չեմ։
Հիմա կգնամ նստեմ գետափին, գլուխս կառնեմ ափերիս մեջ եւ կմտածեմ այս զարմանալի ու անբացատրելի, հետաքրքիր ու անըմբռնելի, գժվելու չափ գեղեցիկ ու ապրելու չափ ցանկալի աշխարհի մասին։
1974 թ.
*Տպագրվել է նաև «Տապը» վերնագրով։
No comments:
Post a Comment