ՀՈՎՆԱՆԸ

Ամպերը ղռղռացին: Ասես հսկայական ջրաղացքարեր էին պտտվում երկնքում. Դովթալաբի խութից, Կիշկի կատարից, Չախմախասարի կողմերից հատուկ հրանոթները ամպերի վրա կրակեցին, հատուկ հրանոթների քաղաքացիական համազգեստով հրամանատարները զեկուցեցին իրենց պետերին, թե քանի արկ են արձակել, արտերը, խաղողայգիները, բանջարանոցները փրկել կարկուտից։ Բայց կարկուտ, այնուամենայնիվ, եկավ, կարկուտը թափվեց Դովթալաբի խութի հրետանավորների գլխին, և ջոկի հրամանատար Վաղես Կնյազչյանը կատակի ձևով ասաց. «Տղերք, ինչպես տեսնում եք, մենք հերոսաբար հարվածը վերցրել ենք մեզ վրա. հուսամ, որ այս անգամ էլ վերևներում մեր հերը չեն անիծի»։

Քարաշենում կարկուտ չեղավ, կարկուտը ուրիշ կողմի վրա գնաց։ Հովնանը կալատեղերից ձին չափ գցեց դեպի Ուղտաքարի խամուտը, և այդ տրաք-տրաքոցների տակ իրեն գեներալ Մադաթով էր երևակայում, թե որ գեներալ Վալերիան Մադաթովի փարթամ բեղերն ունենար, գանգուր-գանգուր բակենբարդերն ունենար, կողքից կախած ոսկեպատյան թուր ունենար՝ պատրաստի պատկեր է, տեղավորիր արծաթագույն շրջանակի մեջ, տակին խոշոր տառերով գրիր՝ գեներալ Հովնան Փարսադանով, կախիր որևէ ցուցասրահում, դպրոցի երեխեքին բացատրիր. «Երեխաներ, սա գեներալ Հովնան Փարսադանյանն է, բոստանչի Առաքելի որդին. դպրոցում էլ խիստ աչքաբաց տղա էր, մերը կանչում էր՝ Հովնա՜ն, Հովի՜կ, ա՛յ շան լակոտ, ա՛յ տափու եկած, էլի հաշիվ-հաշվառքից երկո՞ւ ես ստացել»։ Իսկ Հովնանը մեծահոգաբար կլլում էր մոր վիրավորանքները, քանզի գիտեր, որ ինքը մի օր գեներալ պիտի դառնա։

Իսկ ձին լավ է չափ ընկել, անիծվածը ոնց որ հասկացել է գործի էությունը: Շունշանորդի Մարտին Հովսեփյանը տրակտորը շուռ է տվել Թեղուտի վրա, նոր հողամաս է յուրացնում։ Չի ասում՝ ընկեր բրիգադիր, որքան չլինի, նախագահից հետո գյուղում երկրորդ խոշոր դեմքը դու ես, խնդրում եմ թույլ տաս, որ անձնական նպատակների օգտագործման համար՝ մի քիչ հողամաս յուրացնեմ։ Թյո՛ւ, անարխիստ-անարխիստի տղա, տրակտորիստ է, կարծում է մեծ բանի վրա է։ Տակուգլուխ տներ է սարքել, ապրուստին ապրուստ չի հասնում, կնիկն էլ՝ խանում-խաթուն, քիթը երկինքներովն է ման ածում, ոնց որ հինգերորդի ծիպլի Համեստը չլինի՝ պատմությունից երեք, աշխարհագրությունից՝ երեք, մաթեմատիկայից՝ երկու, հայոց լեզվից էլ մի բան չէր, կանգնում էր գրատախտակի առջև, վիզը սագի պես ձգում, որ հուշեն։

- Գայլն ու գառը։ Մի ամլիկ գառ իրեն համար... Մի ամլիկ գառ իրեն համար...
- Սիմոնյան, մի ամլիկ գառ իրեն համար ի՞նչ էր անում։
- Արածում էր, ընկեր Ախշեն։
- Սիմոնյան, նստիր, երկու, դասդ չես սովորել։
- Ընկեր, լավ էլի, թող նորից սկսեմ։ Գառն ու գայլը։ Մի ամլիկ գառ իրեն համար արածում էր դաշտերում։
- Սիմոնյան, վաղը ծնողիդ կբերես դպրոց։
- Ընկեր Ախշեն, լավ էլի, խնդրում եմ, թող սկզբից նորից սկսեմ...

Ուրեմն, միջակ սովորող էր, բայց մանկավարժական տեխնիկում վերջացրեց, դառավ խանում-խաթուն ուսուցչուհի։ Ոնց որ վարսավիր Արտուշի աղջիկը չլինի։ Դե, Արտուշն էլի, ձեռքից ուրիշ բան չի գալիս, մորից էդպես վարսավիր է ծնվել, մի ձեռքին՝ մկրատը, մյուս ձեռքին՝ ածելին։ Մի անգամ Հունանի գլուխը կարգի էր բերում, թոռը մտավ վարսավիրանոց, թե՝ պապի, քսան կոպեկ տուր, կինո եմ գնում։ Եվ այս Արտուշն ի՞նչ ասի, որ լավ լինի. «Պապին քե մատաղ, բա չե՞ս տեսնում, որ քսան կոպեկի համար շուն եմ խուզում»։ Շունն էլ Հունանն է, էդպես կիսատ-պռատ գլխով վեր կացավ տեղից ու ասաց. «Շնորհակալ եմ, բրիգադիրիդ լավ պատիվ ես տալիս»։

- Ես քու ինքնագլուխ, ես քու լածիրակ հերն եմ անիծել,- Հովնան Փարսադանյանի միջից գեներալ Մադաթովն անհետացավ, տեղը զիջեց գնդապետին, գնդապետը դառավ կապիտան, կապիտանը մի քանի աստիճան իջավ, եղավ սերժանտ։ Այդպես էլ կար, Հովնան Փարսադանյանը բանակում սերժանտ էր, 48-ին սերժանտի ուսադիրներով, հաստ գոտին մեջքը պինդ գրկած, սապոգները փայլփլուն, գլխարկը թեքած աջ հոնքին, եկավ արձակուրդ, և չնայած մի կարգին ձայն չուներ, բայց մի գլուխ երգում էր, որովհետև սիրահարվել էր վարսավիր Արտուշի Համեստին, այսինքն՝ ընկեր Համեստին ու չգիտեր, որ Համեստը կապված է շարքային Մարտին Հովսեփյանի հետ։

- Ես քո էգոիստ հերն եմ անիծել,- Հովնանը մտրակեց ձիուն, ձին Ուղտաքարի սալուտում թափը կորցրեց, և մեկ էլ ո՞վ պիտի լինի, Կապի տակից ձենեց. «Մարտի՜ն, գեներալ Փարսադանովը եկավ, փախի՜ր»։ Դե էլ ուրիշ ո՞վ, անտառապահ Հազարապետն էր, Քարաշենի կիսափիլիսոփան, կիսախելոքը, կիսագրագետը, կիսախենթը՝ թանգարանային հրացանը մեջքին, հանգած «Ավրորան» բերանի մի պուճախում։ Հազարապետն առաջներում կոլխոզից էր աշխօր ստանում, նախագահ Հմայակ Առուշանյանը անտառապահի հաստիքը կրճատեց, Հազարապետը դառավ ձրի անտառապահ, բոլոր դիստանցիաներով նամակ գրեց, բողոքեց, վերևներից եկան անտառը պետականացրին, Հազարապետը դարձավ ռոճիկով անտառապահ...

Հովնանը քաշեց ձիու սանձը, ներքևից վերև ձենեց.
- Հազարապետ, դու հլա սպասիր, գլխիդ էնպիսի մի խաղ խաղամ...
- Էդ մեկը ղալաթ կանես,- Հազարապետի ձայնը լսվում, ինքը չէր երևում.- Հովնան, իմ թիկունքում պետությունն է կանգնած, բա քո թիկունքինը ո՞վ է՝ սղոցագործարանի դիրեկտոր Մանուկյան Նիկի՞տը։ Համա մեծահոգի տղամարդ ես, հա՜, կոլխոզի ճողպորուտը ծախեցիր Նիկիտին... Թե՞ ձրի տվեցիր, որ տղայիդ գործի ընդունի։

Փարսադանյանն ինքն իր մեջ տաքացավ, պլթպլթաց, եռ եկավ, թշշաց, իսկ ձին հոլի պես տեղում պտտվում էր, պտտվում էր, չգիտեր որ կողմի վրա գնա, ոնց որ կինոյի պատկեր, Հովնանին թուրն էր պակասում. մենամարտի տեսարան կստացվի։ Հազարապետն ինչ որ տեղից նայում ու ծիծաղում է. «Արա՜, դու հո ցիրկի կլոուն չե՞ս, էդ խեղճ անասունին ինչի՞ ես տանջում»։

- Հազարապե՜տ, էդ ե՞ս եմ ծախել ճողպորուտը,- Հովնանը հիմա տեսավ Հազարապետին։- Գոմի համար երկու գերանացու ուզեցի՝ չտվիր, մի՞տդ է։
- Միտս է,- Հազարապետն իր տեղն ավելի աշկառ արեց։- Ծմակը իմ հոր սեփականությունը չի, պետական է, իսկ ճողպորուտի հարցում դու մեծ մեղք ունես։
- Արա, ես ինչացո՞ւ եմ։
- Դու վարչության անդամ ես։

- Վարչության անդամ եմ, վարչության նախագահ չեմ։ Կամ իմ խոսքը, կամ քո խլամ հրացանը։
- Էդպես ենթարկվելով, էդպես նախագահիդ կարգադրությունները կատարելով, էդպես ձիդ քշելով որտե՞ղ պիտի հասնես, Հովնան։ Իմ հրացանը, ճիշտ է, տրաք չունի, բայց դու մարդ ես, հրացան չես։ Չէ, շատ լավ հրացան ես, բայց՝ ուրիշի ձեռքին։

Հովնանը կորցրել էր իր նախկին թափը, մեջը նախկին սերժանտությունից մնացել էր շարքայինը, և ձին անտառակողի կածանով քշեց՝ թիկունքին զգալով Հազարապետի ծաղրող հայացքը և կծու խոսքը. «Չէ, շատ լավ հրացան ես, բայց՝ ուրիշի ձեռքին»։ Մտքերը խառնվեցին իրար, մտքում ինքն իրեն տարավ դրեց կոլտնտեսության նախագահի տեղը, ձեռքն առավ կոլտնտեսային օրինակելի կանոնադրությունը, գտավ համապատասխան կետը, այդ համապատասխան կետով անտառապահ Հազարապետին ազատեց աշխատանքից, Մարտին Հովսեփյանին հայտարարեց խիստ նկատողություն ու մտքում ինքն իր վրա ծիծաղեց՝ ա՛յ հողս գլխիդ, աշխարհին իբր թե զարմացրեցիր։

Կարկտահար հրանոթները հիմա էլ Չախմախասարի կողմերից մի քանի անգամ դրմփացրին, քամին ինչ-որ տեղից մագնեզիումի ծանր հոտ բերեց, օդը մի տեսակ ծանրացավ, դարձավ խեղդուկ, անտառում ծլվլացող թռչունները սսկվեցին, մենակ չարդն էր լաչառություն անում։ Չախմախասարի կարկտահարների հատուկ ջոկատի պետ Սամվել Չալոյանը հեռադիտակով նայեց, տեսավ անտառակողի կածանով գնացող ձիավորին, ծիծաղեց. «Բաջանաղս է, Հովնանը, Քարաշենի գեներալը։ Արխերի տակից մի քիչ բոստանատեղ էի վերցրել, եկավ գլխիս կանգնեց, թե՝ բաջանաղ, էդպիսի որոշում չկա, դու կոլխոզնիկ չես, ծառայող ես։ Ասացի՝ ա՛յ մարդ, ձեր հանդերը ես եմ պաշտպանում կարկուտներից, էդ ո՞նց թե իրավունք չունեմ,- հարիֆը ձեռ առավ՝ համա պաշտպանում եք, հա՜... Առաջներում կարկուտը սպիտակ էր, հիմա դարձրել ես դեղնագույն:

Եվ ջոկատի պետ Սամվել Չալոյանը ձեռքը բարձրացրեց. «Կրա՛կ»։ Հրանոթը որոտաց, Հովնանը նայեց Չախմախասարի կողմը, թքեց՝ թյո՛ւ, ախմախ, շատ մեծ գործի վրա է, դեռ բոստան էլ է ուզում։
Մարտինը տրակտորի խցիկից տեսավ թե չտեսավ Փարսադանյանին, լսեց թե չլսեց նրա ձայնը.- Ինքնագլուխ սրիկա, հլա մի կանգնիր,- կարևորություն չտվեց, դիտավորյալ գազն ավելացրեց, «Բելոռուսը» շուռ տվեց ուղիղ Հովնանի ու ձիու վրա, ձին խրտնեց, իրեն մացառուտներին տվեց, Մարտինը գլուխը հանեց խցիկից, գոռաց.
- Ողջո՜ւյն Հովնան Փարսադանյանին։
- Բերանդ փակիր, անարխիստի մեկը։

Հովնանը թամբից ցատկեց, լկմանները հանեց ձիու բերանից, բաց թողեց կանաչուտում, լայն-լայն քայլեր գցելով, մոտեցավ, սապոգի քթով խփեց ծանր գուղձին:
- Տեսնում եմ,- ասաց,- մեծ բանի վրա ես,- ու գոռաց,- խոպաննե՞ր ես յուրացնում։
Մարտինը իջավ տրակտորից, պատիվ տվեց, և դա ձեռ առնել էր։
- Թույլ տվեք զեկուցել, ընկեր գնդապետ... ներողություն, ընկեր գեներալ, որոշել եմ այգի գցել։ Անհասկանալի հարցեր ունե՞ք։

- Մասխարա՞ ես անում,- Հովնանը մի սիգարեթ կպցրեց,- թատրո՞ն ես խաղում, ուզում ես քո էդ դերասանություններով բերանս փակե՞լ,- նայեց թեք ընկած մոխրատանձուն, և գիտեր, որ ծառը մի տարի առաջ էր չորացել, չիմանալուն դրեց.- Մենակ ես ծառի համար վրադ մի էնպիսի ակտ կկազմեմ... Որ կազմեմ, ի՞նչ պիտի անես։
- Կստորագրեմ,- Մարտինը ծիծաղեց ու վրա տվեց,- բանջարանոցների հողերը տվել ես սղոցագործարանին, իբր թե ավելցուկ հողեր են։ Ագրոնոմի դիպլոմով տղայիդ տեղավորել ես սղոցագործարանում։
- Դու քո տղայից խոսիր, Մարտին։
- Գիտես, իմը վերջացրել է գյուղատնտեսականը, գալիս է։
- Պինդ կպահես, որ չփախչի։

- Պինդ կպահեմ, որ չփախցնես։ Դու էլ ձիուդ թամբին պինդ կնստես, որ բարձրագույն կրթությամբ տղաս քեզ ձիաթափ չանի,- Մարտինը ձեռքը մեկնեց դեպի ներքև.- Հիշո՞ւմ ես,- մի տասը տարի առաջ այստեղ լավ խնձորայգի կար։
- Է՜, հա, կար։
- Էն ժամանակ դու էիր տրակտորի վրա։
- Խոսքդ ասա։
- Ավերեցիր խնձորայգին։

Հովնանը ներողամտաբար, իրեն հատուկ մեծահոգությամբ պատասխանեց.
- Ըստ էության, դո՛ւ էլ ուրիշների խոսքերն ես կրկնում։ Կոլխոզը որոշում ուներ, այդ առթիվ ստեղծվել էր հատուկ հանձնաժողով, իսկ ես այն ժամանակներում շատ փոքր մարդ էի։
- Իբր թե հիմա շա՞տ մեծ մարդ ես,- Մարտինը ծիծաղեց.- Հա, ասենք, Համո Առուշանյանի տեղակալն ես՝ քանդման գծով... Դե լավ, պարզ խոսենք՝ որոշել եմ այգի գցել։ Տղաս գալիս է կարմիր դիպլոմով, ինչի՞ վրա պահեմ։
- Դու գիտե՞ս, թե հանրային հողերն ինքնագլուխ կերպով շռայլելու համար ինչ են անում, բռնում են բրիգադիր Հովնան Փարսադանյանի կոկորդից ու ասում...

Մարտինը չթողեց շարունակի, վրա բերեց.
- Ընկեր Փարսադանյան, դու քո թերի կրթությամբ, կիսատ-պռատ գիտելիքներով, կուրորեն կարգադրություններ կատարելով որտե՞ղ ես գնում։ Ասում են՝ գյուղում ջահել չես թողել, քշել ես։
- Ե՞ս,- Հովնանը ձեռքը դրեց կրծքին,- էդ ե՞ս եմ քշել։
- Չէ, պապս է քշել։ Էնպես էլ անմեղանում ես... Բա ո՜նց, պաշտոնդ կխլեն, կասեն կիսագրագետ սերժանտն ի՞նչ իրավունքով է գրագետ լեյտենանտի վրա կարգադրություններ անում։ Կասեն՝ կոլխոզի հողերը շռայլում ես, հիմա էլ քարահանքերի դիրեկտորի հետ ես ախպերացել,- Մարտինը հերսոտվեց.- Արա, դու սկի մի քիչ ինքնասիրությո՞ւն չունես, ով որ բերանը բացում է, դու ծափ ես տալիս,- չսպասեց պատասխանի, մտավ խցիկը, գործի գցեց մոտորն ու գոռաց.- Դե ի՞նչ ես տնկվել, ռադդ քաշիր այստեղից։

Հովնան Փարսադանյանը ետ-ետ գնաց, իր ոտնահարված հպարտությունը գցեց ձիու թամբին, մացառուտներով ձին քշեց ու չգիտեր, որ իր հարգելի բաջանաղը, նա ինքը՝ հրետանավորների հատուկ անձնակազմի հրամանատար Սամվել Չալոյանը, ջոկատի տղաներին մի նոր անեկդոտ է պատմում.- Տղերք, ուրեմն մեր էս Հովնանը մի տատ ուներ, թատրոն էր, ցիրկ էր, կինո էր։ Մի օր մեր շենի դպրոցի նոր ուսուցիչը նայեց տեսավ պառավը բոստանում կանաչի է քաղում, հարցրեց՝ Եղիսե բիբի, էդքան կոտեմը ի՞նչ պիտի անեք։ Եղիսե բիբին թե՝ հընգեր Անդրանիկ, արաղ ենք քաշելու։- Բա լավ, գինձը ի՞նչ պիտի անեք։- Հընգեր Անդրանիկ, գինձից էլ բաքմազ ենք եփելու։ Էս հընգեր Անդրանիկը թե՝ Եղիսե բիբի, չէ, գինձի բաքմազին չեմ հավատում,- և էս պառավը տարավ բերեց ու ասաց. Այ վարժապետ, որ կոտեմի արաղին հավատում ես, գինձի բաքմազին ինչի՞ չես հավատում։

Չալոյանը մի ուրիշ անեկդոտ էլ էր ուզում պատմել, չհասցրեց, ամպերը ղռղռացին, անցավ իր ծառայողական պարտականություններին՝ էդ ղռղռոցի ուղղությամբ երեք սնարյադ... չէ, երկուսը հերիք է։
Դը՛մբ, դը՛մբ... Հովնանը գիտեր, որ դա իր բաջանաղի տրաքոցներն են, հայհոյեց՝ էշի կարկաժ, չի թողնում, թե մի քիչ անձրև գա, թխպերը ցրիվ է տալիս։ Հետո որտեղից-որտեղ, անտառապահ Հազարապետը կանգնեց դիմացը՝ թանգարանային հրացանը մեջքին, շինելի մի փեշը խրած գոտու տակ, մի փեշը գետնին, ասես անտառապահ չի, պատերազմական տարիներից մնացած պարտիզան է, իսկ ինքը՝ Հովնանը, թշնամական սպա է, մի «հինդի հոխ» է մնում, որ ձեռքերը բարձրացնի ու ասի՝ Հիտլեր կապուտ, ախպեր, ցավդ տանեմ, թվանգիդ լուլան դեն պահիր։

- Փարսադանյան Հովնան, փուքսդ նստե՞ց,- ասաց Հազարապետը քամահրանքով, մի տեսակ ոգևորված։- Մարդն այգի է գցում հասարակական հիմունքներով, իսկ դու կանգնել ես ճանապարհին, թե կոլխոզն էդպիսի որոշում չունի,- բռնեց ձիու սանձը, ներքևից վերև նայեց, և այնպե՜ս անմեղ են աչքերը, դու կասես Հիսուս Քրիստոսն է, հարություն է առել։- Հովնան, որ ես մեռնեմ, մեր քարաշենցիք իմ արարքների մասին մի լավ խոսք են ասելու։ Դու որ մեռնես՝ ի՞նչ պիտի ասեն։ Հա, կասեն՝ Հովնանը է՜, բոստանչի Առաքելի տղան, երբ առաջներում շարքային էր, լավ մարդ էր, բրիգադիր դառավ, պոզերը ցույց տվեց։

- Ցնդած,- Հովնանը դա ասաց բարեկամաբար,- երկու գերանացու ուզեցի, մեծ բան չէր։ Իսկ դու մեր ծմակները քեզ հետ էն աշխա՞րհն ես տանելու։
- Չէ մի՜,- Հազարապետը ձեռքը թափ տվեց,- մի դագաղացուն ինձ հերիք է։ Բայց դե, մեր էս ծմակներով ինձ հիշելու են, ողորմի ասեն։
- Ուղտաքարի գլխին արձանդ կանգնեցնելու են։
- Արձանի համար ես շատ փոքր մարդ եմ, արձանը քեզ է սազում։ Հրե՜ն, քարահանքերի դիրեկտոր Մակբեթ Ղավալյանը հատուկ քեզ համար, քո բոյին արձանացու է պատրաստում։ Խելոք գործ է բռնում, Պռիշնու տակի հողերը իրեն ես տվել։

- Էդ ինչի՞ ինձ եք ասում,- Հովնանը թեքվեց ձիուց,- էդ ինչի՞ կուժն ու կուլան իմ գլխին եք կոտրում, ես ինձանից ի՞նչ եմ ներկայացնում։ Ա՛յ ախպեր, իմ տեղ դու ես, ես չկամ, ես մեռել եմ։ Մակբեթ Ղավալյանի հերն անիծած, նա իմ ի՞նչն է։
- Դե լավ, գնա,- Հազարապետը բաց թողեց ձիու սանձը,- հրեն կոլխոզի նախագահ Համո Առուշանյանը կալատեղերում քեզ է սպասում։

Այդպես էլ կար. Հմայակ Առուշանյանը շլյապան թեքել հոնքին, կանգնել էր խանդակի ծայրին, ոնց որ՝ պատրաստի արձան, պատվանդանն էր պակասում։ Մի տասը քայլի վրա նախագահական ավտոմեքենան է, վարորդը բարձրացրել կապոտը, բզզում է, երևի ինչ-որ բան տեղում չէ։ Իսկ մեքենան բոլորովին նոր է, մի շաբաթ առաջ են ստացել, քարահանքերի դիրեկտոր Մակբեթ Ղավալյանի հատուկ ֆոնդից, Պռիշնին տակի հողերի դիմաց։ Մի հարցնող լինի՝ Համո Առուշանյան, դու էդ հողերի վրա քրտի՞նք ես թափել, որ էդպես հեշտ ու թեթև վերցրել, դրել ես Ղավալյանի ձեռքին, թե՝ բան չկա, մեր տնտեսության ներսում կարող ես դու էլ քո տնտեսությունը ստեղծել։ Եվ ստեղծեց, մի կողմում՝ թռչնաբուծարան, էն մի ծայրին էլ իր համար ամառանոց կառուցեց, որ կնիկը ամռան ամիսներին գա հանգստանա, գետում լողանա, տավարած Կուքանը Ցաքուտից նայի ու ասի. «Տեսնես էդ կնիկն ինչ է ուտում, որ էդքան սիրուն մարմին ունի»։

Առուշանյանը Հովնանին էր սպասում, Հովնանին չնայեց, թխպերին էր նայում՝ կանգնած գեղեցիկ ու ձիք, համարյա անթերի, և մոխրագույն կոստյումը վրան շատ լավ է նստել, ասես արտելից միասին են դուրս եկել, մի արշինով չափած, մի մկրատով ձևած, մի վարպետի ձեռքով կարած ու արդուկած։ Այդ կոստյումից քարահանքերի դիրեկտոր Մակբեթ Ղավալյանն էլ է հագնում, Առուշանյանը ամեն մի հարցում նրան է ընդօրինակում, բան է, եթե Մակբեթ Պայազատովիչը կնոջից բաժանվի, ինքն էլ նույն բանը կանի։

- Եկա՞ր, Փարսադանյան,- տնտեսության ղեկավարը տեղից չշարժվեց, ուզում էր Հովնանը մոտենա, գուցեև խելքը չկտրի, իջնի խանդակը, ներքևից իրեն նայի։- Էդ ի՞նչ է, ջիգիթությունդ բռնել է, ձի ես խաղացնում։ Հա, հասկացանք, ուզում ես Քարաշենի սիրուն հարսերի սիրտն առնել,- դա նրա խոսելու տոնն է, ուզում է մի քիչ ձեռ առնել։- Տնաշենի տղա, հիսունդ անցել է, էլի մնացել ես հին խելքին,- հանդիմանանքով շարժեց գլուխը.- Գիտես, չէ՞, հողերի հարցով գրել են։

- Ո՞ր հողերի,- Փարսադանյանը դեմքին մի քիչ զարմանք դրեց։
- Ջահանդամի հողերի։ Կնստես ու մի բացատրագիր կգրես։
- Ի՞նչ բացատրագիր։
- Որ կոլտնտեսության հողերն ինքնագլուխ կերպով շռայլել ես։
- Հմայակ Ավետովիչ, մենք օրենքից դուրս գո՞րծ ենք բռնել։
- Փարսադանյան, ինձ չխառնես,- Առուշանյանը թափ առավ, ցատկեց խանդակի վրայով, և դա նրա կողմից շա՜տ մեծ համարձակություն էր։- Լսո՞ւմ ես, ինձ չխառնես։

- Ես ընդամենը կարգադրություն կատարող եմ,- Հովնանը ուսերը բարձրացրեց, հավասարացրեց գլխին,- հետո էլ՝ որոշում կա, չէ՞։
- Չօգտագործվող հողերի մասին՝ այո, չօգ-տա-գործ-վող,- վանկարկեց տնտեսության ղեկավարը։- Դու կաղնուտի տափերն ի՞նչ իրավունքով ես տվել սղոցագործարանի դիրեկտորին։
- Գիտեմ, գրել են,- լեզուն սեղմեց ատամների տակ, որ չասի.- սղոցագործարանի դիրեկտորը քո ծանոթն է, ի՞նչ անեմ, որ արանքներով սև կատու է անցել։
- Մարդիկ տառաճանաչ են, ինչո՞ւ չպիտի գրեն։

- Հովսեփյան Մարտինը,- Հովնանը ձեռքը մեկնեց Թեղուտի կողմերը,- հրե՜ն, «Բելոռուսը» շուռ է տվել Թեղուտի վրա։ Ինձ էլ մարդատեղ չդրեց, վրաս քշեց։
- Դու Հովսեփյան Մարտինի հետ գործ չունես,- սաստեց տնտեսության ղեկավարը։- Խնդրում եմ քո անձնական հաշիվները չխառնես ընդհանուր գործին։ Մարտին Հովսեփյանի տղան գալիս է գյուղատնտեսի դիպլոմով, նշանածն էլ այգեգործ է, հերը՝ վաստակավոր մեխանիզատոր,- նա լո՞ւրջ է խոսում, թե՞ կատակում է.- Երիտասարդ կադրերին պիտի ընդառաջել՝ համեցեք, ձեր երիտասարդական ցավը տանեմ, բարով եք եկել, մենք մեր դարն ապրել ենք, հնացել ենք, արխիվի ենթակա ենք, մենք հին մեթոդներով որքան ղեկավարել ենք, հերիք է, եկեք արմատավորեցեք ձեր այդ նոր մեթոդները,- ու շեղակի նայեց Փարսադանյանին,- կարծում ես՝ Թեղուտի այգիների համար ճակատդ կպաչե՞ն։

- Ես կատարել եմ տնտեսության նախկին ղեկավար Անդրանիկ Սահակովիչի կարգադրությունը։
- Անդրանիկ Սահակովիչը չկա, մեռել է, վրան մի հսկայական քար են դրել, որ գերեզմանից պատանքով դուրս չգա պատասխանատվությունը վերցնի իր վրա, քեզ արդարացնի։ Քանի՞ ընկուզենի ես տվել սղոցագործարանի դիրեկտորին։
- Չլինի՞ էդ մեկն էլ վրաս դնես,- Հովնան Փարսադանյանը ձգեց, ուսերի միջից հանեց գլուխը։- Ես քանի՞ գլուխ ունեմ, որ առանց տնտեսության ղեկավարի կարգադրության էդ գյոզալական ծառերը տապալեմ։

- Գլուխ, իհարկե, ունես,- Առուշանյանը մի քանի քայլ գցեց դեպի ավտոմեքենան, շուռ եկավ.- Քո ազգուտակի, թուփուծուփի, քո անձնական շահերի համար գլուխ ունես։ Կնիկդ՝ գրադարանի վարիչ, եղբայրդ՝ թռչնապահական ֆերմայի վրա պահակ... Ասում եմ՝ հրետանավոր բաջանաղիդ էլ նշանակենք գյուղսովետի նախագահ, ի՞նչ ես ասում։ Թող իր այդ թնդանոթներից մեկը բերի դնի մեր էս կալատեղերում, որ կողքովդ անցնող չլինի։
- Բաջանաղս էստեղ գործ չունի,- Հովնանը գրպանից հանեց թաշկինակը, սրբեց դեմքի քրտինքը,- ես առանց բաջանաղի էլ յոլա կգնամ։ Իսկ ինչ մնում է իմ անձնական շահերին, իմ ազգուտակին, իմ թուփուծուփին, խնդրում եմ, Հմայակ Ավետովիչ, նման հարցերում ինձ չմեղադրես։

- Էդ ո՞նց չմեղադրեմ,- տնտեսության ղեկավարն արձակեց պիջակի կոճակները, ասես կոխ պիտի բռնի,- դու էդ ի՞նչ տոնով ես խոսում ինձ հետ։ Անցյալ տարի չորս հեկտարի վրա սոխ ես ցանել, մի հատ սոխ չենք պոկել։ Ես դրա համար քեզ պիտի դատի տայի։
Հովնան Փարսադանյանը մտքում ասաց՝ ապրե՛ս, կեցցե՛ս, մալադե՜ց ընկեր Հմայակ Ավետիսովիչ, լռել ես, ձեն չես հանել, սխալներս հիմա ես աշկառ անում։ Վերևներում կոշտուկներդ լավ տրորել են, դու էլ եկել, ուզում ես իմը տրորել, որ իմ ցավով քոնը մեղմես,- ու բարձրացրեց գլուխը, բարձրաձենեց.
- Ի՞նչ ես առաջարկում, խոսքդ ասա։

- Բացատրագիր, Փարսադանյան, բացատրագիր եմ ուզում։
- Այսինքն՝ իմ սխալները, քո թերությունները, գյուղատնտես աներձագիդ թերությունները շալակս առնեմ, դառնամ քավության նոխազ։ Բա մե՞ղք չեմ, ընկեր տնտեսության ղեկավար, էդ որ ուզում ես կուժն ու կուլան իմ գլխին կոտրել։ Ի՞նչ ես կարծում, վերևներում չե՞ն ասի՝ ներողություն, Առուշանյան Համո Ավետիսովիչ, բա դու քո բարձրագույն կրթությամբ որտե՞ղ էիր, որ Հովնան Փարսադանյանն իր յոթնամյա կրթությամբ էդքան սխալներ է թույլ տվել։ Չէ, ցավդ տանեմ, իմը ինձ հերիք է, քոնի համար դու ինքդ պատասխան կտաս։

- Փախչո՞ւմ ես,- Հմայակ Առուշանյանը կանգնեց նրա դիմաց,- վայ թե ականջիդ ձեն է հասել։ Լսի՛ր, Փարսադանյան Հովնան, ինձ որ գործից ազատեն, դիպլոմս ձեռքիցս չեն խլելու, դու քո մասին մտածիր։
- Իմ էլ բահը չեն ձեռքիցս խլելու, կլինեմ շարքային, դա ինձ ձեռք է տալիս։ Եթե նեղություն չէ, կարող ես էսօրվանից ինձ համարել շարքային։
- Ես իմ ֆունկցիաները գիտեմ,- Առուշանյանը կոճկեց պիջակը,- քո մնալ-չմնալու հարցը ես չեմ որոշում, դրա համար կա վարչություն։

- Վարչությունը դո՞ւ չես... Մենք ի՞նչ վարչություն ենք։ Մուրճն էլ է քո ձեռքին, մեխն էլ, որ կողմի վրա ուզում, էն կողմի վրա խփում ես։
- Փարսադանյան, դու վերջին ժամանակներս շատ ես ակտիվացել,- Առուշանյանը հեգնեց,- ակտիվությունը ինքնին լավ բան է, հատկապես ես դեմ չեմ։
- Իսկ դու ե՞րբ ես հենվել ակտիվի վրա,- և խոսքը կոնկրետացրեց,- գնա քեզ համար բրիգադիր գտիր։
- Դու քո լավնուվատը չես հասկանում,- տնտեսության ղեկավարը դա ասաց ընկերական կարգով, համարյա բարեկամաբար, համարյա սիրաշահելով։

Հովնանը չգայթակղվեց, մտքում ասաց՝ երեխա չեմ, էդ ինչի՞ ես ոտքերիս տակին նախշուն գորգ փռում, քոռ չեմ, տեսնում եմ, ոտքս դնեմ էդ նախշուն գորգին, կընկնեմ Մսրա Մելիքի սարքած հորի մեջ,- և բարձրաձենեց.
- Որտեղի՞ց հասկանամ, երբ քո լավնուվատը իմ լավնուվատի հետ համաձայնության չեն գալիս։ Քոնը Ղավալյանն է։
- Ղավալյանին ինչո՞ւ խառնեցիր,- Առուշանյանը կուչ ածեց աչքերը,- Ղավալյանն այստեղ ի՞նչ գործ ունի։ Ղավալյանը արդյունաբերություն է, մենք՝ գյուղատնտեսություն։
- Պռիշնին տակի հողերը մերը չե՞ն։

- Երբ ուզենք՝ ետ կվերցնենք։
- Ո՜նց չէ, ետ կվերցնենք։ Գուցե՞ էն իշխանական ամառանոցն էլ դարձնենք դաշտային օթևան։
Դովթալաբի խութից Մուղոզի ձորի ամպերի ուղղությամբ երեք արկ արձակեցին, եղած-չեղած ամպերը ցրիվ եկան, Չախմախասարից Սամվել Չալոյանը հեռադիտակով նայեց դեպի Դովթալաբի խութը, ծիծաղեց. «Ախմախ շան տղերք, էդ սնարյադներն ինչի՞ եք փչացնում,- և իր բաջանաղ Հովնանի մասին դատողություն արեց՝ թարս մարդ է, որ կողքին ընկավ՝ պրծավ, մորթես՝ խոսքից ետ չի կանգնի»։

...Եվ Հովնանը հիշեց, որ իր բաջանաղ Սամվել Չալոյանին վատություն է արել, թույլ չի տվել Արխերի տակի հողակտորն օգտագործել, կինը ասել է՝ երեսդ պարզ, մի գլուխ քո բարեկամներին վատություն ես անում, և հետո մտածեց, որ Մարտին Հովսեփյանի վերաբերյալ սխալվել է, որ Հազարապետը լավ մարդ է, որ, ընդհանրապես, ինքն իր լավնուվատը չի հասկանում: Հաստատակամ քայլեց ձիու կողմը, սանձն արձակեց թամբից, լկմանները խոթեց ձիու բերանն ու ասաց.
- Թե որ իմանամ ինձ պիտի գնդակահարեն՝ ես իմ խոսքից ետ կանգնողը չեմ։ Գնա քեզ համար բրիգադիր գտիր։
- Փախչո՜ւմ ես, փախչում ես,- տնտեսության ղեկավարը քիչ էր մնում մատները խոթեր բերանը և լակոտի պես սուլեր։- Ձիո՛վ, ձիո՛վ ես փախչում։ Դու հիմա ձիավոր ես,- ծիծաղեց,- դու հիմա կարգին հեծելազոր ես, կավալերիա։

- Սխալվում ես, Հմայակ Ավետիսովիչ,- նա նստեց թամբին,- սխալվում ես։ Ես իմ գյուղից, իմ սարուձորից, իմ տունուտեղից, ես ինձանից որտե՞ղ պիտի փախչեմ։ Ավտոմեքենան քո տակին է, փախչելը քեզ է սազում, և դա քեզ համար նորություն չէ։ Դպրոցի դիրեկտոր էիր, չհաշտվեցիր կոլեկտիվի հետ, ուսուցչի դիպլոմով դարձար պանրագործարանի դիրեկտոր, էդտեղից էլ հանեցին, մսամթերման կետում երկու տարի գլուխ պահեցիր, հետո տարան նստեցրին կենցաղսպասարկման դիրեկտորի տեղակալի աթոռին, մի երեք տարի պետիդ աթոռի տակը քանդեցիր, չէ, տեսար պինդ է նստած, ատամդ չի կտրում, փախար։ Էստեղից էլ որ քշեն, Ղավալյան Մակբեթը թիկունքիդ պինդ կանգնած է, տեղակալ կվերցնի։ Համո Առուշանյան, եղածդ էդ չի՞...

Հովնանը չսպասեց հարցի պատասխանին, չտեսավ տնտեսության ղեկավարի այլայլված դեմքը, գրեթե ասաց ամեն ինչ, և գիտեր, որ իր ետևից կամուրջները վառում է, բայց դրանից իրեն լավ զգաց։ Ձին թեթև է քայլում (թե՞ իրեն է այդպես թվում), երկնքում ամպի ոչ մի կտոր չկա, ցրվել գնացել են, ոչխարի հոտի նման՝ ինչ իմանաս, ո՞ր ձորում են մակաղել... Եվ նա մտածեց՝ ձին հիմա իմ ինչի՞ն է պետք, կտանեմ հանձնեմ անտառապահ Հազարապետին, կասեմ՝ ինձանից քսան տարով մեծ ես, լավ չի, որ ես ձիավոր եմ, դու՝ ոտավոր։ Ես գլուխս խոնարհում եմ քո առջև, որովհետև կարողացել ես մեր անտառները փրկել Առուշանյաններից։ Առուշանյանները գնացական են, մենք՝ մնացական։ Իսկ ես սխալներ եմ թույլ տվել, թիկունքիս ժողովուրդ էր կանգնած՝ չտեսա։ Չէ, կույր չէի, տեսնելը տեսնում էի, բայց մի տեսակ խլացել էի, մի տեսակ շատ էի ուժերիս վստահ, և իմ սխալները այդտեղից սկսվեցին...

Կարկուտներից փրկված այդ արևոտ օրը Հովնանը ձին քշեց Ցաքուտի խամուտներով, գնաց գետափով, քարքարոտ զառիվայրով բարձրացավ դեպի Պռիշնուն տակի տափերը, ձին գայթեց, դիմացը հսկա խանդակ էր. քարահանքերի դիրեկտոր Ղավալյանն իր տիրույթը անջրպետել էր դրսի աշխարհից, ինքն իր մեջ առանձնացել, ասես սուվերեն տերություն է, մնում է մի քանի սահմանապահ կանգնեցնել վերևներում ու ներքևներում, մի քանի սահմանաձող տնկել։ Հովնանը ձիու գլուխը շուռ տվեց այն ուղղությամբ, ուր պիտի լիներ երկաթակուռ դարպաս,- և այդպես էլ կար,- ասպանդակից հանեց աջ ոտքը, հրեց դարպասը, միջնադարյան ասպետի պես ներս մտավ տիրաբար, տեսավ ջրավազանի կողքին կանգնած Ղավալյանին։

- Էդ ո՞ւր, էդ ո՞ւր,- Ղավալյանը ձեռքերը թափահարեց և հագի տնական փայլփլուն խալաթի տակից երևաց նրա լավ դասավորված, կանոնավոր, իր սիրունությանը համապատասխանող մարմինը։- Ո՞ւր ես քշում,- գոռաց,- ճմոռած ո՞ւր ես գնում, ծաղիկներ են ցանած, մարդ ես, չէ՞։
- Պարզ է,- խաղաղասիրաբար ասաց Հովնանը,- մարդ չենք, բա ի՞նչ ենք։ Էսօրվա դրությամբ, Առուշանյան Համոյի ողորմածությամբ դեռ բրիգադիր ենք, այսինքն՝ այս հողերի տերը։

- Ի՞նչ հողեր,- Մակբեթ Ղավալյանը, շան որդի դիրեկտորը, այնքան սիրուն տղամարդ է, ասես պատկերք է, ցուցասրահից հանել, բերել են ու ասել՝ էս քարահանքերի վրա դիրեկտորություն արա։ Թյո՛ւ, բա տղամարդն էդքան սիրուն կլինի՞։- Ի՞նչ հողեր, ա՛յ մարդ, հո երազ չե՞ս տեսել։
- Կոլխոզի հողերը,- Հովնանը 30-ական թվականների մի երգ ձգեց.- Կոլխոզի հողե՜ր, տրակտորը վարում է։
- Լավ է անում, թող վարի,- Ղավալյանը երևի գաղափար չուներ այդ երգից,- իսկ դու որտե՞ղ ես խմել, հասցեդ մոռացել։
- Ջահել ժամանակներից հարբածությունս դեռ չի անցել,- և լրջացավ, դարձավ գործունյա.- Ներողություն, ես կարևոր գործով եմ եկել։ Նախ և առաջ դուք ոչ մի բարոյական իրավունք չունեք խանդակ փորել, կտրել ճանապարհը։ Այս դարպասը նույնպես ավելորդ է։

- Բա դու ո՞վ ես,- բարկացավ Ղավալյանը,- դու այստեղ ի՞նչ գործ ունես։
- Որ եկել եմ, նշանակում է՝ ունեմ։ Ես այսօրվա դրությամբ Քարաշենի կոլտնտեսության բրիգադիրն եմ։ Հարկ եղած դեպքում կարող եք ստուգել։ Դուք ի՞նչ իրավունքով եք յուրացրել կոլխոզի հողերը։
- Յուրացրե՞լ,- Ղավալյանը զարմացավ,- ինչպե՞ս թե յուրացրել։
- Այսինքն՝ գրավել, նվաճել, զավթել։
- Կարծեմ՝ Քարաշենի կոլտնտեսությունը նախագահ ունի։

- Ուզում եք ասել՝ Համո Ավետիսովիչը թույլ է տվել,- Հովնանը դիտավորյալ ձիուց չէր իջնում, վախենում է թափից ընկնի։- Դե, ուրեմն, ի գիտություն ձեզ՝ մեր կոլտնտեսության նախագահ Առուշանյանը կոլտնտեսության հողերը անօրեն կերպով շռայլելու համար շրջկոմի կողմից խիստ նկատողություն է ստացել։ Գուցե՞ ձեզ մոտ տեղակալ ձևակերպեք։
- Լռի՛ր,- գոչեց Ղավալյանը։- Դու այդ ի՞նչ ձևով ես խոսում ինձ հետ։
- Քննադատությունն ընդունում եմ և խնդրում եմ դուք էլ ինձ հետ դուք-ով խոսեք,- թեքվեց ձիու թամբից, ասաց.- Դուք այս իշխանական դղյակը ձեր փողերով չեք կառուցել, ճի՞շտ է։ Ճիշտ է։ Մենք այս թթենիները, խնձորենիները, տանձենիները հատուկ ձեզ համար չենք տնկել։ Ներողություն, ընկեր դիրեկտոր, դուք այսքան հողերն ի՞նչ պիտի անեք, ախր կալվածատեր չեք, երևի ձեզ մոտ էլ են լինում քաղխմբակների պարապմունքներ, կարող է՝ հենց դուք եք անցկացնում այդ պարապմունքները։

- Մալչի՛,- սաստեց Ղավալյանը,- բերանդ փակի՛ր,- գոռաց,- ես քեզ կալվածատեր ցույց կտամ։ Սրիկա՛։
- Էդ մեկը ձեր դիրքին, պաշտոնին, ձեր նստել-վերկենալուն չի սազում, ընկեր Ղավալյան,- Հովնանը միայն նոր տեսավ պատշգամբին կռթնած Ղավալյանի սիրուն կնոջը և ազդվեց։- Է՜, բա ո՞նց կլինի, մեր հողերին պինդ նստել եք, մեզ հայհոյում եք։ Դիցուք ես կուլտուրա չունեմ, շենացի մարդ եմ... Որ ինձ կոլխոզից հեռացնեն, դուք ձեր քարահանքերում ինձ կընդունե՞ք։ Չեք ընդունի, Առուշանյանը չի թողնի։
- Վերջացրի՞ր,- Ղավալյանը նայեց կնոջը,- Մարիա,- ասաց, դու կարող ես գնալ քաղաք, ես մի քիչ ուշ կգամ,- Մարիան շարժեց գլուխը.- «Դու կգաս հենց ինձ հետ»: Ղավալյանը իբր թե կարևորություն չտվեց կնոջ խոսքին, դարձավ Հովնանին.- վերջացրի՞ր։

- Իմ վերջացնելը ձեզանից է կախված։ Բրիգադի գործերը հանձնում եմ ուրիշին։ Էդ ուրիշը չի ընդունում, ասում է՝ Պռիշնուն տակի հողերը նույնպես պիտի հանձնես։ Ասում եմ՝ այ մարդ, համարիր հանձնված, ձեռ է առնում՝ էդ ո՞նց համարեմ հանձնված, երբ վրան ցանկապատ ու դարպաս է դրված։
- Լավ, գնա, ես Հմայակ Ավետիսովիչի հետ կխոսեմ։
- Խնդրում եմ ավել-պակասը ներեք,- Հովնանը շուռ տվեց ձիու գլուխը, բայց չշարժվեց,- էս դարպասը, էն խանդակը, վերևների ցանկապատը նույնպես չմոռանաք՝ կվերացնեք։ Հետո էլ՝ լավ կլինի, որ Համո Ավետիսովիչի հետ այդքան մեծ հույսեր չկապեք։ Հողերը իրենը չեն, հանրայի՛ն են։ Տնաշե՜ն, քարահանքերում նստել եք, ձեռքներդ տարածել, ինչ որ տեսնում եք՝ զավթում եք։ Է, լավ չի, ընդհանուրն ու սեփականը խառնել եք իրար, հենվել անհատականին։

Հովնանը Ցաքուտից նայեց՝ Ղավալյանի սիրուն կնիկը պատշգամբից վիճում է ամուսնու հետ, իսկ դիրեկտոր ամուսինը կանգնել ներքևում, մատաղացու ոչխարի պես կախել է գլուխը, չի կարողանում իր սիրուն տղամարդությունը ցույց տա։ Հսկա քարահանքեր է ղեկավարում, բայց կնկա հարցում խեղճ է, կինն է իրեն ղեկավարում։ Ասում են՝ աները մեծ պաշտոնի է, համարյա կես մինիստր է։ Բա պատի՞վ է բերում կես մինիստրի փեսային, որ Քարաշենի կոլտնտեսության կիսագրագետ բրիգադավարն անպատվի իրեն։

- Ես թքել եմ քո սիրուն տղամարդության վրա,- Հովնանը մտքում ծիծաղեց,- տգեղ եղիր, գեշուգրող եղիր, բայց կնոջդ առջև մի՛ խեղճացիր, ատամներդ ցույց տուր։ Իսկ դու նստեցրել ես գլխիդ, իրավունքներդ տվել իրեն, թույլ ես տալիս, որ ինքնուրույնությունդ շահագործի։ Թե՞ սկի ամբողջ կյանքում ինքնուրույն չես եղել. էդ ամառանոց-դղյակը քո կնոջ թելադրանքով չե՞ս կառուցել։ Հիմա էլ կնոջդ թելադրանքով կզանգես Քարաշեն ու կասես. «Առուշանյան, դու այդ երբվանի՞ց ես լիազորություններդ դրել բրիգադավարիդ ձեռքին։ Առուշանյանը Համո Ավետիսովիչը չի, ես եմ, պատասխանում եմ՝ քեզանից եմ սովորել, ես միշտ քեզ եմ ընդօրինակում։ Տնաքանդ, բա դու ինչի՞ քո սանձը դրել ես կնոջդ ձեռքին, և ինքն է ղեկավարում քեզ։ Որ ուրիշների սիրուն կնանիքը սեփական ամառանոցներում չեն հանգստանում՝ մեռնո՞ւմ են։ Կնկանդ շալվար ես հագցրել, շլյապադ էլ դիր գլխին, տեղներդ փոխեցեք»։ Բայց Առուշանյանն էդպիսի բան չի ասի, ուղղակի կկանչի Հովնան Փարսադանյանին և...

Եվ այդպես էլ կար, Հմայակ Առուշանյանն իջեցրեց լսափողը, քանի որ ներսում բավականին բարկություն էր կուտակել, պայթեց միանգամից.
- Նախալ տի,- գոռաց։- Շանտաժյոր,- բռունցքն իջեցրեց գրասեղանին,- ներողություն, Փարսադանյան, այս սեղանի ետևում հիմա ես եմ նստած, հիմա ե՛ս եմ...
- Դրության տերը,- հուշեց Հովնանը։
- Խնդրում եմ ինձ չընդհատես, ես իմ ֆունկցիաները լավ գիտեմ։
- Արդեն զանգե՞լ է։
- Քեզ ինչ՝ զանգել է, թե չի զանգել։

- Դե լավ, խնդրում եմ չտաքանաս, առանց այն էլ եղանակները տաք են, դրսի ու ներսի տաքությունից, ասում են, ռեակցիա է առաջանում։ Ես ուզում եմ հարցի մեջ կոնկրետություն մտցնել՝ մինչև մեր հողերը ետ չվերցնենք, ձայնս չեմ կտրի։
- Հողերը քո՞նն են։
- Դե որ իմը լինեին, գուցե թե Ղավալյանի էն սիրուն կնկա խաթրու ձենս կտրեի։ Հողերը հանրային են, կոլտնտեսության սեփականությունը, օրենքով հաստատված։ Մակբեթ Ղավալյանի թիկունքը կես մինիստր աներն է, իմ թիկունքին լրիվ մինիստրներ են կանգնած։ Քոնը քո իրավունքներն են, իմը՝ օրենքը։ Իմ օրենքը քո իրավունքներից ուժեղ է։ Դու գնացական ես, ես՝ մնացական։

Դեպքից մի շաբաթ անց, երբ Հովնանը գործերն արդեն հանձնել էր Մարտին Հովսեփյանին, տնտեսության ղեկավար Հմայակ Առուշանյանը Թեղուտի ճանապարհին կանգնեցրեց ավտոմեքենան, ձեռքով բարևեց նախկին բրիգադավարին, տատամսելով հարցրեց.
- Փարսադանյան, դու ինչո՞ւ շտապեցիր... Ենթադրենք մի քանի ցուրտ խոսք եմ ասել, ենթադրենք մի քիչ տաքացել եմ, ենթադրենք ինչ-որ տեղ սխալ եմ թույլ տվել... Ախր ղեկավար եմ, չէ՞, ես էլ մարդ եմ, կարող եմ սխալվել։

Հովնանն ասաց.
- Ընկեր Առուշանյան, պառաված ձիուն քուրու-քուրու չեն անում, թթի ծառի վրա էլ ճողոպուրի չեն պատվաստում։ Ես քեզանից ինձ փրկեցի, որ արմատահան չլինեմ, մնամ իմ հող ու ջրին, իմ քար ու քարափին, իմ տան ու դռան։ Հիմա հերթը քոնն է, տեսնեմ դու ինչպես պիտի ինձանից փրկվես,- ու ավելացրեց,- բայց քեզ համար դժվար կլինի, ես մտնում եմ քո դրության մեջ. դու այստեղ արմատներ չունես։

1984 թ.