Ղարաբաղի արծիվը. II մաս

ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ

Աբաս Միրզան երիտասարդ մի իշխան էր գրավիչ վարվելակերպով, գեղեցիկ անձնավորությամբ և սրամտությամբ ու դիտողությամբ օժտված։ Եվրոպացիների հետ ունեցած շփումի շնորհիվ, նա մի կողմ էր նետել շատ պետական ու արարողական սովորություններ, որ այնքան մանրակրկիտ կերպով պահպանում են Պարսկաստանում բարձրաստիճան անձինք։
ՍԸՐ ՋՈՆ ՄԱԼԿՈԼՄԻ

1.

Ֆաթհ Ալի շահ Ղաջարի որդին՝ Ատրպատականի կառավարիչ Աբաս Միրզան, ձգտելով ստեղծել կենտրոնացված ուժեղ միապետություն, իր վերափոխությունները սկսեց բանակից։ Նա դիմեց Ֆրանսիայի ու Անգլիայի ռազմական գործիչների աջակցությանը, նախկին հրամանատարներից շատերին շնորհազրկեց, նրանց փոխարինեց իր հավատարիմ մարդկանցով։ Աբաս Միրզային հարկավոր է եվրոպական տիպի ուժեղ բանակ, ռազմական հմուտ գործիչներ են հարկավոր և նա, ընդօրինակելով Նապոլեոն Բոնապարտին, պատրաստվում էր իրականացնելու նաև Բոնապարտի երազանքը՝ Ռուսաստանի դեմ ֆրանս-պարսկա-թուրքական դաշինք ստեղծելու մտահղացումը։ Թագաժառանգը Մերձավոր Արևելքում ձգտում էր բացարձակ հեգեմոնիայի, մի բան, որ դուր չէր գալիս թուրքական սուլթանին։ Վերջինս լավ էր հասկանում հայրենասեր, եռանդուն և ռազմատենչ Աբասին։ Երբ Թուրքիան ձեռնամուխ եղավ քրդական անկախ ու կիսանկախ իշխանությունները հնազանդեցնելուն, Աբասը, հանուն իր քաղաքական շահերի, ստանձնեց քրդական շարժումների հովանավորի դերը։ Սուլթանը դիմեց խորամանկության. Պարսկաստանը հրահրեց Ռուսաստանի դեմ, և հատուկ ուղերձով դիմեց Ֆաթհ Ալի շահին, որ Ռուսաստանի դեմ արշավանքի յուրաքանչյուր մասնակցի խոստանում է սահմանել ռոճիկ, «օրը մի ղուրուշի չափով»։ Աբաս Միրզան սուլթանի այդ «առատաձեռնությունը» ընդունեց հեգնանքով։ «Աղվեսը,- ասաց,- ճիշտ է, խորամանկ է, բայց պոչը երևում է»։ Իսկ երբ մի առիթով թուրքական դեսպանը ասաց, որ սուլթանը ձգտում է խաղաղության, Աբաս Միրզան հիշեց հայտնի մի քաղաքագետի սրամիտ խոսքը՝ երբ Թուրքիան աղքատանում է՝ թուլանում է, դառնում խաղաղասեր։

Թուրք-պարսկական կոնֆլիկտի սրումը Պետերբուրգի դիվանագիտական շրջաններում բավականին աշխուժություն առաջացրեց, և Ռուսաստանի արտաքին գործերի մինիստր Բուդբերգը նամակով դիմեց Կովկասում ռուսական զորքերի գլխավոր հրամանատար Իվան Վասիլևիչ Գուդովիչին. «Ես պետք է հայտնեմ ձեզ, որ ներկա հանգամանքներում հաշտությունը Բաբա խանի հետ անհրաժեշտ է Օտտոմոնյան Դռան դեմ պատերազմի ժամանակ ազատ ձեռքեր ունենալու համար, որպեսզի հնարավորության դեպքում պարսիկներին հանենք թուրքերի դեմ»։ Գուդովիչը Պետերբուրգից Պարսկաստանի հետ հաշտություն կնքելու հրահանգ ստացավ և իսկույն իր ներկայացուցչին ուղարկեց Թեհրան՝ բանակցությունների։ Շահական կառավարությունը համաձայնեց հաշտություն կնքելու, սակայն մի պայմանով՝ Ռուսաստանից պահանջում է Անդրկովկասը և Դաղստանը։ Ռուսաստանի ներկայացուցչին մնում էր միայն պատասխանել. «Ի՞նչ եք կարծում, դա շա՞տ չէ արդյոք»։

Դա ոչ միայն շատ, այլև բացարձակ լկտիություն էր։ Աբաս Միրզան ավելի հեռավոր նպատակներ ուներ. նա կանխազգում էր՝ Նապոլեոնը վաղ թե ուշ կհարձակվի Ռուսաստանի վրա, Թուրքիան իր հերթին կսկսի պատերազմ, Դաղստանի լեռնականները ներսից կբորբոքեն կրակը, աբխազներն ու աջարները կապստամբեն, Բաքվի, Գանձակի, Շիրվանի, Շամախու խանությունները անշուշտ ոտքի կկանգնեն ընդդեմ ռուսական կայսրության։ Ղարաբաղը Կովկասի դուռն է, և այդ դուռն այնքան էլ ամուր չէ։ Երբ Պարսկաստանի դեսպանը սուլթանի ուշադրությունը հրավիրեց Բաքվի վրա, սուլթանը գլխով արեց մի տեսակ չարացած. «Դա իմն է, միայն իմը, ոչ ոքի չեմ տա»։ Նա ակնարկում էր Աբասին, որը շահի ներկայությամբ հեգնանքով ասաց. «Իսկ ես սուլթանից չեմ հարցնի՝ իրենն է, թե մի ուրիշինը, երբ հարկ լինի, առանց նրա կամքը հարցնելու, կվերցնեմ»։

Ռուսաստանի ու Պարսկաստանի միջև այլևս հաշտության մասին խոսք լինել չէր կարող, և դա առաջին հերթին Ֆրանսիայի ու Թուրքիայի օգտին էր։ Թուրքական սուլթանը այդ լուրն ընդունեց ցնծությամբ. «Փառք ալլահին,- ասաց,- վերջապես Բաբա խանը խելքի եկավ. գործելու ժամանակն է»։ Բայց դա Բաբա խանը չէր, այլ Բաբա խանի որդի Աբաս Միրզան էր, որ ամեն հարցում իր կամքն էր թելադրում շահին և փաստորեն ինքն էր ղեկավարում երկիրը։ Ֆաթհ Ալի շահը կամազուրկ, բավականին անգործունյա մի մարդ, որ ամբողջովին իրեն տվել էր շվայտանքի, երկրի կառավարման գործերին խառնվում էր ձևականորեն։ Նա ապրում էր հարեմի առանձնության մեջ, ոտանավորներ հորինում, մեկ-մեկ դեսպաններ ընդունում, ցույց տալիս իր շքեղ պալատները, նվերներ տալիս, հիանում նրանց նվերներով։ Աբասին օգնում է փորձառու կայմակամ Միրզա Բոզուրուկը, տարիքն առած մի մարդ, երկրի առաջին մինիստրը։

Ֆրանսիական մարաջախտների և ռազմական գործիչների հայտնվելը պարսկական բանակում՝ պարսից սպաներին այնքան էլ հաճելի չէր։ Եղան բողոքներ՝ Աղա Մուհամեդ Ղաջարը, որ չէր ընդօրինակել ոչ ֆրանկներին և ոչ էլ ինգլիզներին, ինչպե՞ս նվաճեց Վրաստանը։ Կարգապահությունը, իհարկե, կարևոր է, սարբազները պարտավոր են ենթարկվել իրենց սարթիփներին, բայց չէ՞ որ սարբազին առաջին հերթին հետաքրքրում է թալանը։ Սարբազը սպանում է, որ սպանվածին թալանի, տիրանա նրա ունեցվածքին. Ղուրանում այդպես էլ գրված է, ուրեմն ո՞ւմ են հարկավոր ձևականությունները։ Նման բողոքներին տոն է տալիս շահի ավագ որդին՝ Մահմեդ Վալի Միրզան, որի կարծիքով կարգապահության կանոնավոր սիստեմը բանակում անհամապատասխան է պարսկական ոգուն ու կրոնին. «Եթե մենք ընդօրինակենք եվրոպացիներին,- ասում էր նա,- վաղն այդ անհատները մեզ կստիպեն ընդունել իրենց սովորությունները, հագուստը և հավատը»։

Աբասը ստիպված էր պատժել անհնազանդ սպաներին և անձամբ ինքն էր հետևում զինավարժություններին։ Թագաժառանգը մշակեց սվինամարտի նոր կանոններ, բայց ոչ ռուսական ձևով։ Ինչ-որ տեղ Աբասի և ֆրանսիական մարաջախտների տակտիկական կանոնները իրար չէին բռնում, ֆրանսիացիները արհամարհանքով են նայում պարսիկ սարբազներին ու մեկ-մեկ ձեռ առնում՝ ձեր այդ նամազը շատ է երկար, ասում են, մինչև դուք սկսեք ու վերջացնեք, ռուս Իվանն անմիջապես ձեզ կվերջացնի։

Պարսիկ սարբազներին ձանձրացրեցին միապաղաղ ու հոգնեցուցիչ զինավարժությունները։ Իր նվիրվածությամբ աչքի ընկավ Փիր Ղուլի խանը, խորամանկ ու ճարպիկ մի գեներալ։ Նա իր սարբազներին ստիպում էր ենթարկվել ֆրանսիական սպաներին, անհնազանդներին ծեծում էր, հասցնում մահվան դուռը։ Խանը ստեղծեց «եվրոպական տիպի» զորախումբ և խնդրեց Աբասին ներկա լինել զինավարժություններին։ Դա գեղեցիկ սարքված ներկայացում էր։ Հեծելագունդը թրամերկ սլացավ, ցուցադրելով թուր խաղացնելու, ընթացքից ձիու թամբին նստելու ճարպիկ խաղը, ապա հետևակը կրակեց թիրախների վրա, սվինահարեց ու սլացավ առաջ, այնուհետև թոփչիները ցուցադրեցին իրենց վարպետությունը։ Եզրափակիչ մասն ավարտվեց նրանով, որ Փիր Ղուլի խանի հրամանով իրար դեմ նետվեցին երկու զորախմբեր՝ քրդերը և պարսիկները։ Քիչ էր մնում այդ զորախաղն ավարտվեր արյունահեղությամբ, և հետագայում քրդերն հայտարարեցին՝ ափսոս, որ մեր գնդակներն իսկական գնդակներ չէին...

Աբաս Միրզան ոչ միայն գոհ մնաց, այլև գովեց Փիր Ղուլի խանին և ասաց. «Խան, ահա մենք պիտի ունենանք այսպիսի հզոր բանակ։ Ես քեզ կտրամադրեմ տասը հազարանոց բանակ և առաջինը դու պիտի մտնես Ղարաբաղ, բացես իմ առջև դարպասները»։
Ճիշտ է, պարսկական բանակում որոշ չափով բարձրացավ կարգապահությունը, սակայն հին մեթոդներին կառչած սարթիփներն ու սարհանդները շարունակում էին փառաբանել Նադիր Շահին ու Աղա Մուհամեդ Ղաջարին, որոնք առանց նման ձևականությունների, բարձրացրել են Պարսկաստանի փառքը։ Նրանք չհրաժարվեցին ուղտերի կռնակներին ամրացված փոքր տրամաչափի հրանոթներից, երկար նիզակներից ու «այնալու» հրացաններից։

Պարսկաստանի անգլիական դեսպանի քարտուղար Ջեյմս Մորիերը իր «Հաջի Բաբա» գրքում գրել է. «Սովորած լինելով կռվելու իրենց հին եղանակներին, ուր ամեն մարդ, անկախ մյուսից, նախ հոգատար է իր սեփական ապահովության, իր թշնամուն սպանելու մտածումից առաջ։ Նրանք չէին կարող սիրել մեր սիստեմը։ Մի պարսիկ այդ նյութի մասին մեր սպաներից մեկի հետ խոսելիս, ասել է շատ հանճարեղ կերպով. «Երբ այս պարագայում մեռնելը չլիներ, որքան փառավոր կերպով կկռվեին պարսիկները»։ Քաջության մասին նրանց ունեցած գաղափարները հիրավի բոլորովին տարբեր են մեզնից։ Նրանք քաջության վրա նայում են որպես մի հատկության, որ մի մարդ կարող է ունենալ կամ չունենալ, ինչպես որ զգում է նա այդ պահին»։

Աբաս Միրզային մտահոգում էր կարևոր մի այլ հարց՝ թուրքական սուլթանը իսկապես պատրաստվո՞ւմ է ռուսների դեմ պատերազմելու, թե՞ շահի աչքին թոզ է փչում։ Նա նորից իր ներկայացուցչին ուղարկեց Կոստանդնուպոլիս՝ իմանալու սուլթանի միտքը։ Սուլթանը պատրաստ է, բայց նրան էլ հետաքրքրում է ուրիշ մի հարց՝ եթե Աբասը գրավի Ղարաբաղը, արդյոք կտապալի՞ Իբրահիմ խանին, և շտապեց թելադրել իր կամքը՝ Իբրահիմ խանը կամ կմնա իր թախտին, կամ նրան կփոխարինի որդիներից որևէ մեկը։ Թագաժառանգը հասկացավ սուլթանի հեռավոր նպատակները, նա դեռ աչք ունի Ղարաբաղի վրա։ «Իբրահիմ խանին կփոխարինի պարսիկ խանը»,- ասաց Աբասը։

Կովկասում մթնոլորտն արդեն շիկացել էր. թագաժառանգն իր սարթիփներին ու սարհանդներին ասաց. «Ժամն է գործելու, այլապես ուշ կլինի։ Ռուսաստանն իր ձեռքը մեկնել է դեպի Մերձավոր Արևելք, և մենք կկտրենք նրա ձեռքը»։ Հարկերի կրկնակի բարձրացումը տեղիք տվեց բողոքների, բայց Աբասն իրեն չկորցրեց, հավաքեց երկրի սփանդիարներին ( մարզպաններին), գեղեցիկ խոստումներով ոգևորեց նրանց. մենք կնվաճենք ամբողջ Կովկասը, և երկիրը կլողա յուղ ու մեղրի մեջ։ Դուք Կովկասում կունենաք ձեր կալվածքները, և ես՝ թագաժառանգս, խոսք եմ տալիս Պարսկաստանը դարձնել աշխարհի ամենահզոր երկիրը և ստիպել, որ Եվրոպան մեզ հետ հաշվի նստի։

Հայրենասեր Աբասն ուներ ուրիշ այլ երազանքներ՝ բարձրացնել քայքայված երկիրը, կառուցել ճանապարհներ, առևտրական կապեր հաստատել հարևան տերությունների հետ, շենացնել գյուղերը։ Իսկ դա չէր ընդունում սահմանափակ, իր սովորությունների ու նախապաշարումների մեջ ամփոփված Ֆաթհ Ալի շահը։ Միապետը դեմ չէ արշավանքներին և գտնում է, որ երկիրը կարելի է հարստացնել թալանի միջոցով։ Այդպես են մտածում նաև Պարսկաստանի խաները։ Երբ պարսից դեսպանին Հնդկաստանի Կալկաթա քաղաքում ցույց տվեցին շքեղ մի փողոց, հանրային պաշտոնյաների ու վաճառականների փառավոր բնակարանները, և հարցրին՝ հավանո՞ւմ եք, նա ներքին հրճվանքով բացականչեց. «Ահա մի հրաշալի վայր՝ կողոպտելու համար»։

Եթե հայտնի գրողի արտահայտությամբ պատմությունը մեխ է, որից նա իր գլխարկն է կախում, ապա թագաժառանգի կարծիքով պատմությունը ճերմակ թուղթ է, և ով ավելի ուժեղ է, ում թուր կտրում է, այդ թղթի վրա ստեղծում է իր պատմությունը։
Ստեղծագործելու լայն ասպարեզ բացվեց անմահ Ֆիրդուսու հետնորդների համար. յուրաքանչյուր սարթիփի կողքին կանգնած էր մի շահիր, իսկ իրեն՝ թագաժառանգին, հետևում էր շահիրների մի մեծ ջոկատ։ Անմահանալու հարմար առիթը չկորցրեց շահի վեզիրներից մեկի որդին՝ Սեյֆօլլահ Վահիդ էլ Փուրը, որ հոր միջամտությամբ արժանացավ սարհանդի կոչման և նշանակվեց Փիր Ղուլի խանի աջուդան-բաշին (գլխավոր ադյուտանտը, համհարզը)։


2.

Մարդ, որ իր տնից դուրս է գալիս, իսկույն ձի է նստում։
Պարսկական առած

1805 թվականի հունիսին պարսկական տաս հազարանոց բանակը Փիր Ղուլի խանի հրամանատարությամբ անցավ Արաքսը։ Անցավ առանց որևէ դիմադրության, մի տեսակ ընդգծված հանդիսավորությամբ, ասես Արաքսի ափին շատ նստելուց մարդկանց ոտքերը թմրել են, սարբազները ձանձրացել են փոշուց ու տոթից, ձանձրալի զինավարժություններից. հարկավոր է մի քիչ քայլել, լեռնային մաքուր օդ շնչել, սառն աղբյուրներից ջուր խմել, թարմանալ զովասուն անտառներում։ Աբաս Միրզան համոզված է, որ ռուսական բանակը Ղարաբաղում դեռ կարգին չէր ամրացել, առաջին իսկ ճակատամարտում գլխովին կջախջախվի։ Երբ Փիր Ղուլի խանը գրավի Շուշին, ինքը երեսուն հազարանոց բանակով սրընթաց կշարժվի Գյանջայի վրա և իր առջև կբացվեն Վրաստանի ճանապարհները։ Գեներալ Ցիցիանովն, անշուշտ, կխուսափի ճակատամարտից և ստիպված կնահանջի։

Փիր Ղուլի խանը հավատում է իր հաղթանակին. նա արդեն գիտեր, որ ռուսական մի փոքրիկ կայազոր կանգնած է Խուդափերիի կամրջի մոտ։ «Մենք նրան կշրջանցենք,- ասաց խանն իր սարհանդներին,- թույլ չենք տա, որ մեզնից առաջ անցնեն և ամրանան բերդում։ Ես դրանց հսկելու համար կթողնեմ մի հեծելագունդ և նրանք ստիպված կհանձնվեն»։

Փիր Ղուլի խանը շտապում է. պետք է շուտ տեղ հասնել, փակել բերդի բոլոր անցուղիները, որպեսզի Իբրահիմ խանը չփախչի։ «Ես այդ դավաճան աղվեսի գլուխն իմ ձեռքով կկտրեմ և կուղարկեմ Աբաս Միրզային»,- նա աջուդան բաշի Սեյֆօլլահ Վահիդ էլ Փուրի ձեռքից վերցրեց երկարափող հեռադիտակը, նայեց։ Հեռվում նշմարվեց լեռնային մի գյուղ, ականջին հասան զանգերի թույլ ծլնգոցներ. «Հայերը աղոթում են,- ծիծաղեց խանը,- չես հասկանում, այդ անհավատներն ո՞ւմ են աղոթում, երբ այլ ալլահ չկա, ալլահից բացի»։ Սեյֆօլլահ Վահիդ էլ Փուրն աշխուժացավ. «Սարդար,- ասաց,- իսկ ինչո՞ւ այդ հայերը չեն ուզում ընդունել մեր հավատը»։ «Շահիր, այդ նրանից է, որ ալլահը նրանց զրկել է խելքից,- ասաց խանը, լռեց մի պահ, քթի տակ ժպտաց։ - Դե ախր, մի բան էլ կա, շահիր, եթե բոլոր ազգերն ընդունեն մեր հավատը, միանան մեզ, մենք ո՞ւմ դեմ պիտի կռվենք, ո՞ւմ պիտի թալանենք, ո՞ւմ պիտի սպանենք, մեր բանակն ինչո՞վ պիտի զբաղվի։ Ալլահը, որ մի ցավ ստեղծում է, այդ ցավը բուժելու համար դեղ էլ է ստեղծում»։

Փիր Ղուլի խանը մի անգամ էլ նայեց հեռադիտակով, այս անգամ իր բանակին։ Ամեն ինչ լավ է, առջևից ընթանում են հեծյալները, հետևակը գալիս է կարգ ու կանոնով, թոփչիները քայլում են հրանոթների կողքից։ Այսպիսի բանակով չես կորչի և ոչ մի ուժ չի դիմանա այս սելավին։ Ֆրանկ մարաջախտները՝ այդ հոպոպները, մեծ կարծիքի են իրենց բանակի մասին, իսկ թուրքերը՝ այդ մեծաբերանները, մեզ անվանում են ղզլբաշիներ։ Սպասեցեք, Նադիր շահի քաջ թոռներն այնպիսի մի հունար ցույց տան, այնպես դղրդացնեն աշխարհը, ձեր հերն այնպես անիծեն, որ ստիպված գաք մեր ոտքերն ընկնեք։

Լեռնային օդի զով հոսանքը դիպավ Փիր Ղուլի խանի դեմքին՝ փա՛հ, օդ չէ, բալասան է։ Աբաս Միրզան ճիշտ է ասում՝ Ղարաբաղը դրախտավայր է։ Իսկ գուցե հենց իրեն՝ Փիր Ղուլի խանին նշանակի Ղարաբաղի կառավարիչ։ Ալլահը վկա, շատ լավ կլինի։ Նախ և առաջ կստիպի, որ այդ հայերը հրաժարվեն իրենց հավատից, իրենց տկլոր Քրիստոսից։ Ո՞վ է այդ Քրիստոսը՝ ջհուդ, իսկ այդ ախմախ ջհուդներն ի՞նչ են արել՝ ստից Քրիստոսին աստվածացրել են և հրաժարվել իրենց աստծուց։ Ախմա՞խ, չէ, ինչի՞ ախմախ, տեսել են, որ իրենց ալլահը սուտ է, դարձել են... ի՞նչ են դարձել այդ ջհուդները։
- Աջուդան բաշի, ջհուդների ալլահի անունն ի՞նչ է։
- Եհովա,- պատասխանեց Սեյֆօլլա Վահիդը։
- Դա ոնց որ կնկա անուն է...Վա՛յ թե մեր ալլահի կնիկն է,- ու ծիծաղեց սրամտության վրա, հետո զգաց, որ ալլահին անհաճելի խոսք ասաց, ուղղեց իրեն.- Ալլահը մեկն է, և այդ ալլահը մերն է, մեր ալլահը ուժ կտա մեզ՝ հաղթելու մեր թշնամիներին։

Ճանապարհը դիք է, զորքը դանդաղ է շարժվում, Փիր Ղուլի խանը ննջեց ձիու վրա։ Մեր սարդարները իրավունք ունեն քնելու ճանապարհին։ Ասում են՝ Նադիր շահը ճակատամարտը սկսելուց առաջ քնում էր հենց ձիու թամբին։ Աղա Մուհամեդ խան Ղաջարը նույնպես։ Ղաջարը մեծ է, շատ մեծ զորավար է, բայց Վրաստանը ձեռքում չպահեց։ Գնաց նվաճեց, վառեց, թալանեց, բայց ձեռքում չպահեց։ Մենք նրա սխալը չենք կրկնի։
Փիր Ղուլի խանն անուշ անուրջների մեջ էր, շահի աջուդան բաշի Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուրը մտքում արդեն իր նոր պոեմի, որ պիտի կոչվի «Աբաս Միրզա-Նամե», առաջին սուրահն արդեն հորինել էր և նոր էր սկսել երկրորդ սուրահը, երբ հանկարծ...

Այդ պարզկա երկինքը պատռվե՞ց, թե Ահրիմանն իր զայրույթը թափեց աշխարհի վրա։ Խլացուցիչ որոտից դղրդացին ժայռերը, ձիերը ծառս եղան, առջևից ընթացող հեծելախումբը կորավ փոշու քուլաների մեջ։
- Սարդա՛ր,- սարսափահար գոռաց աջուդան բաշին,- սարդա՛ր, ժայռե՜րը, ժայռե՜րը...
- Ի՞նչ ժայռեր, ի՞նչ է եղել...
- Ժայռերը փլվում են...

Խանը նայեց դեպի սարալանջը՝ քարերի հեղեղ է, քարերի դղիրդ։ Ձորը լցվել էր աղմուկ-աղաղակով, լաց ու կականով, մարդկանց օրհասական ճիչերով։ Չորս թնդանոթ գահավիժեց անդնդախոր ձորը, առջևից ընթացող հեծելախմբից կենդանի մարդ չէր մնացել։ Փիր Ղուլի խանը դեռ չէր սթափվել, երբ ժայռի կատարից ինչ-որ մեկը գոռաց.
- Փիր Ղուլի խան, մենք չկարողացանք արծաթով ու ոսկով դիմավորել ձեզ, վախեցանք մեր աղուհացը չընդունես, մեր փեշքեշն էլ այս է, խնդրում ենք ներող լինես։
Երկրորդ պայթյունն ավելի ուժգին էր, Փիր Ղուլի խանը հազիվ զսպեց խրտնած ձիուն։
- Այդ անհավատները պայթեցնում են ժայռերը,- գոռաց,- ի՞նչ եք շշկլվել, որտե՞ղ է մեր առաջատար հեծելագունդը։

- Սարդարն ապրած կենա,- զեկուցեց մի ամիր,- առաջատար հեծելագունդը ջարդվեց, չկա։
- Որտե՞ղ է սարհանդ Բահրամ Նուրին։
- Ես ձեզ լսում եմ, սարդար։
- Ի՞նչ է, կո՞ւյր ես, չե՞ս տեսնում, քարակույտը փակել է ճանապարհը... Շուտ մաքրել։
Ճանապարհի մաքրումը խլեց երեք ժամ։ Իրիկնամուտին բանակը շարժվեց առաջ, բայց չկար նախկին եռանդն ու ոգևորությունը։

Հեռվում երևաց բերդը, Փիր Ղուլի խանը նայեց հեռադիտակով։ Ահա Շուշին։ Բերդի բարձր աշտարակներին կանգնած են պահակները։ Ռուսնե՞ր են, թե՞ Իբրահիմ խանի ասկյարները։ Չէ, ոնց որ ռուսներ են։ Բա որտե՞ղ են կորել խանի ասկյարները, որ ռուսներն են պահակություն անում։- Փիր Ղուլի խանը ուզում էր մի անգամ էլ նայել, բայց աջուդան-բաշին խանգարեց։
- Սարդար,- ասաց,- Դաշքորփուի ռուսները մի հայ յուզբաշու գլխավորությամբ շրջանցել են մեր հեծելախումբը և ամրացել բերդում։
- Հայ յուզբաշի՞... Ի՞նչ հայ յուզբաշի։
- Սարդար, նա ձեզ թուղթ է ուղարկել։
- Թո՞ւղթ... հապա մի կարդա։

Աջուդան բաշի Սեյֆօլլահ Վահիդ էլ Փուրը կարդաց. «Փիր Ղուլի խան, մենք ծանոթ ենք իրար։ Հիշո՞ւմ ես, մենք հանդիպեցինք Արաքսի ափին, և ես քեզ ասացի՝ ինձ շեյխն է ուղարկել։ Եվ դու հավատացիր, սարդար։ Շուշիի դարպասը մենք երբեք չենք բացի ձեր առջև, թե որ այդքան քաջ ես, դու ինքդ գրավիր բերդը։ Ժայռերն այդ ես եմ պայթեցրել իմ մարդկանց հետ։ Դա միայն սկիզբն է»։
- Շեյթա՜ն,- թքեց խանը,- մենք դեռ կհանդիպենք։

Պարսկական բանակը կանգնեց բերդից հեռու, կանաչ դաշտում։ Փիր Ղուլի խանը թուղթ ուղարկեց ռուսական կայազորի պետին՝ «Մենք եկել ենք հզոր բանակով, բերդը շրջապատված է։ Խորհուրդ ենք տալիս հանձնվել, և մենք կխնայենք ձեր կյանքը»։ Բերդից նրա նամակին պատասխանեցին թնդանոթների համազարկով։ Լուսաբացին խանը հարձակման հրաման տվեց, սակայն հակառակորդը ուժեղ կրակ բացեց և պարսիկներին չթողեց մոտենալ պարիսպներին։ Փիր Ղուլի խանը քսան թնդանոթից կրակ բացեց բերդի վրա, և ինքն էլ չգիտեր, թե ուր էին հասնում իրենց արձակած ռումբերը, մինչդեռ ռուսների տեսադաշտում էր պարսկական բանակը, և կրակում էին դիպուկ։

Փիր Ղուլի խանը զայրույթից կապտել էր։ Գյավուրները լավ են կռվում, բայց ինչի՞ վրա են դրել իրենց հույսը։ Խանը դիմեց խորամանկության, նամակ գրեց Իբրահիմ խանին. «Խան, մենք ոչ թե քո թշնամիներն ենք, այլ բարեկամները, մեզ ուղարկել էր ինքը՝ Աբաս Միրզան, ձեզ օգնելու։ Ձեր թշնամիները ռուսներն են, մի՞թե դուք այնքան ուժ չունեք, որ ներսից խփեք այդ գյավուրներին»։
Փիր Ղուլի խանին պատասխանեց մայոր Լիսանևիչը. «Սարդար, բերդի տիրա-կալը ոչ թե Իբրահիմ խանն է, այլ ռուսական կայազորը։Հայտնեցեք Աբաս Միրզային, որ խանը օգնության համար մեծապես շնորհակալ է, բայց ոչինչ չի կարող անել, որովհետև ինքն էլ մի լավ վիճակում չէ։ Ի դեպ, Փիր Ղուլի խան, ասում են, որ դուք միաժամանակ եղել եք Ալի Մուրադ խանի բարեկամը...»։

Փիր Ղուլի խանը ցնցվեց։ Այո, Փիր Ղուլին, որ այն ժամանակ դեռ խան չէր, համակրում էր Ալի Մուրադ խանին։ Վերջինս Աղա Մուհամեդի հակառակորդն էր, ձգտում էր Ռուսաստանի հետ դաշինք կնքել՝ ղաջարների և թուրքերի դեմ։ Դա այն տարիներին էր, երբ Պարսկաստանում իշխանության համար պայքար էր ծավալվել ղաջարների ու զենդերի միջև։ Ղաջարների դինաստիայի առաջնորդ Աղա Մուհամեդ խանը կարողացավ հաղթել իր հակառակորդին, և այդ գործում նրան քիչ չօգնեց Փիր Ղուլի խանը, որը դավաճանեց իր հոգևոր առաջնորդին, անցավ ղաջարների կողմը։ «Շեյթանը որտեղի՞ց գիտե այդ մասին»,- խանը դանդաղ բարձրացրեց գլուխը, ձեռքով մոտ կանչեց վրանի մոտ կանգնած լրաբերին։

- Այս նամակը ինքը՝ ռուս սարհա՞նդն է գրել։
- Մեծ սարդար, ռուս սարհանդը մեր լեզուն չգիտե, հայ յուզբաշին է գրել։
- Հայ յուզբաշի՜ն,- խանը վեր թռավ տեղից,- նորից այդ հայ յուզբաշին։ Չիմացա՞ր դրա անունը։
- Վանի յուզբաշի, ռուսները Իվան յուզբաշի են ասում։
- Իսկ ռուս սարհանդը...
Հայ յուզբաշին նամակը ռուսերեն կարդաց, ռուս սարհանդը գլխով արեց, ասաց՝ խորոշո, խորոշո։
- Հայ յուզբաշին ի՞նչ լեզվով էր խոսում։
- Հայերեն, ռուսերեն, թուրքերեն, պարսկերեն... Այդ հայ յուզբաշին ոնց որ շեյթանի լեզուն էլ գիտե։
- Շեյթանը կիմանա շեյթանի լեզուն,- Փիր Ղուլի խանը դողաց բարկությունից։ - Այդ շեյթանը, իբլիսը, ահրիմանը...

Փիր Ղուլի խանը ոտքի հարվածով պոկեց վրանի հենաձողը, թուրը հանեց, գլխից վեր թափահարելով, նետվեց թնդանոթաձիգների կողմը և բղավեց.
- Անասուննե՜ր, ի՞նչ եք ննջում, աթա՛շ, աթա՛շ, աթա՛շ...
Թնդանոթաձիգները կոնկրետ չհասկացան, թե թշնամին որտեղից է գալիս և ինչ ուղղության վրա պիտի կրակել, բայց քանի որ սարդարը թուրը պարզել էր դեպի դիմացի սարալանջը, իրավունք չունեին չենթարկվելու։ Աջուդան բաշի Սեյֆօլլահ Վահիդ էլ Փուրը , որ այդ պահին վրանում իր գեղեցիկ մտքերն էր հանձնում թղթին, փառաբանելով Աբաս Միրզայի զորապետի մեծ տաղանդը, փիլիսոփայի ճկուն միտքը և հոգու գեղեցկությունը, երկրորդ սուրահը ավարտելու վրա էր, երբ թնդանոթները որոտացին։ Աջուդան բաշին հրանոթից արձակած ռումբի պես իր վրանից դուրս թռավ, և տեսնելով թոփչիները ռմբակոծում են ամայի սարալանջը, խոնարհեց գլուխն ու ասաց.
- Ո՜վ մեծ սարդար, մեր թոփչիները ճիշտ ուղղությամբ չեն կրակում։ Իմ կարծիքով, նրանք պիտի կրակեն բերդի վրա, կամ էլ առհասարակ չպիտի կրակեն։

Փիր Ղուլի խանը սթափվեց ու հրամայեց.
- Անասուննե՜ր, դադարեցնել կրակը,- և ապա դարձավ բանաստեղծին, որ այդ պահին բանաստեղծ չէր, այլ մեծ ռազմագետ։ - Աջուդան բաշի, մենք հիմա կգնանք Ասկերանի վրա։ Մենք կփակենք ռուսների ճանապարհը։ Բենար Ռզա խանը իր գնդով հսկողության տակ կպահի բերդը։
Փիր Ղուլի խանը չգիտեր, որ խան յուզբաշին Գանձակ է ճանապարհվել վաղ առավոտյան, գրպանում մայոր Լիսանևիչի նամակը՝ գեներալ Ցիցիանովին։


3.

1805 թվականի հունիսի 18-ին գնդապետ Կարյագինի հրամանատարությամբ Ելիզավետպոլից դուրս եկավ մի գումարտակ՝ 400 զինվորով և երկու թնդանոթով։ Գումարտակի հրամանատարը փաստորեն մայոր Կոտլյարևսկին է, սակայն գեներալ Ցիցիանովը վերջին պահին հանկարծ միտքը փոխեց. «Մի գլուխը լավ է, իսկ երկու գլուխն ավելի լավ,- ասաց նա,- առաջադրանքը բարդ է, Պավել Միխայլովիչ, դուք հին ռազմիկ եք, կռվել եք պարսիկների դեմ, մեծ փորձ ունեք»։ Գնդապետն ու մայորը լավ հարաբերությունների մեջ են , սակայն, այնուամենայնիվ, գեներալի անսպասելի որոշումն ընդունեցին յուրովի։

ԿոտլյարԵՎսկի. Իշխանը ինձ չի վստահում, թե չէ ինչո՞վ բացատրել այն փաս-տը, որ Գյանջայի գրավմանը չնայած իմ գումարտակը նույնպես մասնակցել էր, բայց ինձ չներկայացրեց պարգևատրության։
Կարյագին. Երբ ես պաշտպանեցի Կոտլյարևսկուն, իշխանն ինձ ասաց՝ Պավել Միխայլովիչ, այստեղ գլխավոր հրամանատարը ես եմ։ Գյանջայի գրավումով ամեն ինչ դեռ չի վերջանում, մեզ սպասվում են ավելի դժվար մարտեր։ Խնայեցեք ձեր ջղերը, դրանք մարտերում ձեզ շատ են հարկավոր։ Ես նրան հիշեցրի իր դժկամ վերաբերմունքը Ղարաբաղի հայ մելիքների հանդեպ, իշխանը պայթեց. «Կարի՞ք կա նորից հիշեցնելու, որ այստեղ ես եմ գլխավոր հրամանատարը»։

Ելիզավետպոլից 30 վերստ հեռավորության վրա Վանի յուզբաշին նրանց դիմավորեց 60 հոգուց բաղկացած իր հեծելախմբով։ Բոլորն էլ ջահել տղերք են, լեռներում մեծացած տղերք։ Գնդապետը նայեց նարնջագույն ձիու վրա նստած պարթևահասակ, երեխայի անմեղ աչքերով երիտասարդին, հարցրեց.
- Իսկ տանը ձերոնք գիտե՞ն, որ փախել ես։
- Ձերդ գերազանցություն, այս թուրը հայրս է իր ձեռքով հանձնել ինձ։ Այս թրով պապս կռվել է մեր հին թշնամու դեմ, հայրս կռվել է և հիմա էլ հերթը իմն է։
- Ապրե՜ս,- գնդապետը մոտ քշեց իր ձին, թեքվեց, համբուրեց նրա ճակատը։ -Տղաս, դու այդ թրով էլ կհաղթես։

Արդյոք, գեներալ Ցիցիանովը զգա՞ց իր սխալը, հասկացա՞վ, որ առանց հայերի օգնության իր այդ գումարտակը հեռուն գնալ չի կարող։ Պարսից տասը հազարանոց բանակի դեմ 400 եգերներ ու երկու հրանոթ։ Նա կանչեց թիկնապահին, ասաց. «Դուք ճանաչում եք Իվան յուզբաշու բարեկամին՝ Ահմեդին։ Ես նամակ եմ գրել, հանձնեցեք նրան, թող շտապ հասցնի Շուշի»։- Նամակը կոչ էր, ուղղված հայերին։ Իշխանը գրում է. «Մի՞թե դուք, ղարաբաղցի հայեր, որ մինչև օրս փառաբանված էիք ձեր քաջությամբ, դարձել եք կնանման։ Ընդունեցեք նորից ձեր նախկին տեսքը, եղեք հաղթանակների պատրաստ և ցույց տվեք, որ այժմ էլ նույն քաջ հայերն եք, ինչպես նախկինում...»։ Իշխանը վկայակոչում է Մելիք Ավանին, Մելիք Եսայուն և ուրիշ շատ քաջերի, որ թշնամու դեմ կռվել են հերոսաբար, չեն ենթարկվել ոչ թուրքերին, ոչ էլ պարսիկներին։

Թիֆլիսից նորից հուսադրող լուրեր չեկան։ Գլխավոր հրամանատարը գլխովին թաղված է գործերի մեջ, նրա փոխարեն նամակներին պատասխանում են անծանոթ գնդապետներ, իշխաններ, ադյուտանտներ, ռազմական գործից անտեղյակ պճնամոլներ, դեղնակտուց, բայց մեծամիտ շան որդիներ... Ինչ-որ գնդապետ, որ նույնիսկ երազում Ղարաբաղը չի տեսել, գեներալ-իշխանին խորհուրդ է տալիս հենց ուղղակի Արաքսի ափին ջարդել թշնամուն, գետափին թնդանոթներ դնել, փակել Աբաս Միրզայի ճանապարհը և պահանջել դաշինք կնքել Ռուսաստանի հետ՝ ընդդեմ Թուրքիայի։ Գեներալ Ցիցիանովը զորք ու զինամթերք է պահանջում, իսկ նրանք խորհուրդներ են ուղարկում։ Նա այս անգամ Թիֆլիս ուղարկեց իր թիկնապահին. «Մինչև նամակը ձեր ձեռքով չհանձնեք գլխավոր հրամանատարին, չվերադառնաք»։ Գլխավոր հրամանատարը Թիֆլիսում չէր, սպասեց մինչև երեկո։ Նա վերադարձավ ուշ գիշերին, կարդաց նամակն ու ասաց. «Այդ ինչպես է, որ իշխանը հիմա անձամբ է դիմում։

Լավ, առայժմ կբավարարվենք եգերների երկու գումարտակով։ Իշխանը կորցրել է գլուխը, բայց էլի չի ուզում խոստովանել իր սխալը»։
Ցիցիանովը դեռ շարունակում էր հավատալ Իբրահիմ խանին, և նա այդ պահին չգիտեր, որ իր մի սխալը ուղղել է մայոր Լիսանևիչը, զրկելով խանին այն արտոնություններից ու իրավունքներից, որ տվել էր նրան գեներալը։ Մայոր Լիսանևիչը, այդ ռուս հասարակ զինագործի որդին, որ վաղ մանկությունից տեսել է կյանքի դառնությունները, ընդունակ է ոչ միայն արիստոկրատական ընտանիքում ծնված ու մեծացած իշխանի հետ չափվելու, այլև ուղղելու նրա սխալը։ Գեներալի հրամանը ըստ կանոնագրքի, օրենք է ենթակայի համար, բայց հրաման կա, որ չպիտի կատարվի։ Կույր հրաման տվողն այնքան չէ կույր, որքան այն կատարողը։


4.

Գումարտակն առաջ է շարժվում դանդաղ։ Հունիսյան խեղդուկ տոթն ու փոշին մի կողմից, մյուս կողմից, վատ ճանապարհները, և ամենագլխավորը՝ դեռ հայտնի չէ, թե ինչ է սպասվում առջևում։ Այս ամենն էլ ավելի են դժվարացնում ճանապարհը։ Եթե Փիր Ղուլի խանը պաշարել է Շուշին (իսկ դա հաստատ է), նա չի կարող իր տաս հազարանոց բանակը նստեցնել ամայի դաշտում և սպասել, թե երբ պիտի ռուսները ներսում քաղցից խեղճանան ու բացեն դարպասները։ Տաս հազարանոց բանակի դեմ մի գումարտակը, այն որքան էլ լավ զինված լինի, միևնույն է, ոչինչ անել չի կարող։ Երկու թնդանոթը շատ քիչ է, և դա էլ այն դեպքում, երբ պարսիկներն իրենց տրամադրության տակ ունեն երեսունից ավելի թնդանոթներ։

Կեսօրվա դեմ երևաց Շահբուլաղ գետակը, ձորից հաճելի զովություն փչեց։ Ջրի քչքչոցից ասես աշխուժացան ձիերը, մայոր Կոտլյարևսկին ասաց. «Ջուր կխմենք, կճաշենք, մի քիչ կհանգստանանք, իսկ հետո՝ աստված գիտե»։ Նրանք նոր էին թեքվել դեպի ձորակը, երբ դեմ առ դեմ հայտնվեց պարսկական առաջատար հեծելագունդը և սրամերկ նետվեց առաջ։ Մինչ գնդապետ Կարյագինը գումարտակը կդասավորեր ի մարտի, Վանի յուզբաշին իր հեծելախումբը բաժանեց երկու մասի, կատարեց համարձակ ու անսպասելի շրջանցում։ Ձախից Մուրադն անցավ հարձակման, աջից՝ ինքը։ Դա շփոթության մատնեց պարսիկներին, իսկ եգերները ձեռքից բաց չթողեցին հարմար առիթը, նետվեցին սվինամարտի։ Սարհադ Նուրեդդին Ֆաթին, ֆրանսիական ոգով դաստիարակված հրամանատարը, առաջինը շուռ տվեց իր ձիու գլուխը, և հեծյալ սարվանդները հետևեցին նրան։

- Խցկվել ենք,- գնդապետը հանեց գլխարկը ու կրկնեց.-այո, խցկվել ենք, բայց ինչ արած, հրամանը հրաման է։
Գեներալ Ցիցիանովը մայոր Լիսանևիչին հրամայել է բերդի պաշտպանությունը հանձնել Իբրահիմ խանին, շարժվել դեպի Ասկերան, հակառակորդին խփել թիկունքից, իսկ գնդապետ Կարյագինը կհարվածի ճակատից։ Մինչդեռ մայոր Լիսանևիչը բերդից դուրս գալու ոչ մի հնարավորություն չունի, և եթե ունենա էլ, հեռուն գնալ չէր կարող, որովհետև պարսիկները փակել են բոլոր անցուղիները, ամրացել Ասկերանի բերդում։
Ռուսական գումարտակը ճակատամարտն ընդունեց բաց դաշտում։ Փիր Ղուլի խանը երկու հեծելագունդ ուղարկեց փակելու նահանջի ճանապարհը և հակառակորդի դեմ հանեց երեք գունդ, ետևում ունենալով երկու հեծելագունդ և չորս հազարանոց հետևակ։ Վանի յուզբաշին տեղ գրավեց դիմացի բլրին՝ իր վրա վերցնելով գումարտակի թիկունքն անցած հակառակորդի հեծելագնդի հարվածները։

- Մենք շրջապատված ենք,- և գնդապետը դարձավ զինվորներին,- դե ինչ, չենք հանձնվի, կկռվենք և կմեռնենք փառքով։
- Ո՛չ, չենք մեռնի,- ասաց Վանի յուզբաշին։ - Ձերդ գերազանցություն, մենք կամրանանք ահա այն բլրին ու կպաշտպանվենք։
- Դա ի՞նչ բլուր է, յուզբաշի։
- Գերեզմանոց է։
- Պարսիկները հենց այդ գերեզմանոցում էլ մեզ կթաղեն։
- Առայժմ հայտնի չէ, թե ով ում կթաղի... Հետո էլ, ձերդ գերազանցություն, ընդունված չէ քրիստոնյաներին թաղել մահմեդական գերեզմանոցում։

Փիր Ղուլի խանը, որ ձորի այն կողմից հեռադիտակով հետևում էր ծավալված գործողություններին, ռուսական գումարտակի այդ տեղաշարժը նկատեց. «Ռուսները պատրաստվում են հանձնվելու,- ասաց թոփչիբաշի Բունյաթ խանին։ - Ռուս սարհանդը խելոք է մտածել, կյանքը քաղցր է»։ Խանը համոզված էր, որ հակառակորդը հանձնվում է, բայց հանկարծ ռուս զինվորները ընթացքից ուժեղ կրակ բացեցին, Վանի յուզբաշու հեծելագունդը թրամերկ նետվեց առաջ, ճեղքեց սարբազների ամուր շղթան, եգերները արագ տեղաշարժով թեքվեցին դեպի բլուրը։
- Ի՜նչ է, չե՞ն ուզում հանձնվել,- Փիր Ղուլի խանը շարժեց ուսերը,- դե լավ, եթե ուզում են թաղվել գերեզմանոցում, թող թաղվեն,- և հարձակման հրաման տվեց։

Փիր Ղուլի խանի «եվրոպական տիպի բանակը» թքած ունենալով կարգ ու կանոնի վրա, հարձակվեց հախուռն, աղմուկ-աղաղակով։ Ռուսները գերեզմանոցից կրակ բացեցին, գերեզմանոցի ձախ կողմից Վանի յուզբաշու ջոկատը հարվածեց։ Պարսիկներն ինչ թափով նետվել էին գրոհի, նույն թափով ետ շպրտվեցին։ Դա ավելի կատաղեցրեց Փիր Ղուլի խանին, և նա թոփչիբաշի Բունյաթ խանին հրամայեց կրակ բացել քսան հրանոթից։
Գերեզմանոցը կորավ թանձր ծխի մեջ։ Սարդարը առաջ նետեց հեծելագունդը։Առջևից ընթացողներն ընկան ուժեղ կրակի տակ, փակեցին ետևից եկողների ճանապարհը։ Դժվար է իմանալ, թե ով ում է խփում, ինչ նպատակ է հետապնդում թոփչիբաշին, որ շարունակ բղավում է՝ աթա՛շ, աթա՛շ, աթա՛շ։ Պարսկական հրանոթները լռեցին միայն իրիկնամուտին և առավոտյան նորից սկսեցին։ Դա ևս ոչ մի արդյունք չտվեց, և Փիր Ղուլի խանը հեռադիտակն իջեցրեց ու ասաց. «Ես դրանց գերեզմանոցում քաղցած ու ծարավ այնքան կպահեմ, որ իրենք ստիպված անձնատուր կլինեն»։ Նա հրամայեց չորս մարտկոց դնել գետափին և շարժվեց դեպի վրանը։

Սպառվել էր ջրի վերջին պաշարը։ Գետը հեռու չէ, սակայն գետափին պարսիկներն են։ Վիրավորները ջուր են ուզում։ Կենդանի մնացածները ջուր են ուզում։
- Ջո՜ւր...
- Ջո՜ւր...
- Ջո՜ւր...
Վերևում հուրհրատում է արեգակի հրաշեկ գունդը, հողը շիկացել է, շիկացել են գերեզմանաքարերը, իսկ քիչ ներքև կարկաչում է գետը։ Գումարտակի գրագիր Իվան Սոլոգուբը, որ նման դեպքերում երբեք չի կորցնում իրեն և ընկերներին ուրախացնում է կատակներով, սկսեց սվինով փորփրել ինչ-որ գերեզման։ Ընկերները զարմացած նայեցին նրան, և Սոլոգուբը լուրջ-լուրջ ասաց՝ ի՞նչ եք բերաններդ բացել, ասում են հանգուցյալներն այն աշխարհում միշտ իրենց մոտ ջուր են պահում։ Նույն Սոլոգուբը հետագայում պիտի գրեր. «Մենք հայտնվեցինք ինչպես պաշարված ամրոցում. տոթը հյուծում էր մեր ուժերը, քաղցն ու ծարավը հյուծում էին մեզ, իսկ հակառակորդի մարտկոցներից կրակոցները չէին դադարում։ Այդ րոպեից սկսած զորախմբի կորուստները սկսեցին աճել։ Կարյագինն արդեն երեք անգամ կաթվածահարվեց կրծքից, գումարտակի հրամանատար, հետագայում Ասլանդուզի ու Լենքորանի հերոս մայոր Կոտլյարևսկին վիրավորվեց ոտքից, իսկ սպաների մի մասը շարքից դուրս էր եկել կռվի առաջին օրը»։

Տարիներ անց Վանի յուզբաշին պիտի պատմեր. «Երեկոյան երբ պարսիկների կողմից դադարեցվեց կրակը, Մուրադը մոտեցավ ինձ պարսիկ սարբազի համազգեստով, ձեռքին երկու դույլ։ Ես հասկացա նրան, ուզում է գնալ ջրի։ Դիմեցի գնդապետին, խիստ զայրացավ. «Ո՛չ,- ասաց,- թույլ չեմ տալիս, դուք ինձ համարում եք ձեր հայրը, իսկ հայրը պատասխանատու է իր որդու կյանքի համար»։ Բայց Մուրադը գնացել էր արդեն և շուտով վերադարձավ ջրով լիքը դույլերով։ Գնդապետ Կարյագինը կարգադրեց ջուրը տալ վիրավորներին, հետո նայեց Մուրադին ու ասաց. «Խիզախության համար՝ շնորհակալություն, իսկ հրամանը չկատարելու համար, հենց որ դուրս գանք այս կաթսայից, ես քեզ անպայման կպատժեմ»։

Գնդապետ Կարյագինի ուշադրությունը գրավեց գետափի պարսկական հինգ մարտկոցը։ Փիր Ղուլի խանը երբեք չէր կարող ենթադրել, որ հակառակորդն իր այդ փոքր ուժերով, քաղցից ու ծարավից հյուծված զինվորներով կարող է անցնել հարձակման։ Հաց չկա, ջուր չկա, ռազմամթերքը սպառվելու վրա է։ Եթե մեռնել է, ուրեմն ավելի պատվով մեռնել։ Նա հավաքեց սպաներին, ներկայացրեց իր ծրագիրը՝ պորուչիկ Լադինսկին հարյուր եգերներով կհարձակվի գետափի մարտկոցների վրա, Իվան յուզբաշին նրա հարձակումը կպաշտպանի ձախ թևում կանգնած հեծելագնդից, մայոր Կոտլյարևսկին մնացած ուժերով կրակ կբացի սարալանջի հետևակայինների վրա։ Հարձակումը սկսել լուսաբացին, երեք ճակատով։ Երկու մահ չի լինում, իսկ մեկից չես կարող խուսափել։ Ոչ ոք չառարկեց, բոլորն էլ պատրաստ են կռվելու։


5.

Լույսը բացվեց։ Փիր Ղուլի խանը դեռ չէր սկսել առավոտյան նամազը, երբ հանկարծ սկսվեց հրաձգությունը։ Նրան սկզբում թված, թե ռուսները Գանձակից օգնություն են ստացել, դուրս վազեց վրանից և սարալանջից նայեց հեռադիտակով։ Այդտեղից ամեն ինչ պարզ երևում է։ Փիր Ղուլի խանը շարունակում է հետևել մարաջախտների խորհրդին և այն սրբությամբ է կատարում՝ զորավարը պարտավոր է հարմար ու ապահով տեղ ընտրել և հետևել մարտին։

Պորուչիկ Լադինսկու եգերներն այնպիսի արագությամբ նետվեցին թշնամու մարտկոցները, որ թոփչիբաշին չհասցրեց նույնիսկ կարգի բերել իր մարդկանց և առաջինն ինքը փախավ։ Մուխթար էլ Զաքիրի հեծելագունդը պատրաստ չէր մարտի։ Մինչ սարբազները կհասցնեն թամբել ձիերը, Վանի յուզբաշին իր փոքրիկ հեծելախմբով փակեց նրանց ճանապարհը։ Պորուչիկ Լադինսկին գրավելով պարսկական մարտկոցները, հրամայեց այն շուռ տալ հակառակորդի հետևակի վրա։
Վանի յուզբաշին, ինչ խոսք, չէր կարող կանգնեցնել հսկա հեծելագունդը... և դժվար է ասել, թե այդ ամենն ինչով կավարտվեր, երբ հանկարծ ծանոթ ձայն հասավ ականջին. «Վանի ախպեր, պինդ կաց, թիկունքդ ամուր է»։

ՎԱՆԻ ՅՈՒԶԲԱՇԻ. Դա եղբայրս էր՝ Հակոբը։ Նա հասավ ճիշտ ժամանակին, ինչպես ասում են՝ աստված նրան ուղարկեց։ Նա եկավ յոթանասուն հեծյալ խմբով, հարվածեց թիկունքից, պարսիկները սկսեցին փախչել խուճապահար ։ Մեզ էլ դա էր հարկավոր, առանց ժամանակ կորցնելու, սլացանք դեպի դիմացի սարալանջը, ուր կանգնած է ինքը՝ Փիր Ղուլի խանը։ Մուրադն ընթացքից նշան բռնեց, կրակեց, խանը բռնեց թևից ու գոռաց կողքին կանգնած աջուդան բաշիի վրա։ Սարբազներն անկանոն կրակ բացեցին մեզ վրա։ Փիր Ղուլի խանը նույն պահին նստեց իր ձին, անցավ բլրի ետև։ Գնդապետ Կարյագինը, որ հետևում էր մեզ, հրամայեց վերադառնալ։

ԿՈՏԼՅԱՐԵՎՍԿԻ. Ես լսել էի Հակոբ յուզբաշու մասին, բայց այն, ինչ տեսա իմ աչքով, հնարավոր չէ նկարագրել։ Նա լեռնային արծվի պես մխրճվեց թշնամու հեծելագնդի մեջ, թրատեց երեք սարբազի։ Այդպես միայն արծիվն է հալածում ագռավներին, որոնք համարձակվել են մտնել իր բունը։ Սկզբում ինձ թվաց, թե նա ձախլիկ է, բայց պարզվեց, որ երկու ձեռքով էլ հմտորեն բանեցնում է թուրը։ Մուխթար էլ Զաքիրը տեսավ Հակոբ յուզբաշուն, խթանեց ձին, և երկու հակառակորդներ կանգնեցին դեմ-դիմաց։ Առաջինը փորձված սարհանդ է, Փիր Ղուլի խանի փառքն ու պարծանքը, երկրորդը ջահել տղա, բանակում չի ծառայել, հետևաբար չունի մեծ փորձ։ Դա արդեն ազնիվ մենամարտ էր, ինչպես ասպետների ժամանակներում։ Զնգացին թրերը, դաշտում սկսվեց զարմանալի մի հողմապար։ Եղավ մի պահ, որ թվաց, թե պարսիկ սարհանդը արդեն առավելության է հասել, բայց դա մի պահ էր միայն, Հակոբը իսկույն խույս տվեց նրա հարվածից և իր թուրն իջեցրեց հակառակորդի պարանոցին։

ՓԻՐ ՂՈՒԼԻ ԽԱՆ. Հայ յուզբաշին սպանեց իմ ամենալավ սարհանդին։ Ալլահը վկա, եթե այդ հայ յուզբաշին ձեռքս ընկնի, ես նրան լավ պատիվ կանեմ, փեշքեշներ կտամ և հետո կկտրեմ գլուխը։ Գյավուրը կռվել գիտե։ Այդ ռուս սարհանդն էլ մեզ լավ խաբեց։ Չէ, ալլահը վկա, ես դրանց ձեռքից բաց չեմ թողնի, բոլորին կխեղդեմ այդ գերեզմանոցում։

ՍԵՅՖՕԼԼԱ ՎԱՀԻԴ ԷԼ ՓՈՒՐ. Ես պատռեցի գրածներս ու նետեցի խարույկի մեջ։ Մեծ Ֆիրդուսի լինելու համար Ռոստամ Զալի նման հերոս պիտի ունենալ և համարձակություն՝ ասելու ճշմարտությունը։ Այս ճակատամարտը բացեց իմ աչքերը։ Հայ յուզբաշիները ինձ դարձրին միանգամայն ուրիշ մարդ։ Մեկը արծիվ էր, մյուսը՝ բազե։ Այն սևաթույր ձիավորը, որ օգնության հասավ եղբորը, իսկական կտրիճ է։ Ես այստեղ հիշեցի մեծ Ֆիրդուսուն. «Իսկ Հայկազուն Մուշեղ քաջը պոկվեց կարծես խենթ հողմից»։ Բայց ո՞ւր մնաց Աբաս Միրզայի փառաբանված բանակը։ Փիր Ղուլի խանը կորցրեց գլուխը, իսկ երբ վիրավորվեց, սկսեց հայհոյել իր անճարակ սարհանդներին։ Ես հասկացա նաև մի բան՝ մեր կռիվն անարդար կռիվ է։
Փիր Ղուլի խանը դեռ կոկորդն է պատռում՝ կվառեմ, կքանդեմ, կխեղդեմ,կմորթեմ, կենդանի կթաղեմ, մոխիր կդարձնեմ...
Ֆիրդուսին խելոք է ասել.
Եթե մարդու միտքը ընդմիշտ խարխափում է խավարում,
Ոչ մի անգամ նրա հոգին լույսի շող չի արձակում։

ԿԱՐՅԱԳԻՆ. «Ձերդ գերազանցություն, այն ինչ տեղի ունեցավ վերջին ճակատամարտում, անհնար է պատմել։ Մենք Ասկերանի բերդի մոտ ընկանք ծուղակի մեջ։ Դուք հրամայել էիք, որ մայոր Լիսանևիչը թողնի Շուշվա բերդը, ամրանա Ասկերանում։ Սակայն ինչպես հայտնի է ձեզ արդեն, նա չէր կարող դիմել նման քայլի, որովհետև բերդը գտնվում է պաշարման մեջ։ Մեզ մնում էր միայն ամրանալ մի ընդարձակ գերեզմանոցում, ետ մղել հակառակորդի գրոհները։ Մի փոքրիկ գումարտակ, այնուամենայնիվ, արեց անհնարինը։ Ուրիշ ելք չկար, դիմեցինք գրոհի։ Մենք սկզբում գրավեցինք հակառակորդի հինգ մարտկոցները, և այն պահին, երբ Փիր Ղուլի խանը սթափվեց, ոտքի հանեց հեծելագունդն ու երկու հետևակային գնդեր, Վանի յուզբաշու եղբայրը՝ Հակոբ յուզբաշին, իր հեծելախմբով հասավ օգնության։ Մենք շահեցինք այդ ճակատամարտը, բայց այդպես էլ չկարողացանք ճեղքել օղակը։ Տա աստված, որ այս հաղթանակը մեզ վրա շատ ծանր չնստի։ Սպասում եմ ձեր կարգադրությանը»։


6.

Փիր Ղուլի խանը չարդարացրեց Աբաս Միրզայի հույսերը։ Շուշիի բերդը մնաց հակառակորդի ձեռքում։ Բայց Աբաս Միրզային հիմա Շուշին այնքան էլ չի հետաքրքրում։ Հարկավոր է շտապել, քանի հակառակորդը Գանձակում մեծ ուժեր չի կուտակել։ Ասում են՝ գեներալ Ցիցիանովը մի քանի անգամ դիմել է Կովկասի զորքերի գլխավոր հրամանատարին՝ մեր վիճակն անհուսալի է, երկար չենք կարող դիմանալ։ Սակայն գլխավոր հրամանատարը ուղարկել է երկու թե երեք գումարտակ և հրամայել՝ Գանձակը պաշտպանել, թույլ չտալ թշնամին գրավի Ասկերանը։

Աբաս Միրզան մի քանի անգամ զգուշացրել է Փիր Ղուլի խանին, որ հայերի հետ լավ վերաբերվեն, լեզու գտնեն հայ մելիքների հետ և նրանց հրահրեն ռուսների դեմ։ Աբասը համոզված է, որ եթե ինքը գրավի Գանձակը, Շիրվանի, Շաքիի, Բաքվի, Շամախիի, Լենքորանի և մնացած մեծ ու փոքր խանությունները ոտքի կկանգնեն ընդդեմ ռուսների։ Նա հետապնդում է նաև ուրիշ մի նպատակ՝ ժամանակ չտալ, որ թուրքական սուլթանը մտնի Բաքու։ «Սուլթանը ականջի ետևը կտեսնի, բայց Բաքուն չի տեսնի»,- ասել է շահին։

Աբաս Միրզան 30 հազարանոց բանակով շարժվեց դեպի Ասկերան և, թիկունքն ապահովելու նպատակով, երկու գունդ թողեց Խանքենդ ու Խոջալլու գյուղերում, Մազե կամրջի վրա պարեկներ դրեց, մի հեծյալ զորագունդ ամրացավ Բաղեն-շենում։ Չնայած Աբասը կարգադրել էր՝ առայժմ ձեռք չտալ հայերին, բայց Բաղեն-շենի հեծելագնդի սարհանդ Սելիմ Ղասում բեկը չդիմացավ, շարժվեց Շոշ գյուղի վրա՝ թալանի։ Շոշեցիներն էլ կարծես Չիմանի ձորում նրանց էին սպասում, պատսպարվեցին ժայռերի մեջ և սկսեցին քարե կարկուտ թափել նրանց գլխին։ Խանը զգաց, որ մեծ սխալ է կատարել, սպիտակ դրոշակ բարձրացրեց ու ասաց.
- Ա՛յ հայեր, ալլահը վկա, ես լավ մտքով եմ եկել ձեզ մոտ, բա հյուրին էդպե՞ս են ընդունում։

Ասացին.
- Եթե կարողանաս կաշիդ փրկել, կգնաս ձեր Աբաս Միրզային ասես՝ գլուխդ քարովն ես տվել, որ մեզ հյուր ես ուղարկել։
Սելիմ Ղասում բեկը չկարողացավ փրկել իր կաշին։
Փիր Ղուլի խանն իր շքախմբով գնաց դիմավորելու Աբաս Միրզային։ Նա հագել է իր տոնական համազգեստը, կախել շքանշանները և վիրավորված թևը պահել կրըծքին։ Թագաժառանգը չպատասխանեց նրա խոնարհ բարևին, նայեց շքանշաններին ու հարցրեց.
- Փիր Ղուլի խան, դու այդ շքանշանները ե՞րբ և ինչի՞ համար ես ստացել։

Փիր Ղուլի խանն նորից խոնարհեց գլուխն ու ասաց, թե որ շքանշան ինչ ծառայության համար է ստացել։
- Ես ոչ քեզ եմ հավատում, ոչ էլ քո շքանշաններին,- ասաց Աբասը,- հենց հիմա կհանես դրանք և քո ձեռքով կուղարկես այն հայ յուզբաշուն, որ Արաքսի ափին քեզ խաբեց և դեռ վերջումն էլ ժայռերն փուլ ածեց գլխիդ։
Աբասը չէր ուզում ժամանակ կորցնել, տեղ հասնելուն պես հրամայեց. «Մուսուլմանական գերեզմանոցը մաքրել անհավատներից»։ Առաջին հարձակումը ոչ մի արդյունք չտվեց, հակառակորդը ոչ միայն լավ էր ամրացել, այլև, ձեռքի տակ ունենալով բավականին զինամթերք, պաշտպանվում էր հմտորեն։

Երկրորդ հարձակումը նույնպես անցավ ապարդյուն։ Լավ են կռվում, շատ լավ են կռվում,- մրթմրթաց Աբաս Միրզան և մի ուրիշ միտք ծագեց նրա գլխում՝ իսկ մի՞թե չենք կարող այդ հայերին հեռացնել ռուսներից։ Նա կանչեց ծախու մի հայի, որ վաղուց ծառայում էր սարդարին, ասաց, թե ինչ պիտի անի։ Վերջինս սպիտակ դրոշակ բարձրացրեց, կանգնեց բարձր մի քարի ու ասաց.
- Հովհաննես յուզբաշի, Աբաս Միրզան շատ է լսել քո քաջագործությունների մասին... Ճիշտ է, դու կռվել ես պարսիկների դեմ, բայց մեծ սարդարը մեծահոգի է, ներում է քո սխալը։ Մեծ սարդարի կռիվը ոչ թե հայերի, այլ ռուսների դեմ է, որ եկել գրավել են ձեր հողը։ Զենքներդ ցած դրեցեք և գնացեք ձեր տները։

Հովհաննես յուզբաշին պատասխանեց.
- Աբաս Միրզային ասա, որ մենք չենք ընդունում նրա ներումն ու մեծահոգությունը։ Մենք լավ գիտենք սարդարի մտադրությունը։ Մեր հողում նա անելիք չունի։
- Հայե՛ր, ա՛յ հայե՛ր, մտածեցեք, լավ բան չեք անում։
Հովհաննես յուզբաշին հարցրեց.
- Դու է՞լ ես հայ։
- Հայ եմ, հայ եմ։
- Դե երդվիր, որ հայ ես։
- Հիսուս Քրիստոսը վկա։
- Հիսուս Քրիստոսի հետ դու գործ չունես, հավատափոխ շուն, ալլահով երդվիր։
- Հովհաննես յուզբաշի, լավ մտածիր, հետո ուշ կլինի։

Վանի յուզբաշին վերցրեց հրացանը, նայեց քարի վրա կանգնած դավաճանին ու ասաց.
- Մտածել, պրծել եմ։
- Պատասխանդ։
- Ահա պատասխանս...
Հրացանը որոտաց, դավաճանն ընկավ։
Աբաս Միրզան այս անգամ գրոհեց ավելի մեծ ուժերով, երեք թևից։
- Լավ, եթե չեք ուզում ապրել, մեռեք ձեր այդ շեկ շների հետ,- ասաց նա։ - Մենք մինչև երեկո կմաքրենք ձեր հաշիվը։ Որոտացին պարսկական մեծ ու փոքր տրամաչափի թնդանոթները, վառոդի հոտը բռնեց ամենուր։ Գնդապետ Կարյագինն ու մայոր Կոտլյարևսկին, հրացանները ձեռքներին, շիրմաքարից շիրմաքար են վազում, ոգևորում մարտիկներին։ Վանի և Հակոբ յուզբաշիներն իրենց զինախմբով դիրք գրավելով գերեզմանոցի հարավ-արևելյան մասում, երեք անգամ ետ մղեցին հակառակորդի հեծելազորայիններին։ Մուրադը վիրավորվեց թևից, բայց մնաց շարքում։

Երեկոյան պորուչիկ Լիսենկոն 50 զինվորով անցավ հակառակորդի կողմը։ Դա ծանր հարված էր, և Կարյագինը դիմեց զինվորներին.
- Ինչ արած, եղբայրներ, հառաչելով վերքի ցավը չես մեղմի, վշտով դժբախտությունը չես ուղղի, կանենք մեր գործն ու կպաշտպանվենք մինչև արյան վերջին կաթիլը։
Դրությունը օրհասական էր։ Գնդապետը մոտեցավ Վանի յուզբաշուն և ասաց.
- Իվան յուզբաշի, բարեկամս, դուք մեզ շատ եք օգնել, եթե աստված տա, կենդանի մնամ, ամբողջ կյանքում ես ձեզ չեմ մոռանա։ Խնդրում եմ, գոնե դուք փրկեցեք ձեր կյանքը։ Ձեր մայրերը, հայրերը, ձեր կանայք ու երեխաները ձեզ են սպասում։

Վանի յուզբաշին նայեց գնդապետի կապույտ աչքերին ու պատասխանեց.
- Ձերդ գերազանցություն, փրկություն կա։ Մենք արդեն գտել ենք ելքը։
- Չե՞ք կատակում, յուզբաշի։
- Ձերդ գերազանցություն, Շահբուլաղի բերդն այստեղից այնքան էլ հեռու չէ։
- Իսկ ինչպե՞ս դուրս գալ այս կաթսայից։
- Գտել ենք ճանապարհը։ Կես գիշերին կհեռանանք։

Հունիսի 27-ին գնդապետ Կարյագինը գրեց գեներալ Ցիցիանովին. «Շտապե-լով հաղորդելու ձերդ պայծառափայլությանը որքան կարելի է համառոտ Աբաս Միրզայի և նրա վերջին մարտի մասին, հայտնում եմ, որ գումարտակի մնացորդները, մարդկանց ու թնդանոթները ակնհայտ և կատարյալ կորուստից փրկելու ձգտումով նախաձեռնեցի հաստատուն որոշում։ Այն է՝ համարձակությամբ ճեղքել ու անցնել բազմաթիվ հակառակորդի միջով ու գրավել Շահբուլաղի բերդը... Իմ ճեղքման ու գրավման ժամանակ պատահող դեպքերի մասին կհաղորդեմ անհապաղ»։

Գնդապետն այստեղ գույները բավականին խտացրել է. նման հոգնած ու հալից ընկած գումարտակի մնացորդներով ընդհանրապես անհնար է ճեղքել հակառակորդի ուժեղ ու ամուր շղթան։ Վանի յուզբաշին նրան սկզբից ասել էր, որ այդ կաթսայից դուրս կգան անաղմուկ։ Պարսիկները, որ ամուր փակել էին բոլոր անցուղիները, հավանաբար չեն նկատել ժայռերի միջով անցնող նեղ կածանը։ Հակոբ յուզբաշին հիսուն եգերների հետ բոլոր հրանոթները թոկերով բարձրացրեց և դուրս բերեց կանաչ մի բացատ, հետո Մուրադի ուղեկցությամբ բոլոր վիրավորներին անցկացրին լեռնային կածանով, իսկ Վանի յուզբաշին, դեռ լույսը չբացված, արդեն Շահբուլաղ բերդի մոտ էր։

Գերեզմանոցում տիրեց մեռելային լռություն։ Ոչ Աբաս Միրզան և ոչ էլ նրա սարհանդները ոչինչ չէին կասկածում։ Լուսաբացին թագաժառանգը մարդ ուղարկեց բանակցությունների՝ կամ հանձնվեցեք, կամ ոչ մեկին կենդանի չեմ թողնի։ Պորուչիկ Լիսենկոյի զինվորներից մեկը, որ իր արարքի համար զղջացել, փախել էր յուրայինների մոտ, նկատեց Աբասի բանագնացին, առանց վայրկյան կորցնելու, դիմահար կրակեց նրա կրծքին։
- Անհավատները սպանեցին մեր սարբազին,- գոռաց Աբասը և հրամայեց բոլոր թնդանոթներից կրակ բացել գերեզմանոցի վրա...


7.

Շահբուլաղի բերդը...
Բարձր ժայռաբլուր, վեց կլոր բուրգերով շրջափակված քարե ամուր պարիսպ, ատամնավոր բուրգերին շրջանաձև դիտանցքներ, գագաթներին դիտաշտարակներ։

Լեգենդը պատմում է.
Շատ ու շատ տարիներ առաջ մի իշխան եկավ կառուցեց այստեղ շքեղ մի դղյակ և կոչեց այն իր կնոջ անունով՝ Շահանկերտ։ Հետո Լենկ Թեմուրն իր հրոսակներով խուժեց Ղարաբաղ, սպանեց, ավերեց, թալանեց շեները, քարուքանդ արեց բերդերը։ Լենկ Թեմուրի զորապետ Թինմաչանը պաշարեց իշխանի ամրոցը, սակայն այն ամուր էր և անառիկ։ Զորապետը նկատելով, որ բերդի պարիսպները կրաքարից են, հրամայեց զորքին՝ կտրտել անտառը, պարիսպների տակ խարույկներ վառել։ Երեք օր, երեք գիշեր ծուխն ու բոցը երկինք բարձրացան և չորրորդ օրը պարիսպը փլվեց։ Մոնղոլները խուժեցին ներս, բայց այնտեղ ոչ մի կենդանի շունչ չկար, բոլորը գաղտնի գետնուղով հեռացել էին։

Փանահ Ալի անունով խորամանկ, բիրտ ու դաժան մի խան գալիս հաստատվում է այստեղ, նախկին ամրոցի փլատակների վրա կառուցում է մի բերդ և կոչում Շահբուլաղ՝ ամրոցից ոչ այնքան հեռու գտնվող հորդաբուխ աղբյուրի անունով։ Սակայն սրան էլ բախտ չի վիճակվում երկար մնալ իր կառուցած բերդում։ Նրա դաժանությունից հպատակները զզվում ու հեռանում են մի օր։ Արթնանում, տեսնում է բերդում այլևս մարդ չի մնացել, մենակ ինքն է։ Սա էլ թողնում է բերդը, գնում Շուշի։

Ապա ինչ որ Փոլաթ խան, այսինքն մեկը այն հազարավոր ինքնակոչ խաներից, որ ուր կրակ է տեսնում՝ ձեռքերը դեմ է անում, դատարկ տուն է տեսնում, մտնում է մեջը, ասում՝ սա իմ տունն է, իմ պապն է կառուցել, ահա այս Փոլաթ խանն իր անտուն, անտոհմ, անոթի ավազակախմբով գալիս, նստում է Շահբուլաղի բերդում, ճանապարհով անցնողներից ճանապարհահարկ է վերցնում, աղբյուրից ջուր խմողներից՝ ջրահարկ, անտառից չոր ճյուղ պոկողներից՝ անտառահարկ, ապրողներից՝ ապրելահարկ... Ու մի օր էլ մարդկանց համբերության բաժակը լցվում է, բռնում սպանում են նրա որդուն, կանչում խանին և ասում. Փոլաթ խան, հիմա էլ հերթը քոնն է, մեռելահարկ տուր... Այսպես Շահբուլաղի բերդը ձեռքից ձեռք է անցնում , և 1805 թվականի հունիսին բերդին տիրում է Աբաս Միրզայի մոտիկ ազգակից Իֆիալ խանը՝ իր 150 սարբազով։

Իֆիալ խանն այժմ սպասում էր Աբաս Միրզային։ Բերդի դարպասները բաց են, սարբազներն իրենք իրենց համար շրջում են մոտակա անտառում։ «Եթե մենք հիմա չգրավենք բերդը, Աբասը հենց այստեղ էլ սրի կքաշի բոլորիս»,- ասաց Վանի յուզբաշին։ Ռուս զինվորներն ու հայ կամավորականները դարպասից ներխուժեցին սելավի պես։ Իֆիալ խանը վերջին պահին իր մի քանի սարբազներով փորձեց փակել դարպասները, բայց արդեն ուշ էր, իր օգնականների հետ ընկավ խոցված, իսկ կենդանի մնացած պարսիկները փախան։ Գնդապետ Կարյագինը գիտեր, որ Աբաս Միրզան շուտով կպաշարի բերդը, ջրի և հացի պաշարը չի հերիքի, կանչեց Վանի և Հակոբ յուզբաշիներին, ասաց.
- Սա արդեն կամավոր բանտարկություն է և դժվար չէ ենթադրել, թե ինչով կավարտվի։ Կարծում եմ, դուք դրսից ավելի լավ կօգնեք մեզ։

- Համաձայն եմ ձերդ գերազանցության հետ,- պատասխանեց Վանի յուզբաշին,- Հակոբը տղաների հետ կհեռանա, ես ու Մուրադը կմնանք այստեղ։
Գնդապետը զեկույց ուղարկեց իշխան Ցիցիանովին. «Բերդն իմ կողմից վերցված է, հակառակորդին դուրս ենք շպրտել, սպասում ենք ձերդ պայծառափայլության կարգադրությանը»։
Աբաս Միրզան չուշացավ, պաշարեց բերդը։ Զորագունդը ամուր ու բարձր պատերի հետևում ապահով է, պարսկական ռումբերն անուժ են քարակոփ պատերի դեմ։ Սակայն պարենը բավականին քիչ է, և դա լավ գիտեր նաև Աբասը։

Սկսվեց սովը։ Վիմափոր քառանկյունի ջրհորում դեռ ջուր կար, իսկ հա՞ց... Այդ մասին պորուչիկ Լադինսկին հետագայում պիտի գրեր. «Այդ սարսափելի ծայրահեղ պահին մեր իսկական բարերարը, որի անունը պիտի անմոռաց մնա Կարյագինի զորախմբում եղածներիս համար՝ մեր հավատարիմ Իվան յուզբաշին, առաջարկեց մեզ համար ճարել որքան հնարավոր կլինի ուտելիք, իսկ ամենագլխավորը՝ նա հանձն առավ տեղեկացնելու իշխան Ցիցիանովին մեր անելանելի վիճակի մասին»։
Կարյագինի նամակը կարճ էր և կոնկրետ։ Աբաս Միրզայից հետո Ղարաբաղ մտավ պարսկական գլխավոր բանակը՝ Բաբախանի գլխավորությամբ։ Նման դեպքում ասում են՝ գլխացավն ու հոդացավը քիչ էր, փորացավն էլ ավելացավ։ Եվ ապա Կարյագինը ավելացնում է. «Եթե ձերդ պայծառափայլություն, չշտապեք, ապա զորախումբը կկործանվի ոչ թե անձնատուր լինելով, որին չեմ դիմի մինչև արյան վերջին կաթիլը, այլև պարենի ծայրահեղ պակասից»։


8.

Աբասը գնդապետ Կարյագինին առաջարկեց պատվով հանձնվել։ Կարյագինը հույս ունենալով, որ Իշխան Ցիցիանովը օգնության կհասնի, որոշեց ժամանակ շահել և պատասխանեց՝ հանձնվելը կհանձնվենք, ուրիշ ելք չկա, բայց մարդկանց հետ պիտի խորհրդակցել։ Հաջորդ օրը Աբասը նորից կրկնեց իր առաջարկությունը։ Գնդապետն ասաց՝ մենք համաձայն ենք, բայց հարցը պիտի լուծել խաղաղ բանակցությամբ։ Ես առավոտյան կուղարկեմ իմ ներկայացուցիչներին՝ պայմանավորվելու։
Ներկայացուցիչները պորուչիկ Լադինսկին և Վանի յուզբաշին էին։ Կարյագինը նկատի էր առել այն փաստը, որ յուզբաշին պարսկերեն լավ գիտե, մյուս կողմից՝ նրանց թարգմանիչները հաճախ աղավաղում են բառերն ու մտքերը, ամեն ինչ խառնում իրար։

Աբաս Միրզան նրանց ընդունեց իր մեծ ու շքեղ վրանում։ Նրա կողքին կանգնած էին երկու սարթիփ և ինքը՝ Փիր Ղուլի խանը։ Վերջինս առաջին հայացքից ճանաչեց հայ յուզբաշուն, դեմքը ծռմռեց, բայց ցույց տվեց, որ չի ճանաչում իր հակառակորդին, և հետո էլ՝ մենակ իրեն չի խաբել այս խորամանկ հայը։ Աբասի քթի տակից փախցրել է ռուսական ամբողջ զորագունդը։
Աբաս Միրզան գլխով պատասխանեց նրանց բարևին ու հարցրեց.
- Ինչպե՞ս է գնդապետ Կարյագինի առողջությունը։
- Փառք աստծո, ողջ և առողջ է,- պատասխանեց յուզբաշին։
- Լավ է, շատ լավ է,- Աբասը գլխով արեց,- թող աստված նրան երկար կյանք ու արև տա,- շեղակի նայեց յուզբաշուն,- Վանի յուզբաշին դո՞ւք ե՛ք։

- Սարդարը չի սխալվում, ես եմ։
- Դուք ո՞ւմ կողմից եք եկել բանակցություններ վարելու՝ ռուսների՞, թե՞ հայերի։
- Որպես ղարաբաղցի՝ հայերի կողմից, որպես ռուսական բանակի զինվոր՝ ռուսների կողմից։
- Պարսկերեն լավ եք խոսում, յուզբաշի, եթե մեզ չեք սիրում, ինչո՞ւ եք սովորել մեր լեզուն։
- Թշնամուն հաղթելու համար պիտի իմանալ նրա լեզուն։ Բայց ես պարսիկ ժողովրդին չեմ ատում։
- Բայց մենք կռվում ենք ոչ թե հայերի դեմ, այլ ռուսների,- ասաց Աբաս Միրզան։
- Այդ դեպքում սարդարն ի՞նչ գործ ունի Ղարաբաղում։
- Ռուսաստանի ճանապարհն անցնում է Ղարաբաղով։

Վանի յուզբաշին ծիծաղեց և սարդարը հարցրեց.
- Ինչո՞ւ եք ծիծաղում
- Սարդար, այդ դեպքում ինչո՞ւ եք կանգնել, շարունակեցեք ձեր ճանապարհը։
- Որ սկսել ենք, ուրեմն կշարունակենք,- Աբաս Միրզան գլխով ցույց տվեց Փիր Ղուլի խանին,- Յուզբաշի, դուք գիտե՞ք, որ Փիր Ղուլի խանը ձեր գլխի համար հիսուն ոսկի է նշանակել։
- Իսկ ես Փիր Ղուլի խանի գլխի համար ոչ մի շահի էլ չեմ նշանակել։
Պատասխանը դուր եկավ Աբաս Միրզային, ծիծաղեց ու դարձավ Փիր Ղուլի խանին։
- Խան, իմ արևը, շատ քիչ ես նշանակել, այսպիսի գլուխը հազարներ արժե։
- Մեծ սարդար, այդ գլուխը հիմա մեր ձեռքին է,- Փիր Ղուլի խանի աչքերը շողացին։

Աբասն արհամարհանքով շրջեց դեմքը։
- Լավ դառնանք մեր գործին, ե՞րբ եք ուզում հանձնվել։
- Սարդար, մինչև հանձնվելը՝ պիտի ընդունեք մեր պայմանը։
- Հասկանում եմ, ապահովել բոլորիդ կյանքը։ Ընդունում եմ։ Ուրի՞շ։
- Ձեր սարբազները թալանում են մեր գյուղերը։
- Ես դա չգիտեի,- սարդարը զայրացած նայեց Փիր Ղուլի խանին։ - Խան, դա ճի՞շտ է։
- Առաջին անգամն եմ լսում,- պատասխանեց Փիր Ղուլի խանը։
- Ճիշտ չէ,- Վանին ցույց տվեց Փիր Ղուլի խանի արծաթե գոտին,- խան, դուք հիմա ձեր մեջքին կրում եք մեր գյուղացի Առաքել Հովսեփյանի գոտին։ Լավ նայեցեք, ճարմանդին գրած է նրա անունը։ Այդ գոտին իմ հոր՝ Զարդար Աթունի ձեռքի գործն է։

Փիր Ղուլի խանը գունատվեց։ Աբաս Միրզան մի անգամ էլ արհամարհանքով նայեց նրա կողմը և նրա հայացքն ասում էր. «Ախմախ ես, Փիր Ղուլի խան, ավանակ ես, հիմա՞ էր մնացել, որ գոտին կապես»։
- Պարզ է,- Աբաս Միրզան ոտքի կանգնեց,- ե՞րբ կբացեք բերդի դարպասները։
- Առավոտյան, սարդար։
Առավոտյան բերդի դարպասները չբացվեցին։ Դիտաշտարակից ինչ-որ հայ ասաց, որ սպաները դեռ խորհրդակցում են։ Աբաս Միրզան շտապում էր, Բաբա խանը Ասկերանի բերդում սպասում է իրեն։ Քիչ անց աշտարակից լսվեց նույն ձայնը.
- Մեծ սարդար, գնդապետ Կարյագինը խնդրում է մի օր էլ սպասել։ Աբաս Միրզան զայրույթից դողաց.
- Ոչ մի վարկյան էլ չեմ սպասի,- և հրամայեց թնդանոթների փողերն ուղղել բերդի դարպասներին։

Պարսիկները թնդանոթները մոտեցրին դարպասներին, տվեցին կրակահերթ։ Դարպասները փլվեցին, թշնամին խուժեց ներս, բայց բերդում կենդանի շունչ չկար։ Գումարտակը բերդից հեռացել էր հենց այն պահին, երբ հայ յուզբաշին եկել էր բանակցություններ վարելու։ Գնդապետը բերդում նամակ էր թողել սարդարին, ուր նա գրում է. «Ձեր նամակում, որ գրել եք ինձ, ասում եք, որ ձեր հայրը իմ հանդեպ բարեհաճ է, իսկ ես պատիվ ունեմ հայտնելու, որ կռվելով հակառակորդի հետ, նրանից ողորմություն չեն սպասում։ Ես, զենքի տակ ճերմակածս, ինձ երջանիկ եմ զգում, երբ արյուն եմ թափում իմ հայրենիքի համար»։
Քիչ անց Աբասին հայտնեցին, որ հակառակորդը հիմա էլ ամրացել է Մոխրաթաղի ամրոցում, բայց սարդարը շտապում էր Ասկերան, նա ռուսներին հետապնդելու համար թողեց երկու հազարանոց մի բանակ լեռներում՝ Փիր Ղուլի խանի հրամանատարությամբ, և ասաց. «Խան, այս շիլան դու ես եփել, դու էլ կուտես»։


9.

Ամեն օր, կեսօրին, նույն ժամին մեչիդի բարձր կատարից ծորում է մոլլա Մուրշուդի միապաղաղ, հոգնեցուցիչ, ձանձրալի ազանը, որ նման է սրտակեղեք ողբի։ Եվ գուցե իրոք նա ողբում է շեյխին, որ այլևս չկա։
Ամեն օր, նույն ժամին, երբ ավարտվում է կեսօրվա նամազը, և մոլլա Մուրշուդը «ալլահ, ալլահ» մրմնջալով տուն է շտապում, պարսկական թնդանոթները մի քանի ռումբ են շպրտում բերդի կողմը։ Պարսիկ թոփչիներին չի հետաքրքրում, թե որտեղ են ընկնում իրենց արձակած ռումբերը. ուղղակի ուզում են հիշեցնել պաշարվածներին, որ իրենք դեռ այստեղ են, կսպասեն այնքան, որ բերդի դարպասները բացվեն ռուսների ձեռքով։

Ամեն օր, կեսօրին, նամազից հետո, Իբրահիմ խանը ծուլորեն գալիս նստում է իր թախտին, մտքում ինչ-որ մտմտում և վեզիրներին նույն հարցը տալիս՝ ի՞նչ խաբար կա։ Պատասխանն էլ համարյա նույնն է՝ ոչ մի նորություն։ Իհարկե, Շուշիիում միշտ էլ նորություններ լինում են, բայց խանին չեն հետաքրքրում այդ նորությունները։ Իր ի՞նչ գործն է, թե ինչ-որ Ալի բեկ գիշերը մորթել է կնոջը, դիակը նետել ժայռից։ Աչքն էլ է հանել, իրեն հալբաթ լավ չի պահել՝ մորթել է։ Կամ էլ ինչ-որ Բոյուքքիշի գողացել է հարևանի կովը, մորթել, միսը ծախել։ է՜, գողացել է, գողացել է, ո՞վ չի գողանում։ Բայց դե մուսուլմանի կովը չպիտի գողանալ, ինչ է, քյոփօղլու ուժը հայերին չի՞ պատում։

Ամեն օր, նույն ժամին գիժ Հասանը Մեծ մեյդանում աջ ու ձախ հրամաններ է տալիս։ Նա իրեն մերթ համարում է Բոյուք սարդար, մերթ բոյուք փաշա, մերթ՝ Քյոռօղլի, գեներալի կեցվածք է ընդունում, իր երևակայական բանակին տանում գրոհի, գրավում թշնամու ամրոցները, հերոսներին պարգևատրում շքանշաններով, վախկոտներին՝ գնդակահարում։ Իսկ եթե փողոցում հանդիպում է որևէ ռուս եգերի, պատիվ է տալիս ու ասում. «Ուռուս փաշա, ման օլում, հարյուր սալդաթ տուր ինձ, գնամ ղզլբաշուն ջարդեմ, գամ»։ Ճիշտ է, դալի Հասանը խելքից թեթև է, բայց շնորհքով գիժ է, մի քանի օրում ռուսերեն հայհոյելը սովորեց, փողոցում հանդիպեց մոլլա Մուրշուդին, պատիվ տվեց, ռուսերեն ասաց՝ դրաստի, մոլլա, և մեր հայհոյեց, կարծելով շատ մեծ պատիվ է անում մոլլային։

Ահա այդ նույն Հասանը, դալի Հասանը, անվնաս Հասանը, խեղճուկրակ Հասանը, իր անգիտությամբ բախտավոր, իր թշվառությամբ երջանիկ Հասանը պարսիկների թնդանոթից արձակած ռումբը, որ ընկել էր Քաջքի մահլայում, բայց չէր պայթել, փաթաթեց փալասի մեջ ու չգիտես ինչպես մի օր հայտնվեց պարսիկների ճամբարում։ Ոչ ոք ուշադրություն չդարձրե՞ց նրա վրա, թե՞ բանի տեղ չդրեցին. խելոք մարդը գլխից ձե՞ռք չի վերցրել, որ մտնի թշնամու ճամբարը։ Երեք սարբազ վրանի մոտ խարույկ վառել, Բենար Ռզա խանի համար խորոված էին պատրաստում։ Դալի Հասանը մոտեցավ, մի կտոր միս խնդրեց, սարբազները նրան բանի տեղ չդրեցին, և նա էլ երեխայի նման խռովեց, փալասի մեջ փաթաթած ռումբը խարույկի մոտ վայր գցեց, ռուսերեն մեր հայհոյելով հեռացավ ճամբարից։

Պայթյունը ցնցեց գետինը, վրանը պոկեց, և երբ սարբազները հասան դեպքի վայր, Բենար Ռզա խանից թաղելու ոչինչ չէր մնացել։ Բանակի հրամանատարությունն իր վրա վերցրեց Ջումի էլ Մուրին, իսկ Դալի Հասանն անտեղյակ իր կատարած սխրանքից, հաջորդ օրը մեչիդի մոտ դարձյալ սպասում էր մոլլա Մուրշուդին, որպեսզի մոտենա, ռուսերեն պատիվ անի՝ դրաստի, ես քո մերը...
Այդ դեպքը տեղի ունեցավ օրվա նույն ժամին, երբ Իբրահիմ խանը վերջացրել էր իր հերթական նամազը, թիկնել թախտին։ Բոյուք վեզիր Էլխան Փարուխը չթողեց, որ խանը բերանը բացի, խոնարհեց գլուխն ու ասաց.
- Նոր խաբար կա, խան։

Իբրահիմ խանը կարծես աշխուժացավ.
- Խաբա՞ր... Ի՞նչ խաբար։
- Բենար Ռզա խանին տրաքացրել են։
- Ո՞նց են տրաքացրել։
- Բոմբ են գցել։
- Բո՞մբ... Ո՞վ է բոմբ գցել։
- Խանն ապրած կենա, ասում են դալի Հասանն է արել։

- Դալի Հասա՜նը,- խանը ծիծաղեց, և որովհետև խանը ծիծաղեց, բոլորն էլ ծիծաղեցին. լաց լիներ՝ լաց կլինեին։ - Դալի Հասա՜նը,- խանն ավելի բարձր ծիծաղեց.- Բոլորդ էլ դալի եք, ձեր մեջ խելքը գլխին մարդ չկա։ Լավ է, լավ է, դալի Հասանին գահրաման շինեցեք, որ ռուսները շքանշան տան։ Էլ ի՞նչ խաբար։
- Բաբա խանը գնում է Ասկերանի վրա։
- Հը՜մ,- խանը մռլտաց, և ոչ ոք չհասկացավ նրա միտքը՝ դա լա՞վ է, թե՞ վատ։- Հա՜, Բաբա խանը կգնա Ասկերանի վրա, ինչո՞ւ չպիտի չգնա։
Իբրահիմ խանի հույսը հիմա Բաբա խանն է։ Բաբա խանը մեծ շահ է, խելք ունի, կհասկանա իր վիճակը։ Մի հնար կգտնի, դուրս կգա բերդից, կգնա ոտքը կպաչի ու կասի՝ մեծ շահ, իմաստուն շահ, շահերի շահ, վերևում ալլահն է, ներքևում՝ դու, աչքս միշտ քո ճանապարհին է եղել, գիշեր-ցերեկ ես քեզ եմ սպասել... Իսկ եթե շահն ասի... Շահն ի՞նչ կասի, ի՞նչ կասի շահը. կասի ո՞վ է ռուսների առջև բացել բերդի դարպասները։ Դեռ երես ունես, խոսում էլ ես։ Շահը ինչո՞ւ չպիտի ասի, ուժեղ է, աշխարհ է դղրդացնում։ Իսկ գուցե ուղարկի Մեհթի խանի՞ն։ Շահը Մեհթի խանի հետ հաշիվ չունի։ Իբրահիմ խանը ձեռքի շարժումով հասկացրեց վեզիրներին, որ իրենց մենակ թողնեն, Մեհթի խանին հրավիրեց մասլահաթի։

- Գործ կա, Մեհթի խան,- խոսեց խանը։ - Բաբախանը քսան հազարանոց բանակով եկել է։ Քսան հազարանոց բանակ,- կրկնեց,- երեսուն հազարանոց բանակ էլ Աբաս Միրզան ունի, կդառնա հիսուն հազար։ Փիր Ղուլի խանի տասը հազարը դեռ չեմ հաշվում։ Գյանջան ռուսներից կվերցնեն։
- Համոզվա՞ծ եք,- հարցրեց Մեհթի խանը։
- Ռուսները չեն դիմանա, մեծ զորքեր չունեն, իսկ Աբասը միշտ էլ մնում է Աբաս Միրզա։ Բաքուն էլ կվերցնի, Գյուրջիստանն էլ։
- Չգիտեմ,- անորոշ պատասխանեց Մեհթի խանը։
- Պիտի իմանաս, երեխա չես։ Քեզ կուղարկեմ Բաբա խանի մոտ, ինձանից շատ ու շատ սալամներ կտանես։

- Իսկ եթե Բաբա խանը հարցնի՝ Իբրահիմ խանը ո՞ւմ կողմն է՝ մե՞ր, թե՞ ռուսների, ի՞նչ պատասխանեմ։
- Ուժեղի։
- Իսկ եթե հանկարծ վաղը ռուսն ուժեղացա՞վ։
- Մինչև վաղը ալլահը մեծ է։
- Խան, բերդի բոլոր անցուղիները փակված են։
- Լավ չի,- խանը մոտեցավ պատուհանին, նայեց, մութ էր, ոչինչ չէր երևում։- Լավ չի, վատ է, շատ է վատ։ Ես սուլթանին նամակ եմ գրել,- դա ասաց ելքից դուրս գալու համա՞ր, թե՞ հենց այնպես։- Սուլթանը մեր բարեկամն է։

- Հեռու է։
- Ի՞նչն է հեռու,- Իբրահիմ խանը իբր չհասկացավ։
- Աբաս Միրզան սուլթանի ճանապարհը այս կողմերի վրա փակել է։
- Մի օր կբացվի։ Իսկ մենք ձեռքներս ծալել՝ նստել ենք։ Ալլահը մեզ չի ների։ Աբաս Միրզան Գյանջան կգրավի, զորքը շուռ կտա մեզ վրա։ Մենք նրան ի՞նչ երեսով պիտի դիմավորենք։
- Աթա, դեռ չի գրավել։ Այդ հայ յուզբաշին Շահբուլաղում Աբասի գլխին գիտե՞ս ինչ խաղ է խաղացել։
Իբրահիմ խանը դա էլ գիտեր, սակայն չգիտեր իրեն հետաքրքրող հարցի պատասխանը՝ ո՞ր կողմ թեքվի՝ ռուսների՞, թե՞ Աբաս Միրզայի։


10.

Ալեքսանդր Առաջինը Աբաս Միրզայի 30 հազարանոց բանակի հարձակման լուրն ընդունեց միանգամայն հանգիստ ու անվրդով, առանձին կարևորություն չտվեց, բայց և այնպես, իբր զարմացավ, որ թագաժառանգը թույլ է տվել այդպիսի հիմարություն։ «Դե լավ,- ասաց,- եթե չի ուզում մեզ հետ հաշտության պայմանագիր կնքել՝ ընդդեմ սուլթանի, թող գլուխը խփի Ղարաբաղի ժայռերին, գուցե խելքի գա»։ Հետո հանկարծ թագավորին հետաքրքրեց Ղարաբաղի ազգաբնակչության քանակը, և դա նրա համար, որ ներկաները ասեն՝ ահա քեզ իսկական թագավոր, ամեն ինչով հետաքրքրվում է, ոչ մի մանրուք աչքից չի վրիպում։ Ոչ ոք հաստատ չգիտեր, թե որքան բնակչություն կա Ղարաբաղում, բայց մոտավոր մի թիվ ասացին։ Թագավորը պահանջեց ճշտել անհապաղ և դարձավ ռազմական մինիստրին. «Հայտնեցեք կոմս Գուդովիչին, որ մենք հավատում և վստահում ենք իրեն, հիշեցրեք նաև, որ ժամանակին ներկայացնի այն քաջերի անունները, ովքեր հանուն ռուսական մեծ կայսրի՝ Աբաս Միրզայի բանակի դեմ մղված մարտերում փառքով կպսակեն իրենց անունները»։ Ներկաները հիացմունքով ընդունեցին թագավորի այդ մեծահոգի վերաբերմունքը ռուսական փառապանծ զինվորների նկատմամբ։ Եթե ռուսական բանակը Ղարաբաղում հաղթի Աբաս Միրզային, անշուշտ կայսրին կհռչակեն մարգարե, Սուրբ Աննայի շքանշանները կշողշողան նաև նրանց կրծքին, ովքեր այսօր անզուսպ հիացմունքով լսում են նորին պայծառափայլությանը։ Իսկ եթե կատարվի հակառակը՝ կմեղադրեն բանակի հրամանատարներին, որ չկարողացան արդարացնել մեծ մարգարեի հույսերը։ Դա արքունիքում նորություն չէ, ընդունված կարգ է։

- Թագաժառանգը, այդ ողորմելի Աբաս Միրզան, միանգամից երկու հանճարեղ սխալ է կատարել,- թագավորը մտասույզ քայլեց դեպի պատուհանը, դիտավորյալ ուշացրեց շարունակությունը, որպեսզի շարժի ներկաների հետաքրքրությունը, և դա հաջողվեց նրան. բոլորի հայացքներն ուղղված են նորին պայծառափայլությանը։ - Աբաս Միրզայի առաջին սխալն այն է, որ Ռուսաստանի հետ դաշինք չկնքեց՝ ընդդեմ Թուրքիայի, երկրորդ սխալը...,- դանդաղ շարժվեց դեպի գրասեղանը, նայեց փոխվարչապետին,- երկրորդ սխալն այն է, որ իրեն համարում է մեծ զորավար։ Երկու սխալ, երկուսն էլ ճակատագրական։ Մնացած սխալների մասին չեմ խոսում, դա թողնում եմ պատմաբաններին։ Ներկաները հիացմունքով ընդունեցին թագավորի նաև այդ խոսքերը։ Զարմանալի է, այսքան երիտասարդ, բայց ինչպիսի՜ եռանդ, մտքի ինչպիսի՜ թռիչքներ... Թագավորը ոչ միայն հմուտ քաղաքագետ և փայլուն դիպլոմատ է, այլև՝ մեծատաղանդ զորապետ։ Իսկ այդ ո՞ր ապուշ դաստիարակն է ասել, որ նա ոչ մի գիրք մինչև վերջ չի կարդացել։ Շատ էլ լավ է արել, ինչո՞ւ իր խելոք ուղեղը լցնի գրքային հիմարություններով, գիրքը նրանց համար է, ովքեր բնական խելք չունեն, ստիպված սովորում են ուրիշներից։

Այդ պահին հազիվ թե որևէ մեկի մտքովն անցներ, որ տարիներ հետո մի ըմբոստ բանաստեղծ (որ հիմա հինգ տարեկան է) այդ պճնամոլ, շողոքորթ ու մեծամիտ խրտվիլակին պիտի բնութագրի այսպես.
Թագավորում էր մեզ վրա այն ժամանակ-
Ջերմացած փառքով պատահական,
Աշխատանքի թշնամի, պճնամոլ, ճաղատ,
Թույլ ու կեղծավոր մի տիրակալ։
Բայց հիմա նա գահի վրա է, ուրեմն՝ ուժեղ է, իմաստուն, խելոք, քան իրենից առաջ եղած բոլոր թագավորները։ Ինքը՝ Ալեքսանդր Առաջինը, ընդունում է իր մեծությունը, հավատացած է, որ իրոք այդպիսին է, հաճախ մտքով թռչում է առաջ, դեպի ապագան, տեսնում է իր բրոնզե փառահեղ արձանը. դա ինքն է, կանգնած բարձր պատվանդանին, արծվային հայացքով նայում է դեպի հեռուն, տեսնում է Ռուսաստանի հին ու նոր թշնամիներին և ասում՝ ես Ռուսաստանն եմ, իսկ ինձ հաղթելը հեշտ չէ։ Ես անհաղթ եմ։

Մի անգամ, երբ պալատական նկարիչը եկավ նկարելու իրեն, մի քիչ անտրամադիր էր, և նկարչին հրամայեց ներկայանալ երկու ժամից հետո։ Թագավորը երկու ժամից ավելի հանդերձարանում զգեստներն էր փոխում։ Մեծադիր հայելու առջև զանազան դիրքեր էր ընդունում, սակայն չկարողանալով գտնել իր մեծությանը հատուկ մի կեցվածք, կարգադրեց նկարչին հայտնլ, որ նորին պայծառափայլությունը ժամանակ չունի, զբաղված է պալատական շատ խիստ կարևոր գործերով»։

Թագավորը ինչպես ոչ մի գիրք, այնպես էլ ոչ մի պաշտոնական գրություն մինչև վերջ չի կարդում, ոչ մի զեկույց մինչև վերջ չի լսում, խոսքը չի հասցնում ավարտին։ Բայց ահա շքանշանների գործում բավականին առատաձեռն է, սիրում է, երբ բոլոր մինիստրները, դեսպանները, զորավարները, գեներալները պալատ են մտնում շքանշաններով և շատ լավ հագնված։ Մի անգամ նա նկատեց մի գեներալի, որ կրծքին կրում էր միայն երկու շքանշան։ Թագավորը կանչեց նրան ու հարցրեց. «Գեներալ, ինչո՞ւ չեք կախել ձեր բոլոր շքանշանները»։ Գեներալն ասաց, որ իր ունեցած շքանշանները միայն դրանք են։ «Դա լավ չէ»,- գոչեց թագավորը և զինվորական մինիստրին կարգադրեց անպայման նկատի առնել գեներալի փայլուն ծառայությունները և ներկայացնել նոր շքանշանների։ Հաջորդ օրը հրամանը կատարվեց։

Թագավորը քայլեց մտասույզ, հետո հանկարծ աշխուժացավ.
- Աբաս Միրզա,- ծիծաղեց,- չեմ հասկանում, ո՞րն է դրա իսկական անունը՝ Աբա՞ս, թե՞ Միրզա։ Շահի անունն ինչպե՞ս է։
Զինվորական մինիստրը պատասխանեց.
- Ֆաթհ Ալի շահ Բաբա խան։
- Շահը քիչ է, խանն էլ վրան է դրել։
Բոլորը ծիծաղեցին, չնայած նրանց հայտնի է, որ դա ոչ թե թագավորի, այլ կոմս Գուդովիչի սրամտությունն է։
Խոսք բացվեց Նապոլեոն Բոնապարտի մասին։
- Կորսիկացի այդ թզուկը նույնպես իրեն մեծ զորավար է համարում,- ասաց թագավորը հեգնանքով.- Եթե այդ թզուկը խելոք չմնա, ես մի օր դրա ականջներից կքաշեմ։ Բայց հիմա կքաշեմ Աբաս Միրզայի ականջներից՝ հենց Ղարաբաղում։

Միապետի տրամադրությունն այսօր իսկապես բարձր է։ Քիչ առաջ նկարիչն ավարտել էր իր դիմանկարը։ Նա սկզբում կայսրի շրթի մի անկյունում ժպիտ էր դրել, բայց դա այնքան էլ դուր չեկավ Ալեքսանդրին՝ ամբողջ Ռուսաստանի հոգսերն իր ուսերին և հանկարծ՝ ժպիտ։ Ժպիտն այն շռայլությունն է, որ թագավորը պահում է նեղ շրջանակների, այսինքն յուրայինների համար։ Կարելի է ժպտալ նաև պարահանդեսներում, կանանց հետ զրուցելիս, սեղանի շուրջ։ Թագավորը մնում է թագավոր՝ դեմքին խստություն, և թող այդ խստությունը դաժան լինի, որպեսզի մուժիկը և սալդաթը երես չառնեն։ Այդ ո՞ր հիմար թագավորն է ժպտալով հրամայում, ժպտալով պատժում և ժպիտը դեմքին՝ ուսերին ամբողջ մի տերություն պահում։
- Լավ, կլինի այդպես, ինչպես ասել եմ։ Այդ Աբասին ցույց կտամ իր տեղը...
Եվ հոգսերից հոգնած թագավորը գնաց հանգստանալու։ Արքունիքում երեկոյան մեծ պարահանդես է։


11.

Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուրը տխուր է։ Ուրախանալու բան չկա։ Նա նորից Փիր Ղուլի խանի աջուդան-բաշին է։ Խանը դեռ հույսը չի կորցրել, հավատում է իր աստղին՝ ռուսները չեն դիմանա, մենք կգրավենք Թիֆլիսը։ Նա հիմա երազում է դառնալ ապագա Թիֆլիսի խանության մեծ խան, շահի նման մի բան։ Սեյֆօլլա Վահիդին ձանձրացնում է նրա շատախոսությունը։ Շողոքորթ ամիրները փառաբանում են խանին, իրենց թալանից թանկագին փեշքեշներ են տալիս նրան։ Փիր Ղուլի խանի երկու հազարանոց բանակը վեր է ածվել ավազակախմբի։ Հարձակվում են հայկական գյուղերի վրա, գողանում, թալանում, իրար կոկորդից պատառ խլում։ Ղուրանում այդպես էլ գրված է, ասում են, այդ կարգը նոր չի ստեղծվել, վաղուց է ստեղծված Ֆաթհ Ալի խանի հորեղբոր՝ Աղա Մուհամեդ շահի կողմից։ Փիր Ղուլի խանը միայն մի անգամ Մոխրաթաղի վրա հարձակվեց, կորցրեց հիսուն սարբազ, վերադարձավ զայրացած ու ասաց. «Ես դրանց այնքան կպահեմ պաշարման մեջ, որ քաղցից իրար միս ուտեն»։

Փիր Ղուլի խանը ինքն էլ ձանձրացավ իր շատախոսությունից, կանչեց Սեյֆօլլա Վահիդին և ասաց. «Աջուդան-բաշի, մեզ հիմա հարկավոր է մի քիչ թարմանալ։ Էս կողմերում մի գյուղ կա, հայ յուզբաշու գյուղը։ Հիմա կգնանք այդ գյուղի վրա, հաշիվներս կմաքրեմ էդ խորամանկ հայի ծնողների և ընտանիքի հետ։ Աջուջան-բաշի, պատրաստվիր»։
Խանն ընտրեց երկու հարյուր հեծյալ սարբազներ, այսինքն ամենախիզախներին։ Կեսօր էր, տոթ։ Լեռնալանջից խանը նայեց հեռադիտակով, խթանեց ձին։ Արագ անցան անտառով, իջան ձորը։ Ձորում աղբյուր կար, խանն իջավ ձիուց, թեքվեց գուռին, և անտառն ասես միանգամից շառաչեց։ Աղբյուրի կողքին խանի ձին չոքեց, սարբազներն իրարով անցան, անկանոն կրակ բացեցին, բայց ո՞ւմ վրա, ոչ ոք չէր երևում։ Փիր Ղուլին բռնեց մոտիկ ձիու սանձը, սպանված սարբազի ոտքն ազատեց ասպանդակից, թռավ թամբին։

Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուրը խթանեց իր ձին և ընտրեց ձորաբերանի նեղ կածանը։ Ձին ցատկեց փոսի վրայով, աջուդան-բաշին պոկվեց թամբից, փռվեց գետնին։ Նա չհասցրեց ոտքի կանգնել, ձախ ձեռքի սուր ծակոցն անցավ ամբողջ մարմնի միջով։
- Աջուդան-բաշի...
Դա հենց ինքն էր՝ հայ յուզբաշին, կանգնած իր դիմաց։
- Այո,- գլխով արեց Սեյֆօլլա Վահիդը,- ես ձեր գերին եմ։
- Մենք թշնամուն հիմա գերի չենք վերցնում։ Ինչի՞ վերցնենք, պահելու տեղ չունենք։
- Ինչպես ուզում եք, յուզբաշի։
- Դուք է՞լ եք ինձ ճանաչում։

- Ճանաչում եմ,- գլխով արեց Սեյֆօլլա Վահիդը,- իսկ ձեզ ո՞վ չի ճանաչում։ Սպանեցեք, բայց ձեզանից մի բան եմ խնդրում...
- Ի՞նչ եք խնդրում։
- Ինձ մարդասպան-ավազակ չհամարեք։ Ձեռքերս մաքուր են։
- Հավատում եմ,- Վանի յուզբաշին օգնեց նրան բարձրանալու,- իսկ ձեր թևի հետ ի՞նչ է եղել։
- Կարծում եմ՝ դուրս է ընկել։
- Կբուժենք։
- Իսկ հետո կսպանե՞ք։
- Աջուդան-բաշի, ինչպե՞ս է ձեր անունը։
- Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուր։

- Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուր, մենք սպանում ենք մարդասպաններին ու ավազակներին։
- Ես ձեր թշնամին եմ, մտել եմ ձեր երկիրը։
- Տարբեր ձևի թշնամիներ են լինում. թշնամիներ, որ իսկական թշնամիներ են, թշնամիներ, որ թշնամություն չեն անում, պարզապես մոլորված մարդիկ են։
Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուրը նստած է հայի տանը։ Յուզբաշու հայրը՝ Հարությունը, կամ ինչպես գյուղում են ասում՝ Զարգար Աթունը, մատներով շոշափեց նրա վիրավոր ձեռքը, ժպտաց՝ դատարկ բան է, հիմա տեղը կգցենք։ Նա այդ ամենը կատարեց վարժ ու արագ։ Հյուրը հյուր է, պիտի պատվել, և Հակոբը գինով լիքը կուլան դրեց սեղանին, Վարդուհին խաշած հավեր բերեց, Վանի յուզբաշին լցրեց գավաթները։
- Փիր Ղուլի խանը եկել էր ձեզ գերելու,- խոսեց Սեյֆօլլա Վահիդը և նայեց յուզբաշու դեմքին։

- Գիտեմ,- յուզբաշին ժպտաց,- ձերոնց մեջ էլ բարի մարդիկ կան։ Հայտնել են։
- Դուք իմ աչքերը բացել եք այն օրը, երբ ջարդեցիք Փիր Ղուլի խանի բանակը։
- Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուր, իսկ Աբաս Միրզայի, Բաբա խանի, Փիր Ղուլի խանի աչքերն ովքե՞ր կբացեն։
- Նրանց աչքերը չեն բացվի։ Նրանք ամբողջ կյանքում կմնան կույր։ Նրանց ոչ ոք լավ խոսքերով չի հիշի, քանզի ինչպես մեծ Ֆիրդուսին է ասել՝ մթնում ընդմիշտ խարխափող միտքը երբեք լույսի շող չի կարող արձակել։
- Աջուդան-բաշի, դուք խոսում եք Ֆիրդուսուց, ուրեմն խելոք մարդ եք. մի բան ասա՝ խմենք։
- Բայց ես հիմա ձեր հյուրը չեմ, այլ գերին, ինձ խոսք չի հասնում։
- Եթե դուք վատ մարդ լինեիք, ես չէի թողնի նստեք իմ սեղանի շուրջ։ Դուք հիմա մեր հյուրն եք։

... Երեկոյան Վանի և Հակոբ յուզբաշիները Սեյֆօլլա Վահիդ էլ Փուրին տարան ուղեկցելու։
- Դուք ձեր Փիր Ղուլիին ի՞նչ պիտի ասեք, որ նա հավատա ձեզ,- հարցրեց Հակոբ յուզբաշին։
- Իսկ Փիր Ղուլի խանն իր այս արարքն ինչպե՞ս պիտի արդարացնի,- ժպտաց աջուդան-բաշին։ -Հայրս շահի պալատում ղուլամ-փիշխդմաթ-բաշի է (գլխավոր սենեկապետ)։ Փիր Ղուլի խանը հիմա ինձանից շատ է վախենում։ Ես ձեզ կօգնեմ, Վանի յուզբաշի։
- Փիր Ղուլի խանը ինձ հեծելագունդ է վստահում։ Մոխրաթաղի անցման գլխավոր ճանապարհը վաղն իմ հսկողության տակ է։
- Ձեզ չե՞ն մեղադրի։
- Ձեր տղաները ձորի այն կողմից ձայներ կբարձրացնեն, իմ հեծելագունդը կտանեմ այդ ուղղությամբ։

Վանի յուզբաշին Մոխրաթաղ հասավ իրիկնամուտին։ Գնդապետ Կարյագինը ուշադիր լսեց նրան և գումարտակին կարգադրեց պատրաստվել։ Հակոբն իր հեծյալներով շարժվեց անտառի մյուս կողմը՝ աղմուկ բարձրացնելու։
Նրանք բերդը թողեցին ուշ գիշերին։ Առջևից իր հեծելախմբով գնում էր Վանի յուզբաշին, ետևից՝ գումարտակը։ Ճանապարհը բաց էր, իսկ անտառի մյուս կողմից դեռ շարունակվում էր հրաձգությունը։ Շուտով երկնքում երևաց լուսաստղը։ Երբ անտառը մնաց ետևում, նրանց դիմավորեց քյաթուկցի Մելքումը։ Իշխան Ցիցիանովից նամակ է բերել՝ գեներալը Աղդարայի մոտ սպասում է իրենց։
Տեղ հասան լուսադեմին՝ հոգնած ու փոշու մեջ կորած։ 600 զինվորից մնացել էին 75 եգերներ։ Իշխանը գրկեց ու համբուրեց գնդապետ Կարյագինին և մայոր Կոտլյարևսկուն, հետո Վանի յուզբաշուն սեղմեց կրծքին, գրպանից հանեց իր արծաթե ժամացույցն ու ասաց.
- Հովհաննես յուզբաշի, քաջ յուզբաշի, սա իմ կողմից հիշատակ։


12.

Աբաս Միրզան Ասկերան հասավ իրիկնամուտին։ Շահը նրան սպասում էր։ Աբասը սևամորուք, խորամանկ աչքերով, քայլում է թեթև, մի տեսակ ցատկոտելով։ Նա արդեն երեսունն անց է, կանանց նկատմամբ անտարբեր չէ և չի կարող հպարտանալ, որ իր բոլոր կանայք գժվում են իր համար։ Նա քսան զավակների հայր է, թեկուզ իր քսան զավակներին համարյա չի տեսնում, բայց դա չի խանգարում, որ շողոքորթ բարեկամներն ու ազգակիցները մեծ սարդարին համարեն հոգատար հայր։
Աբասը մեկ-մեկ թույլ է տալիս, որ կանայք իրար բզկտեն՝ իրենց ամուսնուն տիրանալու համար։ Շահզադեն Թավրիզից ոչ այնքան հեռու քաղաքամերձ ամառանոց ունի, այստեղ էլ նրան սպասում են սիրուհիները։

Ֆաթհ Ալի խանը առաջներում մեկ-մեկ խրատում էր շահզադեին, որ շատ չտարվի կանանցով, բայց համոզվելով, որ միևնույն է, նա անուղղելի լիրբ է՝ ինչպես ինքը, ձեռք քաշեց։ Ֆաթհը իր ներքինի հորեղբորից շատ բան է ժառանգել՝ նրա դաժանությունն ու խորամանկությունը, և ապա, երբ տեղն է գալիս, գիտե հիանալի քաղցրախոսել և այդ քաղցրախոսությամբ էլ կտրել հակառակորդի գլուխը։ Աբաս Միրզան մի շարք հարցերում հակադրվեց շահին. նա ուզում է Պարսկաստանը եվրոպականացնել, և ինչպես հայտնի է, սկսեց բանակից։
- Դեհ, ինչպե՞ս են գործերը,- Ֆաթհ Ալի խանը նայեց որդու աչքերին, և սառն էր ժպիտը։ - Լսել եմ, Փիր Ղուլի խանին շշպռել ես։

- Փիր Ղուլի խանը մեծաբերանի մեկն է,- պատասխանեց շահզադեն,- նա չկարողացավ մաքրել իմ ճանապարհը։
- Ի՞նչ է մտադիր Աբաս Միրզան,- հարցրեց շահը։
- Այլևս չսպասել, ես վաղը կգրավեմ Գյանջան։
- Կգրավես, գիտեմ,- շահը դա ասաց առանց երկմտանքի,- իսկ այդ Իբրահիմ խանը հիմա պարզապես փալաս է։
- Կշպրտենք,- պատասխանեց շահզադեն։ Չասաց՝ կշպրտեմ, նկատի առնելով այն, որ այդ շպրտելուն մասնակից է անում նաև հորը։ - Իսկ դուք, կարծում եմ, լեզու կգտնեք մելիքների հետ։ Հիմա նրանք մեզ շատ են հարկավոր։

Գեներալ Ցիցիանովը երկու գումարտակով, Վանի յուզբաշու հեծելախմբի ուղեկցությամբ շտապեց Շուշի, գնդապետ Կարյագինն արդեն Գանձակում էր, երբ Աբաս Միրզան շրջանցելով գեներալ Ցիցիանովին, շարժվեց առաջ, Ցիցիանովն էլ իր հերթին շրջանցեց Ասկերանը, ուր կանգնած էր շահի բանակը։ Շահզադեն ոգևորված էր՝ գեներալ-իշխանը Գանձակի զորքերի հրամանատարությունը հանձնել է Կարյագինին, իսկ ինքը գլուխն ազատել։ Սա արդեն բերդերում թաքստոցի խաղալ չէ, բաց ճակատամարտ է։ Աբաս Միրզան հարձակման հրաման տվեց։ Նա գնում էր ուղիղ Գանձակի վրա, բայց Ջիղամի մատույցներում ընկավ ուժեղ կրակի տակ։ Կարյագինը ոչ միայն պաշտպանության, այլև հարձակման համար ճիշտ տեղ էր ընտրել, հասկանալով, որ հակառակորդը չի հասցնի ժամանակին տեղադրել իր թնդանոթները։ Իսկ թնդանոթներն այդպես էլ տեղ չհասան։ Ջրաբերդի Մելիք-Ադամ Մեժլումյանն իր հեծելախմբով հարձակվեց և խլեց բոլոր թնդանոթները, պորուչիկ Լադինսկին 30 թնդանոթաձիգներով գնաց նրան օգնելու։ Պարսկական թնդանոթները թիկունքից էին խփում, առջևից՝ ռուսականը։ Հետագայում Աբաս Միրզան իր քաղաքամերձ ամառանոցում կասի՝ ռուսները մեր դեմ են հանել վեց հսկա հետևակային գունդ, հարյուրից ավելի թնդանոթներ, երեք հեծելագունդ, և ես ստիպված էի նահանջել։

Նա բաց ճակատամարտ էր ուզում, սակայն բաց ճակատամարտում պարտվեց խայտառակաբար։ Դեռ շշմած սարբազներն ու ամիրները չէին սթափվել, երբ հանկարծ ռուսներն անցան սվինամարտի։
Շահզադեի մշակած սվինամարտի կանոնները չանցան, և նա զուր էր բղավում իր սարթիփների, սարհանդների, թնդանոթները կորցրած ամիր-թոփխանաների վրա։ Սարբազները կորցնելու ոչինչ չունեին, ունեցածները մի գլուխ էր, հարկավոր էր փրկել...
Աբասը հոգնած էր, բայց քունը չէր տանում։ Սարդարի աջուդանը ասաց, որ Փիր Ղուլի խանը սպասում է դրսում։
- Թող գա,- սարդարը հորանջեց։

Փիր Ղուլի խանը վրան մտնելուն պես ծալվեց Աբասի առաջ.
- Մեծ սարդար, ներկայանում եմ ձեր հրամանով։
- Ինչպե՞ս է զգում իրեն Փիր Ղուլի խանը,- Աբասը դա ասաց արհամարհանքով, նույնիսկ չնայեց նրա կողմը։
- Շահի ստվերին երկար կյանք ու արև եմ ցանկանում,- Փիր Ղուլի խանը նորից ծալվեց։
- Փախա՞վ հայ յուզբաշին։
- Ես մեղք չունեմ, շահի ստվեր...
- Լռի՛ր, չխոսես։ Ես քեզ լավ գիտեմ։ Ալի Մարդան խանին դավաճանեցիր, վաղն էլ ինձ կդավաճանես։ Չքվիր այստեղից։

Շահզադեն էլի չքնեց։ Խառնախռիվ, իրարամերժ, անկապ մտքերը սև որդերի պես խուժել նրա ուղեղը, լափում են։ Պարտությունը՝ պարտություն, այդ ո՞ր մեծ զորավարն է, որ չի ճաշակել պարտության դառնությունը։ Ռուսները լավ են կռվում, իսկ այդ հայերը... Հենց նրա՛նք փաստորեն վճռեցին ճակատամարտի բախտը։ Հայ մելիքը խլեց իր բոլոր թնդանոթները։ Իսկ այդ հայ յուզբաշին ուրիշ բան է՝ ի՜նչ լեզու ունի և ինչ համարձակություն, ասում է՝ թշնամուն հաղթելու համար նրա լեզուն լավ պիտի իմանալ։ Ճիշտ է ասում։ Ի՞նչ վատ կլիներ, որ ինքն էլ լավ իմանար հայի լեզուն։ Ինչո՞ւ սկզբից ընտրեց ֆրանսերենը՝ որ Նապոլեոնի սիրտը շահի՞։ Բայց Նապոլեոնը երբեք պարսկերեն չի սովորի։ Ուժեղները իրենցից թույլերի լեզուն չեն սովորում։

Աբասը թեքվեց ձախ կողքի վրա և ապագան փորձեց պատկերացնել այնպես, ինչպես ինքն է ուզում։ - Ես դեռ ջահել եմ, և եթե ալլահը բարեգութ գտնվի, մի քառասուն տարի էլ կապրեմ։ Գուցեև շատ։ Քսան զավակ ունեմ, այդ քսանի վրա, ալլահի կամքով մի երեսունն էլ կավելացնեմ։ Ներքինի Աղա Մուհամեդի վրեժը կլուծեմ այս ծուռ աշխարհից։ Երեք ամիս առաջ չորս կինս, ասես խոսքները մեկ էին արել, մի օրում ինձ պարգևեցին հինգ զավակներ։ Փարիշա՞նն է զույգ աղջիկ ծնել, թե՞ Զեյնաբը։ Փարիշանը։ Բոլորից շատ երեխաներ Փարիշանն է ծնել։ Շան քածի կողքովը հենց որ անցնում եմ, իսկույն փորն ուռցնում է։ Իսկ ի՞նչ իմանաս, այդ լրբերը փորներն գո՞ւցե ուրիշներից են լցնում։ Աղջիկներ շատ են ծնում։ Քսանից ութը աղջիկ է։

Շահզադեն դարձյալ չքնեց։ Փորձեց միտքը շեղել, խճճել, խառնել և հիմա էլ թեքվեց աջ կողքի վրա, ձայն հասավ ականջին. «Յա՛, Ալի Սալավաթ»։ Գլուխը բարձրացրեց, էլի ականջեց։ Վրանի դռան մոտ երևաց աջուդան-բաշի Աբդուլ Ազիմովի ստվերը։
- Բան կա՞,- ներսից հարցրեց շահզադեն։
Աջուդան-բաշին ետ քաշեց վրանի փեշը, ասաց.
- Մեծ սարդար, Փիր Ղուլի խանը ինքնասպան եղավ։
- Փառք ալլահին,- Աբասը հորանջեց,- դա վաղուց պիտի աներ։


13.

...Իբրահիմ խանն ամենից շատ վախենում էր դրանից։ Աբաս Միրզան պարտվել է, նշանակում է հայ մելիքները գլուխ կբարձրացնեն։ Բայց հիմա հարկավոր է խուսափել տհաճություններից, շնորհավորել գեներալ Ցիցիանովին՝ Գանձակում տարած մեծ հաղթանակի համար։ Ի՞նքը գնա դիմավորելու իշխանին, թե՞ Մեհթի խանին ուղարկի։ Որոշեց ուղարկել Մեհթի խանին՝ ջերմ սալամներ հաղորդելու խանից և հրավիրելու պալատ։ Նա մի կողմից վախենում էր այդ դալի մայոր Լիսանևիչից՝ ի՞նչ իմանաս, մեկ էլ տեսար այդ գյուրջու բալային հրահրեց իր դեմ,- մյուս կողմից էլ հույսեր է փայփայում, որ իշխան գեներալը թույլ կտա օգտագործելու խանական իր իրավունքները։

Գեներալ Ցիցիանովը Շուշի մտավ առանց որևէ անակնկալի։ Պարսկական բանակը լսելով Աբաս Միրզայի պարտության մասին, չսպասեց Ֆաթհ Ալի խանին, քաշվեց Արաքսի ափը։ Շահն էլ իր հերթին, տեսնելով, որ բերդը պաշարողները փախել են, չդիմեց ռիսկի, ինքն էլ քաշվեց Արաքսի ափը։
Գեներալ Ցիցիանովն առաջին օրը ծանոթացավ բերդի ամրություններին, ասաց, թե որտեղ պիտի կենտրոնացվեն հիմնական ուժերը, որտեղ դնել թնդանոթները, հարձակման դեպքում ինչպես պաշտպանել գլխավոր դարպասները։ Գեներալը շտապում էր Բաքու, այնտեղ խռովարարները նորից են գլուխ բարձրացրել։ Նա ընդունեց խանի հրավերը, բայց հրաժարվեց ճաշկերույթից, և հրաժեշտին հիշեցրեց. «Չմոռանաք, Իբրահիմ խան, որ դուք երդվել եք մինչև ձեր կյանքի վերջը հավատարիմ ծառայել մեր հայր թագավորին։ Աբասը չէ, եթե նույնիսկ սուլթանն էլ հարձակվի, միևնույն է, Ռուսաստանը երբեք Ղարաբաղը ձեռքից չի տա»։

Դա նախազգուշացում էր։
Վանի յուզբաշին տուն էր շտապում։ Բայց մինչ այդ, հարկավոր էր հրաժեշտ տալ բարեկամներին։
Գնդապետ Կարյագինն այդ մի քանի օրում ասես ավելի էր ճերմակել։ Նա հոգնած տեսք ուներ, բայց կապույտ աչքերն առաջվա պես ժպտում են։ Կաղալով մոտեցավ Վանի յուզբաշուն, համբուրեց ճակատը։
- Գիտեմ, տղաս, ձերոնց կարոտել ես, շտապում ես։ Ի՞նչ իմանաս, մեկ էլ տեսար մենք նորից հանդիպեցինք։ Մնաս բարով չեմ ասում... Ես քո մասին շատերին եմ պատմել, իշխանն էլ գիտե ամեն ինչ։ Իսկ հիմա ես կարող եմ քեզ տալ մի վկայագիր, պահիր, պետք կգա... հակառակ դեպքում՝ ինձ կհիշես։

«Տրվում է սույնը Հովհաննես յուզբաշուն առ այն մասին, որ նա 1805 թվականին պարսիկների դեմ մղված ռազմական արշավանքի ժամանակ մշտապես մարտում լինելով ինձ հետ, գերազանց խիզախություն է ցուցաբերել գրոհների ընթացքում, որոնք մղվել էին Բաբա խանի որդի Աբաս Միրզայի հրամանատարության տակ գտնվող մեծաքանակ զորքերի դեմ՝ Ասկերանի մոտ, հետո եղել է ինձ հետ՝ ամրոցից նահանջելիս...
Ի ապացույց և ի նշումն այսպիսի գերազանց ծառայությունների, որ կատարել է յուզբաշի Հովհաննեսը՝ առանց որևէ պարգևի, սակայն դեպի ծառայությունն ունեցած ջանասիրությամբ ու եռանդով միայն, անկեղծ պարտավորություն եմ զգում տալու նրան սույնը՝ իմ ստորագրությամբ ու զինանշանի կնիքի դրոշմով։
Նորին Կայսերական Մեծության, Մեծ տիրակալի անունից՝ գնդապետ, 17-րդ Եգերյան գնդի շեֆ, Աննայի 2-րդ աստիճանի ու սբ. նահատակ և անպարտելի Գեորգիի 4-րդ դասի շքանշանակիր ասպետ Կարյագին»։

1806 թվականի փետրվարին, Բաքվի բերդի պարիսպների տակ թշնամու գնդակը խոցեց գեներալ իշխան Ցիցիանովին։ Երբ նրա սպանության լուրը հասավ Իբրահիմ խա նին, խանը շոյեց մորուքը և ասաց. «Փա՜ռք ալլահին, վերջապես կարող եմ ազատ շունչ քաշել»։


14.

Կովկասի գծի, Վրաստանի ու Դաղստանի զորքերի գլխավոր հրամանատար, Աստրախանի նահանգի, Կովկասի ու Վրաստանի քաղաքական գործերի կառավարիչ, ռուսական բոլոր շքանշանների ասպետ կոմս Գուդովիչը երեկոյան լսեց Ելիզավետպոլի մոտ ռուսական զորքերի տարած հաղթանակի մասին, իսկ հաջորդ օրը ստացավ գեներալ-իշխան Ցիցիանովի զեկույցը, ուր նշված էին նաև Վանի ու Հակոբ յուզբաշիների սխրագործությունների մասին։ Գլխավոր հրամանատարը նման գործերի համար պահում է հսկա մի գրասենյակ և գրչավորների մի ամբողջ զորագունդ, որոնք առավոտից երեկո թղթեր են գրում ու ջնջում, արտագրում ու մաքրագրում, գրածները կորցնում՝ գտնում կամ չեն գտնում... Եվ նրանց գրիչների տակ ջոկատը հաճախ դառնում է զորագունդ, զորագունդը՝ մարտկոց, հերոսը՝ վախկոտ, վախկոտը՝ հերոս... Նրանք ամենից շատ խառնում են մարդկանց անուններն ու ազգանունները. Գորկովը դառնում է Վոլկով, Զոսեևը՝ Զայցև, Վառլամսկին՝ Բարանսկի, Ղողաբերիձեն՝ Կոկլաշվիլի, Օթթոբերիձեն՝ Օկտյաբրինսկի... Եվ ինչո՞ւ զարմանալ, երբ Հովհաննես Հարությունովիչ Աթաբեկյան յուզբաշին դարձավ Իոնս Առնոլդովիչ Յուզբաշինսկի։ Հետո պարզվեց, որ ընդհանրապես ոչ միայն Ղարաբաղում, այլև ամբողջ Ռուսաստանում նման անուն-ազգանուն-հայրանունով մարդ գոյություն չունի։ Եթե գոյություն չունի, ուրեմն կռվում հերոսաբար զոհվել է, և թղթերում այդպես էլ գրեցին. «Հանուն մեր հայր թագավորի՝ հերոսաբար զոհվել է»։ Ուրեմն հողը թեթև լինի նրա շիրմին։ Բայց չզոհվեր, լավ կլիներ, ախր մարդուն շնորհվել է պրապորշչիկի կոչում, ոսկե մեդալ և նպաստ՝ տարեկան 200 ռուբլի՝ արծաթով։ Հակոբ Հարությունովիչ Աթաբեկյանն էլ դարձավ Յակով Արոնովիչ Ագաբեկով։

Պորուչիկ Լադինսկին զուր է նամակներով դիմում ծանոթներին ու անծանոթներին, բողոքում, պահանջում՝ մի անգամ ևս ստուգել փաստաթղթերը։ Ցարական արխիվներում գնդեր են կորչում՝ իրենց հրամանատարներով, ուր մնաց, որ չկորչեն երկու հայ յուզբաշի։
Այնուամենայնիվ, վաղ թե ուշ, փառքը գալիս, գտնում է իր տիրոջը։ Փառքը միշտ վազում է հերոսների հետևից։