Կապույտ տարիներ

(վիպակ)


ՀԵՂԻՆԱԿԻ ԿՈՂՄԻՑ

Իմ այս վիպակը կազմված է գրական տարբեր ժանրերից, որոնք գրել եմ տարբեր ժամանակներում և, ըստ էության, միմյանց օրգանական շարունակությունն են։
Գրել եմ իմ տեսածի, ապրածի ու զգացածի մասին, պատկերել մարդկանց, նրանց ապրումներն ու ձգտումները։ Իմ սերունդը չի մասնակցել Մեծ հայրենականին, սակայն տեսել ու զգացել է պատերազմի ահավորությունը։


ՆԱԽԱԲԱՆ

Եթե ինձ ասեին նկարիր քո մանկությունը, ես կնկարեի մի կապույտ թռչուն։ Եվ հետո կնկարեի կապույտ կածան, կապույտ լեռներ, կապույտ անտառ, կապույտ ծաղիկներ...
Արտույտները զանգակների պես կախվել են երկնքից ու երգում են։
Արտույտները կապույտ են, կապույտ է նրանց երգը։
Միրհավը կանչում է անտառի կապույտ բացատում, պոկվում գետնից և թռչում գլխիս վերևով։
Միրհավը կապույտ է, կապույտ է միրհավի կանչը։

Դպրոցում, նկարչության ժամերին ես կապույտ ծաղիկներ էի նկարում, կապույտ եղնիկներ, կապույտ թռչուններ, կապույտ կակաչներ, կապույտ վարդեր, կապույտ աղջիկներ...
Մի անգամ մեր նկարչության ուսուցչուհին ինձ ասաց.
- Ինչո՞ւ քո նկարներում ամեն ինչ կապույտ է։
- Չգիտեմ,- ասացի,- այդպես է ստացվում։
- Լավ,- ժպտաց նա,- մի կարմիր ձի նկարիր։
Ես նկարեցի կապույտ ձի։

Ուզում էի նկարիչ դառնալ, չհաջողվեց. քննող դասախոսը թևը մտերմաբար դրեց ուսիս ու ասաց.
- Տղաս, դու գնա քո կապույտ երազների ետևից։ Քեզնից երևի բանաստեղծ ստացվի։ Բարի ճանապարհ։
Եվ կապույտ էր իմ բարի ճանապարհը։

Մանկությունս մեր գյուղն է, մեր տունը, իմ փոքրիկ մահճակալը, պատշգամբը, այգին, փողոցը, ցանկապատը։ Հետո գալիս են աղբյուրներն ու կալերը, կանաչ փրփուր արտերն ու նախշանկար հովիտները։ Իմ դեմ կանգնում է տատս՝ երկարահասակ մի կին, գուլպա գործելով իջնում է գեղամեջ, կարմիր կծիկն ընկնում է գրպանից, վազում եմ, որ բռնեմ։ Կանաչ եղինջները դաղում են բաց սրունքներս, լաց եմ լինում։ «Կմեծանաս՝ կմոռանաս, ջանս,- ասում է տատս,- լաց մի լինի»։

Մանկությունս տատս է։ Ուսուցիչս, խորհրդատուս, զրուցընկերս։ Խմոր է հունցում՝ կանգնած եմ կողքին։ Վառում է թոնիրը՝ կանգնած եմ կողքին։ Հանդ է գնում՝ բռնած եմ փեշից։ Քունս տանում է՝ գլուխս դնում եմ ծնկանը։ Աշխարհն ինձ համար նոր էր սկսվում, և այնքա՜ն անհասկանալի հարցեր կային։ Գետը որտեղի՞ց է գալիս և որտե՞ղ է գնում։ Որտեղի՞ց են հավաքվում ամպերը։ Ովքե՞ր են ծաղիկներն այդպես սիրուն-սիրուն ներկում։ Ինչո՞ւ ձմեռը ձյուն է գալիս և ոչ թե անձրև։ Տատս պատասխանում է իմ բոլոր հարցերին, և ինձ թվում էր, թե նա ամեն ինչ գիտե։

Մանկությունս նման է հրաշք հեքիաթի։ Մեր գյուղում առաջին անգամ վառվեցին էլեկտրական լամպերը։ Դա ինձ համար հրաշք էր։ Պատի ճակատից կախած սնկաձև ապարատը խոսեց։ Դա ևս հրաշք էր։ Ինքնաթիռը հռնդալով անցավ կապույտ երկնքով։ Հրաշք էր։ Հետո հրաշքները դարձան սովորական երևույթ ու դադարեցին հրաշք լինելուց։ Մի գիշեր շոյեցի մեր դեղին կատվի մեջքը, մորթին չրթչրթաց ու կայծկլտաց։ Ա՜յ թե վախեցա, հա՜...

Մանկությունս... Փակում եմ աչքերս և ուզում եմ շատ բան հիշել։ Նստել եմ մեր տան ետևի մեծ քարին ու նայում եմ լեռներին։ Տատս ասում է՝ այդ լեռների ետևում ուրիշ շատ լեռներ կան։ Ես ուզում եմ տեսնել այդ ուրիշ շատ լեռները։ Այդ ուրիշ շատ լեռների ետևում ծովեր կան։ Ուզում եմ տեսնել այդ ծովերը։ Ծովերում նավեր են լողում, մեծ-մեծ ձկներ կան։ Աշխարհն ինձ թվում է մի գեղեցիկ հեքիաթ, զարմանալի հանելուկ։
- Կմեծանաս, ամեն ինչ կիմանաս,- ասում է տատս։



ՊԱՊՈՒՆՑ ՏՈՒՆԸ

Իմ մանկության պապունց տունը
Իմ Սողոմոն պապս էր,
Տանը համը, տանը բույրը
Իմ Սալոմե տատս էր։

Դա մի հրաշք աշխարհ էր ինձ համար։ Այդ հրաշք աշխարհի կենտրոնում Սողոմոն պապս էր։
Բարձրանում եմ քարե աստիճաններով, պապս տարածում է թևերը.
«Վա՜յ, Վաղիկս եկավ, ճանապարհ տվեք, Վաղիկս եկա՜վ...»։
Քեռիներս ինձ երես էին տալիս, մորաքույրներս պաչպչում էին այտերս, Սալոմե տատս կաթսայից հանում էր շերեփն ու թափահարում. «Ա՛յ օձը կծածներ, ինչո՞ւ եք երեխային չարչարում»։

Ավագ քեռիս՝ Խաչատուրը, բարձրացնում է ձեռքը ու հանդիսավոր հայտարարում. «Սկսում ենք համերգ՝ մեր հարգարժան Վաղիկի պատվին»։ Ասում ու կրծքին է սեղմում լարերը խարխլված թառը։ Սուրեն քեռիս երկու փայտ է վերցնում, մեկը դնում ծնկին, մյուսը տանում-բերում։ Դա նրա քամանչան է։ Սամվել քեռիս ծեծում է դույլը, Մանվել քեռիս պարում է։ Ես շահնշահ եմ, թագաժառանգ եմ։ Ես աշխարհի տերն եմ: Մորաքույր Գոհարն ինձ շալակն է առնում, աստիճաններով ցատկոտելով իջնում։ Նա սայթաքում է, ընկնում։ Կարծես երազում, լսում եմ պապիս ձայնը. «Երեխա՜ս, երեխա՜ս... Պետունց Մանիշակի պատասխանն ինչպե՞ս պիտի տամ»։

Պետունց Մանուշակը տատս է՝ հորս կողմից։ Գալիս է զայրացած, գրկում ինձ և բակից՝ վարից վեր գոչում.
- Սողոմոն, երեխիս ի՞նչ օր եք գցել... Սողոմոն, Սալոմե, ձեր տունը կրակ եմ տալու։
- Իրավունք ունես, Մանիշակ, իրավունք ունես,- խեղճ-խեղճ պատասխանում է պապս։- Աղջի, Սալոմե, նավթամանն էնտեղ է, տուր իրեն...
Պապս դա ասում է այնպիսի լրջությամբ, որ թվում է, թե տատս հիմա նավթամանը շուռ կտա պատշգամբին ու կրակ կտա պապունց տունը։

Գարնանը Խաչատուր քեռիս մեռավ։ Սուգ էր։ Խաչատուր քեռուս մահից մի տարի անց... Զարմանալի է, մի՞թե այդպես են մեռնում մարդիկ։ Սողոմոն պապս թիկնել բարձերին, խոսում էր. «Ժամանակն է, ես գնում եմ, դուք լավ կացեք»։
- Պապին որտե՞ղ է գնում,- հարցնում եմ մորս:
Մայրս լալիս է։

Հարցնում եմ հորս, հայրս գլուխը կախում է։
Ես մոտենում եմ պապիս մահճակալին.
- Պապի, որտե՞ղ ես գնում։
- Պապը ցավդ տանի, հեռու, շա՜տ հեռու եմ գնում։ Խաչատուրս մենակ է մնացել, կանչում է՝ արի։



ՈՍԿԵ ԲԶԵԶ

Որտեղի՞ց էինք գալիս՝ աղբյուրի՞ց, գետափի՞ց, այգո՞ւց, թե՞ արտից։ Հագիս կարմիր բլուզ էր՝ ճերմակ պուտերով, կարճ փողքերով շալվար, նախշուն գուլպաներ։ Տատս բռնել էր ձեռքս, չգիտեմ ինչի մասին էր պատմում։ Հիշում եմ ճամփեզրերին ծաղկած մասրենիները, հեռագրալարերի բվվոցը, հեռագրալարերին թառած դեղնակարմիր, երկար կտուցներով թռչունների ծվծվոցը։ Դաշտը կանաչ էր և գարնան ցողը ադամանդե գինդերի պես շողշողում էր կուրացուցիչ։

Ճամփեզրին ես նկատեցի մի մեծ բզեզ, զարմանալի գեղեցիկ բզեզ՝ ոսկեգույն եղջյուրներով, փայլփլուն մեջքով։ Կանգնել էր բռունցքաչափ մի քարի ու շարժում էր ոսկեգույն եղջյուրները։ Ես մոտեցա, ձեռքս մեկնեցի, ուզում էի բռնել։ «Ձեռ մի տուր,- ասաց տատս։- Աստծու եզը մեղք է, ոչ ոքի չի խանգարում»։ Նույն պահին բզեզը բացեց ոսկե թևիկները, և այդ ոսկե թևիկների տակ տեսա բաց-երկնագույն սարաֆանի պես մի բան։ Բզեզը թռավ աղմուկով ու անհետացավ իմ տեսադաշտից։

- Գնաց աստծու մոտ,- բացատրեց տատս։- Ի՞նչ ես կանգնել, գնանք։
Չգիտեմ ինչու հերսոտվեցի ու լաց եղա։ Տատս ուզում էր վախեցնել. «Որ չգաս, գայլերը կգան, քեզ կուտեն։ Արջը հիմա կգա, քեզ կշալակի ու կտանի անտառ»։ Ես չկարողացա պատկերացնել, թե արջն ինձ ինչպես կարող է շալակել։ Ես վախենում էի դոդոշներից։ Քիչ հեռվում, չեչոտ ժայռակտորին երկու դոդոշներ տնկվել կողք-կողքի, բութ հայացքով նայում էին ինձ։ Իսկ գուցե ինձ չէին նայում։ Եվ ի՜նչ հպարտությամբ էին ցցել իրենց գլուխները։

- Դրանք դոդոշներ են,- ասաց տատս,- խեղճ ու կրակ կենդանիներ։ Ձմռանը քնում են քերծերի արանքում, գարնանը՝ արթնանում։
Ես երեկոյան ոսկե բզեզի մասին պատմեցի մորս, ասաց՝ երևի երազում ես տեսել։ Պատմեցի հորեղբորս, ծիծաղեց. «Դու շարունակ մի բան ես հորինում»։ Հետո ես այդպիսի մի բզեզ տեսա մորքուր Քնարիկի կրծքին, մետաղից էր, թե փղոսկրից։ Մատներով շոշափեցի, հարցրի. «Որտեղի՞ց է այս ոսկե բզեզը»։ Ասաց. «Նշանածս է նվիրել։ Երբ մեծանաս, դու էլ քո նշանածի համար այդպիսի ոսկե բզեզ կառնես»։

Ես ուզում էի շուտ մեծանալ և անպայման այդպիսի մի ոսկե բզեզ գտնել մեր հարևանուհու աղջկա՝ Արևիկի համար։ Դա պիտի լիներ իսկական ոսկե բզեզ։ Արևիկը բաց երկնագույն սարաֆան էր հագնում, լցնում էր մեր կուժը, հանդից մոշ էր բերում։
- Արևիկի հետ դու ո՞նց կարող ես նշանվել,- մորաքույր Քնարիկը ծիծաղեց։- Նա քեզնից շատ է մեծ, շուտով կփոխադրվի տասերորդ դասարան։

Ես չգիտեի, թե մարդիկ ինչպես էին նշանվում։ Տատս պատմեց։ Տղան ու աղջիկը նստում են իրար կողքի, տղայի մայրը աղջկա մատը ոսկե մատանի է հագցնում ու ասում. «Դու այսօրվանից իմ հարսնացուն ես»։
- Ես ուզում եմ նշանվել Արևիկի հետ,- ասացի։- Ես Արևիկի համար Ոսկե բզեզ կառնեմ։
- Արևիկը նշանած ունի։ Շուտով կմեծանաս, դպրոց կգնաս, բժիշկ կդառնաս, քեզ համար մի սիրուն հարսնացու կգտնեմ։
- Ես բժիշկ չեմ դառնա,- ոտքերս խփեցի գետնին։- Երբ մեծանամ, բժիշկներին մի լավ կծեծեմ։

Գիշերն անձրև էր եկել։ Ես առավոտյան մեր բակում տեսա իմ որոնած ոսկե բզեզը։ Մոտեցա։ Չէր շարժվում։ Կանչեցի տատիս, եկավ նայեց ու շարժեց գլուխը.
- Սատկել է աստծու խեղճ եզը։ Մեղք է։
- Աստծու եզ չի, ոսկե բզեզ է։
Տատս ձեռքը թափ տվեց.
- Որտեղի՞ց է այդ ոսկե բզեզը գլուխդ մտել ու դուրս չի գալիս։

Մեծերը հաճախ տարօրինակ բաներ են ասում։ Ոսկե բզեզն ինչպե՞ս կարող է գլուխս մտնել։ Երևի ականջներիս միջով։
Ես վազեցի անձրևից թրջված խոտերի միջով։ Դաշտն անծայրածիր է, մի ծայրը կպել էր երկնքին, մյուս ծայրը՝ լեռներին։ Ոսկե բզեզ եմ որոնում։ Կարծես հեռու հեռուներից մորս ձայնը հասնում է ականջիս.
- Ո՜ւր ես կորել, ա՛յ ոսկե բզեզ...



ՍՈԽԱԿԸ

Հայրս բոստանչի է։ Ամռան ամիսներին մենք գիշերում էինք կոլտնտեսության բանջարանոցներում։ Հոլիկն ընդարձակ էր, գերանաշեն, զով ու մաքուր։ Կողք-կողքի շարված էին փայտե ինքնաշեն մահճակալները, ներքնակների տակ ճռճռում էր չորացած խոտը։ Բակում ջրավազանն էր, ջրավազանից ներքև՝ ռեհանի, մաղադանոսի, գինձի, տաքտեղի ու սամիթի ածուները։ Երբ իջնում էր երեկոն, ծղրիդները սկսում էին իրենց համերգը։ Ինձ համար անհասկանալի էր, թե որտեղից էին գալիս այդ ձայները։ Թվում էր՝ կանաչ մարգերը, անտառը, թփուտները, և կապույտ երկինքը, մի բերան դառած, երգում էին։

Բայց ուրիշ էր լուսաբացը, ուրիշ էր թռչունների համերգը։ Առաջինը սուլում էր թխլիկ սարյակը, մոշահավը ճարճատում էր թփի տակ, կանչում էր հոպոպը, դեղձանիկները սկսում էին միանգամից, խմբով, նրանց ձայնակցում էին խատուտիկները։ Իսկ երբ սոխակը սկսում էր իր մեղեդին, բոլոր հավքերն ասես միանգամից պապանձվում էին, նույնիսկ անկարգ հոպոպը չէր համարձակվում ձայն հանել։
Ես իմ հարցերով ձանձրացնում էի մեծերին։ Ինձ ուշադիր լսում էր միայն Նեսի ապան, բանջարանոցի տնտեսվարը, որ ամեն առավոտ ջուր էր բերում մոտիկ աղբյուրից, թեյ եռացնում, կերակուր պատրաստում ջրվորների համար և ինձ պատմում այն հեռավոր աշխարհների մասին, ուր մռնչում են առյուծները, կատաղած վագրերը գոմեշներ են պատառոտում, հսկա ձկները՝ նավեր շրջում։

Ինձ թվում էր՝ սոխակն աշխարհի ամենագեղեցիկ թռչունն է։ Քանի՜-քանի անգամ եմ վաղ առավոտյան արթնացել, թփից-թուփ, բացատից-բացատ ընկել, բայց զարմանալի բան, այդ հրաշք թռչունը ոչ մի տեղ չէր երևում։ Ես տեսնում էի կեռասենու բարձր կատարին ճոճվող սարյակներին, հոպոպին, որ ամեն անգամ կանչելիս գլուխն իջեցնում ու բարձրացնում էր, բայց սոխակը ոչ մի տեղ չէր երևում։
Նեսի ապան մի առավոտ ձեռքով ինձ մոտ կանչեց, մոշի թփերի արանքով տարավ դեպի կանաչ բացատը, մատը մեկնեց դեպի դիմացի սզենին ու շշնջաց ականջիս.
- Լավ նայիր, հրեն սոխակը...

Ինչպիսի՜ հիասթափություն. սզենու չորաչած ճյուղին կանգնած էր շատ սովորական մոխրագույն մի թռչուն։ Ես տարակուսանքով նայեցի Նեսի ապային. իսկ որտե՞ղ են նրա զառ փետուրները, ոսկե կտուցը, երկար ու սիրուն վիզը։
Իմ հիասթափությունը կլիներ կատարյալ, եթե նա հանկարծ չսկսեր իր երգը։ Ինձ թվաց, թե նրա փոքրիկ, բռնցքաչափ մարմնի մեջ ինչ-որ գերբնական նվագարան է տեղավորված։ Երգում էր թեթև, ազատ, սարյակի նման կուրծքը չէր ուռցնում, և ոչ էլ փքվում հոպոպի նման։ Կանգնել չոր ճյուղին, փակել աչքերը, գեղգեղում էր։ Իսկ երբ լռեց, սարյակը կեռասենու կատարից սկսեց իր սրինգը նվագել, հոպոպը կանչեց, դեղձանիկները ճարճատեցին իրենց երգը։
- Դե հիմա լավ նայիր,- Նեսի ապան ոլորեց բեղի ծայրը,- հերթն էլի սոխակինն է։

Այդ պահին երգող սոխակի կողքին հայտնվեց մի ուրիշ սոխակ, կտուցը քսեց փետուրներին, երկարեց վիզն ու սկսեց։
- Սա վարպետ երգիչ չի,- ասաց Նեսի ապան,- շատ բարձր է վերցրել, տակից հազիվ դուրս գա։
Երկրորդ սոխակի երգն իսկապես կարճ տևեց։ Առաջին սոխակը մոտեցավ, թեթևակի նրան հրեց մի կողմ ու սկսեց իր մեներգը։ Երկրորդը կրկնեց նրան, և այսպես մի քանի անգամ, իսկ հետո սկսեցին երգել միասին։
- Վա՜յ, անիծածներ,- գլուխը շարժեց Նեսի ապան,- ախր, ո՞վ կասի, որ սրանք սովորական ղուշեր են։ Հլա տես, է՜, ինչեր ասես, որ չի ստեղծում այս անաստված բնությունը։

Մենք ամեն առավոտ բացատն էինք շտապում լսելու սոխակի երգը։ Շուտով այդ մասին իմացավ ջրվոր Եղիշն ու սկսեց խաղալ ծերունու հոգու հետ.
- Դու, Նեսի ապա,- ասում էր,- էդ թռչունների ծլվլոցներից ի՞նչ ես հասկանում։ Ախր, ինչո՞ւ ես ամեն առավոտ խեղճ երեխայի քունը խանգարում։
Իսկ ահա ինչ պատահեց մի օր։ Լուսադեմին Եղիշը հոլիկ մտավ ցողոտ ոտքերով, գրպանից մի թաշկինակ հանեց ու ասաց.
- Նեսի ապա, կարո՞ղ ես ասել՝ քեզ համար ի՞նչ նվեր եմ բերել։

Նեսի ապան շարժեց ուսերը։ Եղիշը բացեց թաշկինակը, ցույց տվեց մոխրագույն մի թռչուն։ Ծերունին մոտեցավ, նրա ձեռքից վերցրեց թռչունն ու հոնքերը վեր նետեց.
- Տեր աստված, սոխա՜կը... Լսի՛ր, սրան ո՞նց ես բռնել։
- Շատ հասարակ,- Եղիշը ինքնագոհ ժպտաց,- այս հիմար սոխակները ինքնասիրահարված թռչուններ են, երբ երգում են, փակում են աչքերը, ոչինչ չեն տեսնում, ոչինչ չեն լսում։ Իսկ ես մոտեցա, հո՛պ, բռնեցի։

Նեսի ապան հոլիկի դուռը բացեց, արձակեց սոխակին, հետո դարձավ Եղիշին.
- Դու փիս մարդ ես Եղիշ։ Սոխակը հպարտ թռչուն է, դու խանգարել ես նրա երգը։ Սրանից դենը մեր կողմերում այլևս չի երգի։
Հաջորդ օրը սոխակի ձայնը գալիս էր շատ հեռուներից։



ԾՓՈՒՄ Է ԱՐՏՍ

Արտե՜ր, արտե՜ր, արտե՜ր...
Կանաչ ծովեր, կանաչ ծիծաղ, կանաչ փրփուր, կանաչ երազ...
Արտերում կարմիր հրդեհներ են բռնկվել: Կակաչների կարմիր հրդեհը, կարմիր շորորը, կարմիր ծիծաղը...
Մի կարմիր կակաչ է քայլում արտամիջյան նեղ կածանով։ Այդ կարմիր կակաչը ես եմ։ Տատս գլուխս կարմիր շոր է կապել՝ որտեղից նայի, երևամ։ Մտնում եմ կակաչների կարմիր հորձանուտը, տատս թևը դնում է ճակատին, նայում ու չի գտնում։ «Կնանիք,- ասում է քաղանավորներին,- մի լավ աչք ածեք, երեխան չի երևում»։

Բրիգադավար Ռուբենը սուր աչք ունի, կանգնեցնում է ձին, ձգվում ասպանդակներին ու նկատում ինձ: «Ո՞ւմ աղջիկն ես»,- հարցնում է։ Ես նրան պատասխանում եմ. «Քեռի, իսկ դու ո՞ւմ կնիկն ես»։ Նա ծիծաղում է. «Ի՜նչ լեզու ունի։ Պետունց Մանիշակի թոռը կլինի»։
Ձիու լնդերից ճերմակ փրփուր է թափվում, ռունգերն ուռչում, պայթում են փնչոցով։ Ռուբենն իջնում է ձիուց։ Նա ջահել է, ուժեղ, գեղեցիկ։ Ջուր է խնդրում, Վարդերը վազում, բերում է կուլան։ Ռուբենը գրկում է Վարդերին։ Աղջիկն իբր դիմադրում է. «Ամոթ է, երեխան նայում է»։ «Երեխան ի՞նչ է հասկանում»,- ծիծաղում է Ռուբենը։ Դա վիրավորում է իմ ինքնասիրությունը, և ես ասում եմ. «Վարդերը քո կնի՞կն է, ինչո՞ւ ես պաչում»։

Փափուկ զեփյուռը սանրում է արտի կանաչ վարսերը։ Թը՜ռռռ... արտույտները պոկվում են գետնից, օդում թափահարում իրենց թևերը։ Վարդերը հայացքով ուղեկցում է Ռուբենին ու երգում.
Ծլել է արտս,
Ծփում է արտս...
- Ռուբենը Վարդերին պաչել է,- քրջքջալով վազում եմ դեպի տատս։- Ռուբենը Վարդերին պաչե՜լ է…
- Սո՛ւսս,- Վարդերը ձեռքի ափով փակում է բերանս։- Ի՜նչ խայտառակչի տղա ես։ Դու քո նշանածին չե՞ս պաչելու։
- Ես ուզում եմ, որ դու լինես իմ նշանածը։
- Ինչո՞ւ անպայման ես։
- Որ գրկես ինձ, ման ածես այգիներում, կոնֆետ առնես, տանես կինո...
- Դե բեր թուշդ պաչեմ, ա՛յ զուլում նշանած։

Իմ տեսած առաջին հարսանիքը Ռուբենի և Վարդերի հարսանիքն էր։
Լուսաբացի հետ ծկլթաց զուռնան,
Գյուղը շառաչեց լուսաբացի հետ։
Լուսաբացի հետ դհոլը թնդաց,
Երգը կարկաչեց լուսաբացի հետ։
Մակար տղերքը իրար ձենեցին.
- Եկե՜ք, գնում ենք հարսի ետևից։-
Խաչեղբայրը և ջահել քավորը
Եկան բռնեցին փեսայի թևից։
Փոքրերն ու մեծերն իրար խառնվեցին.
- Հարսը բերո՜ւմ են, հարսը բերո՜ւմ են։-
Դուդուկը անուշ հա գեղգեղում էր,
Դհոլը թնդում, զուռնան գերում էր։

...Ռազմաճակատից Ռուբենը վերադարձավ զույգ հենակներով։ Փողքի մեկը դատարկ էր։ Նա կանգնել գրասենյակի բակում, հայհոյում էր.
- Շունշանորդի, ես այնտեղ արյուն թափեմ, իսկ դու այստեղ կնոջս հետ քեֆ քաշես... Բա դա եղավ արդարությո՞ւն։
Շունշանորդին Թևունց Ասլանն էր։
- Սո՛ւտ է, Ռուբեն, սո՛ւտ է,- գոչեց նա։- Ռուբեն, իմ արևը, հորինել են։ Մեր ախպերությունը վկա, էն հացը քոռացնի ինձ...
- Հացի անունը չտաս, շո՛ւն,- Ռուբենը բարձրացրեց հենակը։- Հացը մեղք է, հացի հետ գործ չունես, թե չէ՝ կարկաժդ կջարդեմ։

Երեկոյան Վարդերը ճչաց.
- Սո՜ւտ է, Ռուբեն, սո՜ւտ է…
Գյուղսովետի նախագահ Սիմոն Ամիրյանը հաստատեց.
- Սո՛ւտ է, այ մարդ, սո՛ւտ է։
Առավոտյան աղբյուրի մոտ ես տեսա Վարդերին։ Կարծես առանձնապես ոչինչ էլ չի եղել, հանգիստ զրուցում էր կանանց հետ, ընդունում նրանց աչքալուսանքը։
Ծլել է արտս,
Ծփում է արտս...
Վարդերի արտը ծփում է։ Ասլանը... սո՜ւտ է։ Ուզում եմ, որ սուտ լինի։ Ճիշտը Ռուբենն է, որ վերադարձել է ռազմաճակատից... մի ոտքով։



ԹԱՏՐՈՆ

Ես լավ եմ հիշում այդ օրը, երբ առաջին անգամ տատս ինձ թատրոն տարավ։ Դա պիտի լիներ մայիս ամսին։ Ձեռքիս յասամանի ծաղկած ճյուղ կար, հագիս նախշանկար բլուզ։
Ակումբը եկեղեցու նախկին շենքն էր՝ բարձր գմբեթով, քարե բեմով։ Դահլիճը նույնպես սալահատակ էր։ Մի թեթև շշուկից անգամ, ակումբը դղդրդում էր։ Տատս ասում էր՝ պատերի մեջ կարասներ կան։ Բեմ տանող աստիճանների ետևում մութ խորաններն են, իսկ բակում, կողք-կողքի շարված են մեծ ու փոքր շիրմաքարեր. «Այս է տապանը տեր Մամբրեի, որ որդին է Առաքել Բաղդասարյանի...», «Այս է տապանը տեր Սահակի, որ որդին է տեր Սուքիասի...»։

Ամենից բարձր շիրմաքարը տեր Մամբրեի շիրմաքարն է։ Ես այդ շիրմաքարից մի անգամ ընկա: Հորեղբայրս ձին նստեց և տարավ ինձ քաղաք։ Նա գրկել էր ինձ, իսկ ես նրան հարցեր էի տալիս. «Այս գետը որտեղի՞ց է գալիս, որտե՞ղ է գնում...»։ Ջահել բժշկուհին վիրակապ դրեց ճակատիս ու ասաց. «Առանձնապես վտանգավոր բան չկա»։
Ուրեմն՝ այսպես, տատս ինձ թատրոն է տանում։
Ես հիմա չեմ հիշում, թե դա ինչ ներկայացում էր։ Այծի մորուքով, մորթե փափախով մի մարդ տրեխ էր գործում ու նախատում կնոջը. «Դու կնիկ չես, տնաքանդ ես։ Էս մածունը, որ բերել ես, հացն ինչո՞ւ ես կողքին դրել։ Որ թեյը կա, շաքարն ինչի՞ է հարկավոր»։ Այդ փնթփնթան մարդու անունը Գոդալ ամի էր։ Դրանից հետո Քելունց Խեչոյին գյուղում անվանում էին Գոդալ ամի, իսկ նա կատակով ասում էր. «Սրանից դենը ոչ թատրոն կխաղամ, ոչ էլ Գոդալ ամի կդառնամ»։

Թատրոնն ինձ դուր եկավ, և ես շարունակ պտտվում էի ակումբի շուրջը։ Փորձերի ժամանակ մուտքն արգելված էր։ «Չի կարելի,- ասում էր ակումբավար Մանվելը,- փորձ է գնում»։ Ուզում եմ տեսնել այդ փորձը. բարձրանում եմ, կանգնում տեր Մամբրեի գերեզմանաքարին, գլուխս երկարում նեղ լուսանցքից, բայց ոչինչ չեմ տեսնում։ Ինչ-որ մեկը ետևից ինձ գրկում, իջեցնում է գետնին։ Քեռիս է։ «Մի անգամ էդ քարից ընկել ես,- ասում է,- չե՞ս խրատվել»։
Թատրոնն ուղղակի խուժեց իմ կյանքի մեջ։ Երազում էի դերասան դառնալ, ոչ թե շարքային, այլ մեծ, շա՜տ մեծ դերասան։ Մեր մեծ թախտը դարձրի բեմ և ստիպեցի տնեցիներին, որ դիտեն իմ խաղը։ Տարբեր ներկայացումներից ինչ-որ կտորներ էի արտասանում, կապկում մեր հարևան Նեսի ապուն, գլուխկոնծի տալիս...

Հետո հորեղբայրս, որ աշխատում էր շրջկոմում, տարավ ինձ քաղաք՝ իսկական թատրոն։ Կարծեմ «Նամուս» էին խաղում։ Դա ինձ համար արդեն իսկական հրաշք էր։ Ամեն ինչ բնական էր։ Ներկայացումից հետո՝ լայն դեմքով, կապուտաչյա մի տղամարդ սեղմեց հորեղբորս ձեռքն ու ասաց. «Վաղը Օթելլո եմ խաղում, անպայման կգաս»։ Այդ մարդը դերասան Արշակ Արշակունին էր։ Նա բեմի վրա սևամորթ էր, կլոր օղերը կախած ականջներից, և բղավում էր. «Տո՛ւր թաշկինակս»։
Հաջորդ օրը ես մուր քսեցի երեսիս, կանգնեցի մեր թախտին ու բղավեցի. «Տո՛ւր թաշկինակս»։ Տատս իսկույն մի ճերմակ թաշկինակ մեկնեց ինձ ու ասաց. «Առ երեսդ մաքրիր»։
Նա երևի չհասկացավ, որ թատրոն էի խաղում։



ԻՄ ԱՌԱՋԻՆ ԴԵՐԸ

Մեր գյուղի փոքրիկ ու անշուք բեմում առաջին անգամ ինձ դեր վստահեցին։ Խաղում էի դժբախտ, խեղճ ու կրակ Գիքորի դերը։ Ես մտել էի իմ տարերքի մեջ։ Իր տարերքի մեջ էր մտել նաև բազազ Արտեմին ներկայացնող Սահակ դային։ Այն հանրահայտ տեսարանում, երբ ես վիզս անմեղ-անմեղ ձգեցի ու հաստատեցի, որ բազազ Արտեմն իրոք ասել է՝ բալը թանկ է, Սահակ դային այնպես ոլորեց աչքերը և դեմքիս այնպիսի մի շառաչուն ապտակ հասցրեց, որ աչքերս մթնեցին, բեմն ու դահլիճը պտտվեցին գլխիս։

Ներկայացումից հետո ես ուռած այտս բռնել, կանգնել էի մի անկյունում։ Սահակ դային մոտեցավ, շոյեց գլուխս ու հարցրեց.
- Ցավո՞ւմ է, ա՛յ խոխա։
- Ցավում է,- տնքացի։
- Յանի շա՞տ է ցավում։
- Շա՜տ...

Նա շոշափեց ուռած այտս ու հառաչեց.
- Ախ, ես էդ բազազ Արտեմի կապիտալիստ հերն եմ անիծել։ Բա դա մա՞րդ է. գել է, գազան է, արյունախում ավազակ է... Բա էդ անխիղճ շանորդին չի՞ հասկանում, որ երեխային էդպես չեն խփի,- հետո բուռս մի կոնֆետ խոթեց, ժպտաց մեղավոր,- ցավդ տանեմ, բան չկա, թատրոն է, կպատահի։
Տարիներ են անցել, գնացել էի գյուղ։ Հանդիպեցի Սահակ դայուն ու հարցրի։
- Հիշո՞ւմ ես, որ «Գիքոր» էինք խաղում։

- Հիշում եմ, ես բազազ Արտեմ էի։
- Հիշո՞ւմ ես, թե ինչպես ապտակեցիր ինձ։
- Էդ մեկն էլ եմ հիշում,- շարժեց գլուխը, լռեց մի պահ, ապա թավ հոնքերն իրար տվեց ու պայթեց.- Ասել եմ, նորից եմ ասում՝ էդ բազազ Արտեմը մարդ չի, գազան է, ավազակ է, խուլիգան է... Ա՛յ անխիղճ տնաքանդ, դու էդ անմեղ երեխային ո՞նց ես խփել, որ մինչև հիմա չի մոռանում։



ՊԱՏԵՐԱԶՄ

Դա մի խաղաղ առավոտ էր։ Հեռագրալարերը անծայրածիր դաշտերով տարածում էին իրենց խաղաղ օրերի բվվոցը։ Գնացել էինք Մաննուտից մորի հավաքելու։ Գարու հունձը նոր էր սկսվել, ցորենի դեղնած արտերը այնպե՜ս անուշ էին խշշում...
Պատերազմն արդեն սկսված էր, թշնամին ռմբակոծում էր Բրեստը։ Մենք այդ մասին չգիտեինք։ Մաննուտից երևում էր խճուղին։
- Նայեցեք, հեծելազորայինները,- գոչեց Գևոն։- Գնում են կռիվ խաղալու։
Արևի շողերի տակ փայլփլում էին թրերի պատյաններն ու հրացանների սվինները, հրանոթների ներկած փողերն ու լաֆետները։ Ավունց Մոսին ճանապարհի կողքին կանգնեցրեց սայլը, թևը դրեց ճակատին, նայեց ու խոսեց. «Ա՛յ լակոտներ, էդ բանից ոնց որ կռվի հոտ է գալիս...»։

Առաջին ծանուցագիրը ստացավ Արզումանենց Սաշան։ Նրան ճանապարհ էր դնում ամբողջ գյուղը։ Հետո սկսվեց ծանուցագրերի հեղեղը։ Գյուղը դատարկվում էր։ Կայարանում տոթ է, փոշի, աղմուկ, ծիծաղ ու լաց։ Փողային նվագախումբն ինչ-որ քայլերգ է նվագում։ Նվագախմբի տղաները ջահել զինվորներ են, պետը՝ երկար բեղերով տարեց զինվորական։ Մեր գյուղացի Հակոբը միացավ նվագախմբին, զլեց զուռնան, նվագախմբի պետը գլուխն օրորեց. «Չէ, ախպեր ջան, չի բռնում, քո նվագը խաղաղ օրերի նվագ է»։
Թատրոնից Արշակ Արշակունին եկավ, ոտանավորներ արտասանեց։
Բժշկական տեխնիկումից մի խումբ ճերմակազգեստ աղջիկներ եկան, երգեցին. «Իմ ընկերները գնացին բանակ, բարի ճանապարհ, իմ ընկերներ»։

Այստեղ կյանքում առաջին անգամ տիկնիկային թատրոն տեսա։ Թելերից կախված տիկնիկները երգում, պարում ու ծիծաղում են։ Քաջ Նազարը վագրը ձի արեց, ապա երևաց քսաներորդ դարի մոլագարը՝ թեք սանրած մազափնջով ու կեռխաչով, հետո ձեռքը բարձրացրեց ու ոռնաց. «Ահա այս ես եմ, Հիտլերը Ադոլֆ, պիտ ձևավորեմ աշխարհը ամորֆ»։
Մորաքրոջս ամուսինը, մեր գյուղի հայտնի կատակաբանը, գետնից մի քար վերցրեց, նշան բռնեց... Քարը կպավ Հիտլերի գանգին ու փշրեց։ Պայթեց ծիծաղը, ներկաները ծափահարեցին։ Նույն պահին վարագույրի ետևից դուրս եկավ ճաղատ մի մարդ ու հարցրեց.
- Քարը ո՞վ նետեց։

Մորաքրոջս ամուսինը խոնարհ աշակերտի պես առաջ եկավ, ձեռքը դրեց կրծքին ու պատասխանեց.
- Ե՛ս։
Ճաղատ մարդն հոնքերն իրար տվեց.
- Դո՞ւք։
- Հա, էլի, ես։ Չե՞ս հավատում, էս խալխից հարցրու։
- Իսկ ի՞նչ իրավունքով եք խանգարում ներկայացումը։
- Բա էդ ավազակն ի՞նչ իրավունքով է խանգարում մեր խաղաղ կյանքը։ Հրեն, արտերը մնացել են կիսատ, ո՞վ պիտի հնձի։

Ճաղատը խոսք չգտավ, մտմտաց ու խոսեց.
- Հասկացեք, ընկեր, դուք փչացրել եք պետական գույքը։
- Պետական գո՜ւյքը: Ախպեր ջան, էդ ո՞ր օրվանից է Հիտլերը պետական գույք դարձել։
- Ախր, սա թատրոն է։
Կեսօրին եկավ «կուկուշկան»։ Դա Ստեփանակերտ-Եվլախ երթուղու գնացքն էր։ Թե ինչու կուկուշկա և ոչ թե գնացք կամ նման մի բան, այդ հարցին միայն Իսակ դային կարող է պատասխանել. «Անունը կուկուշկա են դրել, որովհետև կուկուշկան ավելի սազական է»։

Մի զինվորական կանգնեց «կուկուշկա» կոչվածի կտրին ու ձեռքը բարձրացրեց.
- Լռություն, ընկերներ, կարդում եմ ցուցակը։ Ում անունը կարդամ, թող կանգնի այստեղ,- ցույց է տալիս կալաչափ հրապարակը։- Աբգարյան Սարգիս։
- Ես եմ,- Աբգարյան Սարգիսը ամոթխած երեխայի պես առաջ է շարժվում։
- Աբաղյան Վահան։
- Ես եմ,- Աբաղյան Վահանը կանգնում է Աբգարյան Սարգսի կողքին։
- Բաբայան Իսահակ։
- Բաբայան Իսահակը հենց ես եմ, որ կամ,- Իսակ քեռին զինվորական կեցվածքով շարժվում է առաջ, ինքն իրեն հրամայում.- Սալդաթ Բաբայան, ստո՛յ։ Կըրը-հո՛մ։ Սմիռ-նո՛։ Մալադե՛ց, սալդաթ Բաբայան։

Զինվորականը քթի տակ ծիծաղում է։
- Բաբայան, քիչ առաջ այստեղ ի՞նչ աղմուկ էր։
- Հեչ,- ձեռքը թափ է տալիս Իսակ քեռին։- Դատարկ բան էր, Հիտլերի գանգը ջարդեցի...
Լեյտենանտը շարունակում է կարդալ ցուցակը, և ես լսում եմ հորս անունը։ Հայրս ցուցակում վերջինն է։ Տատս համբուրում է նրա ճակատը, այտերը, ձեռքերն ու լալիս։
«Կուկուշկան», բուռ-բուռ ծուխ արձակելով, հեռանում է։

Այնտեղ, ուր քիչ առաջ ելույթ էր ունենում տիկնիկային թատրոնը, ես գտնում եմ Հիտլերի ջարդված գանգը։ Այն դատարկ է։ Ստվարաթղթի՞ց է պատրաստված, թե՞ գիպսից։ Ցույց եմ տալիս տատիս։
- Դեն նետիր,- բարկանում է տատս,- ինչո՞ւ ես կեղտոտում ձերքերդ։



ՆԱՄԱԿՆԵՐ

Նամակնե՜ր, պատերազմական տարիների նամակներ...
Սրտեր ուրախացնող, սրտեր մղկտացնող, և հաճախ՝ հասցեները կորցրած, եռանկյունաձև նամակներ։ Ճանապարհներին ճերմակաթև աղավնիների պես մոլորված, բայց աղավնիների պես միշտ հավատարիմ, արցունքների միջից ճառագայթող կարոտներ։

Գրում է՝ նշանակում է ապրում է։ Ապրում է, ուրեմն՝ կռվում է։ Կռվում է՝ պիտի հաղթի։ Կարող է և չտեսնել հաղթանակը, չլսել նրա հաղթական քայլերը։ Մարտադաշտում զոհվում են նաև։ Հաղթանակը գալիս է զոհերով։
Նամակնե՜ր, արյունով գրված նամակներ...
Երբ մայրը կարդում էր որդու նամակը, որդին արդեն չկար։ Մայրը չգիտեր այդ մասին։ Նա հավատում էր նամակին։ Նամակը հենց ինքը՝ կյանքն էր։

Երբ Քելունց Խաչատուրի «սև թուղթը» եկավ, նրանց տանը լաց ու սուգ էր, փոստատարը նամակ բերեց։ Նամակը Խաչատուրն էր գրել. «Մայրիկ ջան, այս նամակը գրում եմ խրամատում։ Ձյուն է, սառնամանիք։ Երեկ տաք ձեռնոցներ ստացանք թիկունքից։ Ո՜վ գիտե, գուցե քո ձեռքով գործած ձեռնոցներն են»։ «Սև թուղթ» և նամակ։ Որի՞ն հավատալ։
...Ընկեր Սուրենը մտավ դասարան, բարևեց ու ասաց.
- Կարմիր բանակի հաղթանակը, երեխաներ, կախված է նաև ձեզանից։ Ձեր ստացած ամեն մի «հինգ» թվանշանը մի գնդակ է թշնամու սրտում։

Ընկեր Սուրենը հաջորդ օրը մեկնեց ռազմաճակատ և, նրան փոխարինելու եկավ ընկեր Շարմաղը։
- Ում հայր ռազմաճակատ է մեկնել, թող ձեռք բարձրացնի։
Ձեռք բարձրացրինք, հաշվեց ու ասաց.
- Հիմա գրատախտակին ես ձեզ համար նամակի տեքստ կգրեմ, դուք խնամքով կարտագրեք և կուղարկեք ձեր հայրերին։
Նամակ գրեց. «Սիրելի հայրիկ, ես սովորում եմ երկրորդ դասարանում և միշտ «հինգեր» եմ ստանում։ Հայրիկ ջան, խփեք այդ ֆաշիստներին, քշեք մեր երկրից...»։

Աղամյան Վազգենը գլուխը հակել նստարանին ու լալիս էր։ Ո՞ւմ ուղարկի իր նամակը, երբ հայրն արդեն զոհվել է։
Գևոն արտագրեց նամակը, նույն թղթին չռված աչքերով մի ֆաշիստ նկարեց՝ սվինը եղանի պես տնկած փորում, և տակը գրեց.
Եղբայր, սև արա ֆաշիստի օրը,
Սվինդ խրիր նրա հաստ փորը։
Արշավիրն ուզում էր ետ չմնալ Գևոյից, քառակուսի գլխով ինչ-որ մարդուկ նկարեց ու գրեց. «Իմ սիրելի եղբայր Եղիշ...» մտածեց, Եղիշի համար հանգ գտավ. «Ֆաշիստներին արա վաշ-վիշ»։
Ընկեր Շարմաղը գոհ մնաց այդ նամակից. «Աշակերտներս նկարում և դեռ ոտանավորներ էլ են հորինում…»։



ՆԵՍԻ ԱՊԱՆ

Լերկ գլուխը պլպլում է կրակի պես։ Քայլում է դանդաղ, ասես ոչ թե քայլում, այլ իր քայլերն է մտքում հաշվում։ Անպայման որևէ մեկի հետ պիտի գժտվի։ Թիրախը Ավագեց Միրզան է։ Ինչ հաշիվ ունի նրա հետ, չգիտեմ։ Մեզ ազգակից է գալիս։ Ահա բացում է դուռը, ներս մտնում՝ թևի տակ մի գոլ կաշի։ Տրեխացու է։
- Բարև, ընկեր Վաղիկ։ Կարելի՞ է ներս մտնել։

Հայրս կաշվի վրա, մատիտով նկարում է նրա ոտքը։ Նա գրպանից մի դեղնած թուղթ է հանում և մատաչափ մի մատիտ, մեկնում ինձ,
- Ընկեր Վաղիկ, մի դիմում չե՞ս գրի։
- Դիմումն ի՞նչ է, Նեսի ապա։
- Դիմումն էն է, որ Ավագենց Միրզան փիս մարդ է։ Հա, իմ արևը, շատ փիս մարդ է։ Համ կուլակ է եղել, համ էլ հակա։
- Հական ի՞նչ է, Նեսի ապա։
- Այսինքս՝ միտքը ծուռ է։ Լավ չի մաճ բռնում, խարակ է անում։ Եզներին ծեծում է։ Հնձի վախտն էլ գլուխ է պահում...

Հայրս բարձրացնում է գլուխը.
- Դե լավ, էլի, Նեսի ապա, ճիշտ չես ասում։
- Յանի հինգ տոկոսը ճիշտ չի՞... Հինգ տոկոսը ճիշտ է, դա էլ է հերիք։ Հա, ես դրան պիտի խայտառակեմ...
Նա հագնում է հորս գործած նոր տրեխները և, քայլերը մտքում հաշվելով, հեռանում։ Որդին՝ Վաղարշակը, գալիս է դպրոցից, կանգնում կտրին ու երգում.
Ինչ որ ուզես, ես կբերեմ Մոսկվայից,
Կաքավի պես դուրս ես գալիս էն քոլից։

Ես վազում եմ Վաղարշակի մոտ։ Նա ինձ սիրում է ու երես տալիս։
- Մի ոտանավոր ասա։
Ոտանավոր եմ ասում։ Դա Ավագենց Միրզայի որդի Գուրգենի սովորեցրած ոտանավորն է.
Արտում հեղի,
Ծմակում թեղի,
Կատուն նստի
Նեսու բեղին։

Նեսի ապան լսում է, և մերկ գանգն ավելի է պլպլում։ Հիմա կբռնի ականջս, կքաշի ու կասի. «Էշին տաք ջուր կտա՞ս, թե՞ ցուրտ»։ Ետ-ետ եմ գնում, ուզում եմ փախչել, նա բռնում է թևս ու ժպտում.
- Էդ մեկը սխալ է, ընկեր Վաղիկ,- ասում է,- շատ է սխալ։ Միրզայի լակոտն է սովորեցրել։ Վաղը... Չէ, չէ, հենց հիմա, էս սահաթին կգնաս կանգնես նրանց բակում ու ասես.
Հասրաթի ծմակ,
Խնոցու շմաթ,
Ավագենց Միրզան
Ուտի շան դմակ։

Նեսի ապուն կանչում է դպրոցի դիրեկտոր ընկեր Անահիտը։ Վաղարշակը դասը խանգարել է։ Կոխ է բռնել ընկեր Գրիգորի հետ։ Նեսի ապան բռնում է թևս և, չգիտեմ ինչու, ինձ էլ է իր ետևից քարշ տալիս ուսուցչանոց։ Ընկեր Անահիտը աթոռ է առաջարկում ու խոսում։ Վաղարշակը խուլիգանի մեկն է, ծխում է, աղջիկներին սիրահարական նամակներ գրում, դասերից ուշանում։
- Էդ սկի լավ չի,- տնքում է Նեսի ապան։- Բա կարելի՞ է մեր սոցիալիստական պայծառ դպրոցի դասերը խանգարել։ Ես դրա կողերը, ասում եմ՝ մի լավ ջարդեմ, ի՞նչ կասես, ընկեր Անահիտ։

Նա ձեռքս բռնած դուրս է գալիս ուսուցչանոցից։
- Հը, ի՞նչ կասես, ընկեր Վաղիկ... Ընկեր Անահիտը սիրուն է, չէ՞։ Ես մեր Վաղարշակի համար էդպիսի մի սիրուն աղջիկ եմ առնելու։
Աշնանային մի մառախլապատ օր մեռավ Նեսի ապան։ Նախշուն ազին կանչում էր.
- Այ իմ քաղցր Նեսի, բա որ ինձ անտեր ես թողնում, էդ լա՞վ է։ Նեսի, ախր, սրանից դենը ո՞վ է ինձ հետ կռվելու, ո՞վ է ինձ հայհոյելու...



ՀԻ՜, ՍԱՐԳԻՍՋԱՆ...

Դա ճի՞չ էր, խռովահույզ հոգու աղաղա՞կ, բողո՞ք, թե՞ կարոտ։
- Հի՜, Սարգիսջան...
Սարգիսջանը հաղթ ուսերով, լայն դեմքով, մանկան անմեղ աչքերով տղամարդ է։ Եվ ինքն էլ հոգով կարծես մանուկ է։ Նա հնձվոր է, մաճկալ, սայլապան, կալվոր, դարբին։ Դարբնոցում օգնում էր ուստա Կևուն։ Հիշում եմ, մի անգամ գրազ եկավ Բարունց Իսամի հետ, ծանր զնդանը պոկեց գետնից և մի ձեռքով պտտեցրեց օդում։

Ինչ որ համերգային խմբի հետ գյուղը մի ըմբիշ էր եկել։ Նա բեմում իր ուժն էր ցուցադրում՝ ծալում էր հաստ երկաթը, ատամներով գետնից պոկում երկու փթանոց կշռաքարը, պառկում էր, քարը դնում էին փորին և ծանր մուրճով ջարդում։ Երբ ավարտեց իր ելույթը, դարձավ դեպի դահլիճ ու հարցրեց. «Ինձ հետ ո՞վ կարող է կոխ բռնել»։ Սարգիսջանը դանդաղ ելավ տեղից, բարձրացավ բեմ ու ասաց. «Ես կարող եմ»։ Ըմբիշը ձեռքով տնտղեց Սարգիսջանի բազուկները, ծիծաղեց. «Ախպեր ջան, բա որ կողերդ ջարդե՞մ»։ Սարգիսջանը չգիտեմ ինչ պատասխանեց, և բռնվեցին։ Ըմբիշը պողի պես կարմրել էր։ Քաշքշեցին իրար, կատաղած ցուլերի պես փնչացրին, և ըմբիշը չոքեց...

Դավիթենց պառավը՝ Սարգիսջանի մայրը, մի չոր ու սմքաց կին, երբ որդին հանդից ուշ էր վերադառնում, ձեռքը դնում էր ճակատին ու կանչում.
- Հի՜, Սարգիսջան...
Ակումբում ժողով է.
- Հի՜, Սարգիսջան...

Լիկկայանում ամենից աչքաբացը Սարգիսջանն էր, պատասխանում էր ընկեր Անահիտի բոլոր հարցերին, արտասանում «Թմկաբերդի առումն» ու «Տորք Անգեղը»։ Ոտանավորներ էլ էր հորինում.
Առավոտյան շաղերով
Վարդ եմ քաղել մաղերով,
Սպասում եմ, որ անցնես
Մեր կոլխոզի բաղերով։

Այդ օրը երբեք չեմ մոռանա։ Սարգիսջանը կանգնել մեր բակում, կախել գլուխը, լալիս էր։
- Մաման մեռել է...
Հայրս նրան կարեկցանքի խոսքեր ասաց. «Աշխարհի կարգն է, Սարգիսջան, ով մեռնի-չմեռնի, տան մեծը կմեռնի։ Փառք աստծո, ութսունհինգ տարի ապրել է»։
Նա շարժեց գլուխը և հառաչեց.
- Չէ, Գարեգին, ախր, մայր է, մա՜յր...

Երբ դագաղն իջեցրին փոսի մեջ, հողը խշշալով թափվեց չոր տախտակների վրա, ականջիս ձայն հասավ.
- Հի՜ Սարգիսջան, որբ մնացիր...
Չէ, դա մայրը չէր, Սարգիսջանի կինն էր՝ Թամարը...
Երևի մեր գյուղում Սարգիսջանի չափ ոչ ոք գիրք չէր կարդում։

Ձմեռ է, մեր վառարանում ճարճատում են չոր փայտերը։ Նա կարդում է «Գիքորը»։ Կարդո՞ւմ, թե՞ ասմունքում էր. գյուղացի Համբոյի տունը կռիվ էր ընկել… Բազազ Արտեմը ծեծում է խեղճ ու կրակ Գիքորին։ Գիքորը հիվանդանում է։ Համբոն գալիս է որդուն տեսության... Սարգիսջանի ձայնը դողում է, հիմա նա լաց կլինի։ Բարձրացնում է գլուխն ու երգախառն արտասանում.

Գիքորը հիվանդացավ,
Բազազը ուրախացավ,
Համբոն եկավ տանելու,
Բայց նրա դիակը տեսավ։

Միայն դպրոցում իմացա, որ «Գիքոր»-ում այդպիսի երգ չկա։ Դա Սարգիսջանի հորինածն է։
Հետո հիշում եմ նրա Համբոն՝ բեմի վրա։ Ինչպե՜ս էր խաղում... Չէ, չէր խաղում, կերտում էր։ Դահլիճում սուգ էր։ Լալիս էր նաև ինքը, և արցունքները հոսում էին այտերից։
Պատերազմի տարիներին Սարգիսջանը գյուղամիջում պարապում էր զինակոչիկների հետ։ Դա կոչվում էր շարային պարապմունք։ Նրա ձայնի մեջ խստություն կար. քայլում էր շարքի կողքից ու գոչում. «Ռա՛զ, դվա՛, տրի՛... Ռա՛զ, դվա՛, տրի՛...»։

Ռազմաճակատ մեկնեց կամավոր և ընկավ Կերչում։ Կերչի ճակատի մասին երգ հորինվեց.
Կերչի ճակատում, մայրիկ ջան, վիրավորվեցի,
Վիրավորված ժամանակս ծովը նետվեցի...
Չգիտեմ ինչու, մինչև հիմա ինձ թվում է, թե այդ երգը Սարգիսջանն է հորինել։

Նրանց տունը գյուղի վերին գլխին էր, մի փոքրիկ բլրի վրա։ Կինը մահացավ պատերազմի տարիներին, մի գիշեր տունը փլվեց, հավասարվեց գետնին։ Ամեն անգամ, երբ անցնում եմ այդ փլատակի կողքով, կարծես հեռու հեռուներից ականջիս է հասնում մի սրտակեղեք ձայն.
- Հի՜, Սարգիսջան...



ԲԵԿՈՐԸ

1942 թվականի փետրվարին, երբ ձյունախառն քամին անխղճորեն ծառերի մերկ ճյուղերն էր թափահարում, գզգզում մարագների կտուրների ծղոտը, դղրդացնում տանիքների թիթեղներն ու ծխնելույզների բերանից փախցնում ծուխը, հայրս պատերազմից եկավ անթացուպերով։ Պակաս տարի էր, հացը չէր հերիքում, հազիվ էինք ծայրը ծայրին հասցնում։ Տատս թափ տվեց պարկում մնացած հաճարի մի քանի բուռ ալյուրը, մայրս հավ մորթեց և ինձ ուղարկեց հարևան Աղավելենց տուն՝ կես լիտր օղու։ Աղավելը գիտեր, որ հայրս եկել է, պահարանից հանեց մեկ լիտրանոցի թերատ շիշը, երկու հաց դրեց թևիս տակ ու ասաց. «Այ բալա, եղած-չեղածն էս է, յոլա գնացեք, նեղ օրին լեն օր էլ կգա»։

Հարևանները եկան աչքալուսանքի. «Մանիշակ ազի, աչքդ լույս, Գարեգինը եկավ»։ Տատս՝ «Շնորհակալ եմ, իմը հեվլու է եկել, ձերոնք բարով ողջ և առողջ վերադառնան»։ Ով մտնում, նայում էր հորս վիրավոր ոտքին ու հարցնում՝ ցավում է, հա՞... «Ցավում է,- պատասխանում էր հայրս,- երկու անգամ վիրահատել են, բայց էլի ոսկորների արանքում բեկորներ են մնացել, երկու ամսից հետո պիտի նորից գնամ վիրահատման»։

Եկողները հարևաններ էին, բարեկամներ ու ազգականներ, ամեն կողմից հարցեր էին տալիս՝ ե՞րբ կվերջանա կռիվը, գերմանացիների տանկերն են ուժե՞ղ, թե՞ մեր տանկերը, անգլիացիներն ու ամերիկացիներն ինչո՞ւ չեն բացում երկրորդ ճակատը։ Չերչիլն ի՞նչ է մտածում այդ առթիվ։ Այնպիսի հարցեր էին տալիս, կարծես հայրս առնվազն արտաքին գործերի մինիստրի տեղակալ է կամ բանակի գեներալ։

Նեսի ապան, որ անկյունում լուռ նստած լսում ու ննջում էր, գլուխը բարձրացրեց ու ասաց.
- Գարեգին, լավ կլինի, որ դուք էդ ֆաշիստի տանկերին «Մոսինի» թվանքով խփեք։ «Մոսինի» թվանքի մերը չմեռնի, մազը միջից կիսում է, բա դրան տանկ կդիմանա՞։
- Մոսինով հիմա ճնճղուկ են սպանում,- պատասխանեց հայրս,- հիմիկվա կռիվը, Նեսի ապա, ուրիշ կռիվ է։ Հետո էլ, էդ տանկը, որ ասում ես, փետից չի, երկաթից ու պողպատից է։ Հաուբիցի կողքին «Մոսինին» ի՞նչ պիտի անի…

Եկող-գնացողները շատ էին, իսկ սեղանին մի շիշ օղի էր, խաշած կարտոֆիլ ու լոբի, մի հավ, թթու դրած կաղամբ և երեք հաց։ Եփած հավն այնպես էր գրգռում ախորժակս, որ մեր Ղաժտար կատվի պես պտտվում էի սեղանի շուրջն ու մտածում՝ դե ես ինչո՞վ կատու չեմ, մենակ պոչս է պակաս։
Երեկոյան դեմ եկավ գյուղսովետի նախագահ Սիմոն Ամիրյանը, ձյունոտ ոտքերը վառարանի կողքին թափ տվեց, կպչուն աչքերով նայեց հորս ու ձեռքը մեկնեց։ Կարծում էի պիտի ասեր՝ բարով ես եկել, բայց ուրիշ բան ասաց.
- Թղթերդ բեր տեսնեմ։

Հայրս բլուզի գրպանից հանեց զինվորական տոմսն ու մի երկու թուղթ, Սիմոն Ամիրյանը մտքում կարդաց, ճպճպացրեց աչքերը, գլուխը շարժեց։
- Աջ ոտքից ես վիրավորվե՞լ։
- Հա, աջ ոտքից,- պատասխանեց հայրս,- տերը մեռած բեկորները կրունկս ցրիվ են տվել։
- Էդ ո՞ր ֆրոնտում էր։
- Ռոստովի մոտ։
- Ֆրոնտի անունն եմ հարցնում։
- Ֆրոնտը ֆրոնտ է, ես ի՞նչ իմանամ, անգրագետ մարդ եմ։

- Մեր երկրում անգրագետ մարդ չկա,- նա զինվորական տոմսը և թղթերը վերադարձրեց հորս։- Ռոստովը հանձնեցիք, Կիևը հանձնեցիք, Մինսկը, Գոմելը, Բրեստը, Ժիտոմիրը, Լվովը հանձնեցիք... Համա կռվում եք, հա... Ֆաշիստներին բերել, հասցրել եք Կափկազ։
- Էդ բաներն ինչո՞ւ ես ինձ ասում,- բարկացավ հայրս։
- Բա ներկա էտապում ո՞ւմ ասեմ։
- Մթամ ես ո՞վ եմ՝ վաշտի հրամանատա՞ր եմ, կոմիսա՞ր եմ, գնդապե՞տ եմ, թե՞ գեներալ եմ։ Ես շարքային զինվոր եմ, հրաման եմ կատարում. ասում են՝ նազադ, նահանջում եմ, ասում են՝ վպերյոդ՝ առաջ եմ գնում, ասում են՝ կրակիր, կրակում եմ։

- Որ կրակում ես, քանի՞ ֆաշիստ ես սպանել։
- Չեմ հաշվել։
- Բա ո՞ւմ վրա էիր կրակում։
- էլ ո՞ւմ վրա՝ թշնամու։
- Բա ինչո՞ւ Ռոստովը հանձնեցիք։
- Կռիվ է, ի՞նչ կարող ես անել։
- Կռիվ է, ճիշտ է, բայց լավ չեք կռվում։

Երևի հայրս պիտի ասեր. «Մենք լավ չենք կռվում, դու գնա կռվիր» բայց զսպեց իրեն, վիճելու տրամադրություն չուներ. ո՞վ չգիտե Սիմոն Ամիրյանին, մեկ էլ տեսար՝ չեղածից մի բան սարքեց։
Տատս, որ լուռ լսում էր նրանց զրույցը, միջամտեց.
- Սիմոն, ի՞նչ եք զուր տեղից խոսք կռվեցնում, մոտեցեք սեղանին, մի-մի բաժակ արաղ խմեք, ձեր դարդ ու ցավից խոսեք։ Կռիվ գցողի տունը բրիշակ դառնա։
- Էդ մեկը կարելի է,- Սիմոն Ամիրյանը մոտ քաշեց աթոռը, ինքն իր ձեռքով լցրեց բաժակներն ու խոսեց.- Գրիգոր, դե որ եկել ես, բարով ես եկել։ Իհարկե, լավ չարեցիք, որ Ռոստովը հանձնեցիք թշնամուն։ Պիտի կռվեիք մինչև վերջին շունչը, մինչև արյան վերջին կաթիլը։ Չկռվեցիք։ Դա սխալ է։

Խմեց, հոտ քաշեց հացից, պոկեց հավի մի ազդրը, կերավ, էլի լցրեց բաժակներն ու տարակուսանքով շարժեց ուսերը։
- Մանիշակ ազի, էս քահրիբար արաղից շատ ունե՞ս։
- Եղածն էդ է,- ասաց տատս,- հոգեպահուստ էր, խմեցեք, ձեզ հալալ։
- Հա, տեսնում եմ, հոգեպահուստ է,- Ամիրյանը նենգ ժպտաց,- բա ինչո՞ւ եք տրտնջում՝ պակաս ենք ապրում։ Սա պակաս սեղանի արա՞ղ է։ Մեղավորը մենք ենք, որ ձեր բերանում լեզու ենք դրել։ Ի՞նչ ասեմ, հաջող լինենք։ Բայց Ռոստովը չպիտի հանձնեիք։

Խմեց, պոկեց հավի մյուս ազդրը, կերավ, շարժեց գլուխը։
- Արտաշն էլ է ոտից վիրավորվել, Մակարյան Համոն՝ ձեռքից, Բալայան Արամը համ ոտից, համ ձեռքից։ Էդ սարսաղ ֆաշիստի գնդակը մենակ ոտ ու ձեռքից է բռնո՞ւմ։ Մարդ ոտ ու ձեռքից բացի, էլ ուրիշ տեղ չունի՞։
- Գլուխ ունի,- ասաց հայրս,- որ գնդակը կպչի գլխիդ, կենդանի կմնա՞ս։
- Չէ։
- Սիրտ ունի. սրտից խոցվածը կապրի՞։
- Չէ։
- Թոքեր ունի, աղիքներ ունի, փայծաղ ունի։ Առանց դրանց մարդ կապրի՞։
- Չէ։

- Դե որ չէ՝ գլխից, թոքերից սրտից, փայծաղից գնդակվածները ո՞նց վերադառնան տուն ու ասեն՝ Սիմոն Ամիրյան, քո հերն անիծած, արյունդ մեր արյունից կարմի՞ր է, ինչո՞ւ չես գնում կռվի, որ կռվողի հալը իմանաս։ Բան է գտել՝ Ռոստովն ինչո՞ւ հանձնեցիք։ Ռոստովի համար սիրտդ շատ է ցավո՞ւմ։
- Լեզո՛ւդ, լեզո՛ւդ,- գոռաց Ամիրյանը։
- Լեզվիս հետ գործ չունես։ Կարճ ասա՝ փորումդ ի՞նչ ցավ կա, ինչո՞ւ ես եկել։
Սիմոն Ամիրյանը աթոռը ետ քաշեց, ելավ տեղից ու գոռաց.
- Դու դիզերտիր ես, դու սիմուլյանտ ես։
- Դրա համար ես եկե՞լ, կլյաուզնիկ շուն,- հայրս բարձրացրեց անթացուպը,- քանի կարկաժդ չեմ պատռել, կորիր այստեղից։

Քամին առաջվա պես ձագը կորցրած էգ շան պես դրսում կաղկանձում էր, վառարանի ծուխը ետ տալիս։ Հայրս, մի ոտքի վրա ցատկոտելով, մոտեցավ, ծխատար խողովակի արմունկը պնդացրեց, նստեց թախտին, վիրավոր ոտքը դրեց աթոռին։
- Ցավո՞ւմ է,- հարցրեց տատս։
- Ոտքս ոչինչ, սիրտս է ցավում,
- Վո՜ւյ, քոռանամ, բա սրտիդ ի՞նչ է եղել։
- Չտեսա՞ր։
- Դու էդ կռապաշտի հետ ինչո՞ւ ես գլուխ դնում։

Եկան հարևան Աղավելը, քավոր Սամսոնը և Նեսի ապան։
- Ամիրյանը շնացած գնաց,- ասաց Աղավելը։- Անցած օրն էլ մեր Արտաշին բռնեց, թե՝ ինչո՞ւ ես ոտից վիրավորվել։
Վառարանում կրակը բոցկլտաց, մի բուռ ծուխ դռնակի փոքրիկ անցքից դուրս նետվեց։ Մայրս վառեց լամպը, տատս գործի գցեց ճախարակը, մեր Ղաժտար կատուն սկսեց խաղալ կծիկի հետ, փոքրիկ եղբայրս օրորոցից պարզեց թաթերն ու ճչաց.
- Չափուճ եմ ուզում, չափուճ եմ ուզում։

- Ա՛յ լակոտ, դու ուստա՞ ես, որ չաքուճ ես ուզում,- ծիծաղեց քավոր Սամսոնը։
- Չաքուճ չի, չափուճ է,- բացատրեց մայրս,- այսինքն՝ չամիչ։
Հայրս մի ծխախոտ փաթաթեց, հարցրեց Աղավելին.
- Լավ, Արտաշը լռե՞ց։
- Արտաշից խա՞մ ես,- փռթկացրեց Աղավելը։- Արտաշն էլի էն Արտաշն է մնացել, քթի տակ խնդմնդաց ու դառավ Ամիրյանին՝ փորումս գազեր են կուտակվել, հեռու կաց՝ վնաս չտամ։
- Գազե՞ր,- Նեսի ապան տմբտմբացրեց գլուխը,- էդ ճի՞շտ է, որ նեմեցը գազ է բաց թողնում։
- Նեմեցը չգիտեմ, համա Արտաշը բաց է թողնում։

Քավոր Սամսոնը Աղավելի կատակը լրջորեն ընդունեց.
- Յանի էստեղ Արտաշն ո՞ւմ վրա պիտի գազ բաց թողնի։
- Սիմոն Ամիրյանի վրա։
1942 թվականին ես տասը տարեկան էի, նամակներ էի գրում ավագ լեյտենանտ հորեղբորս, սերժանտ քեռուս, Նեսի ապայի Վաղարշակին։ Վաղարշակին ուղղված նամակները գրում էի Նեսի ապայի անունից, վերջում նշում. «Նեսի ապայի նամակը գրեց Վաղիկ Օհանյանը։ Խփեցեք էդ ֆաշիստ շներին»։ Հորեղբորս սովորաբար գրում էի մեծական նամակներ, իմ կարծիքով, շատ լուրջ, ռազմական հարցեր էի շոշափում, համեմում այնպիսի թևավոր խոսքերով, որոնց միտքը, ճիշտն ասած, ես էլ չէի իմանում։

Երբ մայրս թեյ բերեց, Նեսի ապան հայացքով ինձ հասկացրեց, որ խոսք ունի ասելու։ Մտանք կողքի սենյակը, նա գրպանից հանեց եռածալ մի նամակ, կամաց ասաց. «Ցավդ տանեմ, սա ոնց որ մեր Վաղարշակի ձեռագիրը չի, սիրտս ահ է ընկել»։
Նամակը գրում էր անծանոթ մի ավագ լեյտենանտ. «...Ձեր որդին՝ Վաղարշակ Մկրտչյանը»... շարունակությունը կարդում եմ մտքումս. «զոհվեց հերոսի մահով»։
- Հը՞,- Նեսի ապան բռնեց հայացքս,- «Ձեր որդին՝ Վաղարշակ Մկրտչյանը» ի՞նչ։
- Նեսի ապա, ոնց որ լավ չի գրված, ջնջված է։
- Ջնջվա՞ծ... Ի՞նչն է ջնջված, ցավդ տանեմ։
- Նեսի ապա, իսկ գուցե... սո՞ւտ է։

Նեսի ապան հենվեց պատուհանի գոգին ու խեղդված ձայնով ասաց.
- Վա՜յ, մեջքդ կոտրի, կռիվ գցող։
Առավոտյան նորից ուժեղ ձյունաբուք սկսվեց։ Գիշերն ուշ էի քնել, ուշ արթնացա և հասկացա, որ դասերից ուշացել եմ։ Հայրս նայեց պատի ճակատից կախած ժամացույցին, շարժեց գլուխը.
- Համա քնկոտն ես, հա՜... Դե լավ, էսօր էլ դասի չես գնա։ Գրասենյակից ինձ կանչում են, անտեր հենակները գետինը չեն բռնում, որքան չլինի, դու էլ ես տղամարդ, կօգնես։

Գրասենյակում Սիմոն Ամիրյանն էր և կաշվե կիսաբաճկոնով մի մարդ՝ աջ ձեռքը տաբատի գրպանում։ Անծանոթը հորս բարևեց, ցույց տվեց աթոռը, նայեց ինձ, երևի ուզում էր ասել՝ դու կարող ես գնալ տուն, բայց ոչինչ չասաց։ Հագին կարմիր երիզներով տաբատ էր, սապոգներ, կիսաբաճկոնի տակից երևում էր զինվորական բլուզի փեշը։ Հայրս անթացուպերը դրեց ծնկների արանքում, հանեց մախորկայի քսակը։ Անծանոթը մեկնեց իր ծխատուփը.
- Խնդրեմ, գուցե իմը փորձեք։
- Շնորհակալ եմ,- ներողամտաբար ժպտաց հայրս,- ես մախորկա եմ ծխում։

Անծանոթը մոտ քաշեց աթոռը, ինքն էլ նստեց։ Աջ ձեռքը նա տաբատի գրպանից չէր հանում։
- Օհանյան Գրիգորը դուք եք, չէ՞։
Հայրս շարժեց գլուխը.
- Ես եմ։
- Այս սիրուն տղան ձե՞րն է։
- Իմն է։
- Խելոք տղա է երևում,- ձախ ձեռքով չրթացրեց լուցկին, վառեց ծխախոտը։- Դուք ո՞ր ֆրոնտում եք վիրավորվել, ընկեր Օհանյան։

- Ռոստովի մոտ։
- Ռոստովը մե՞ծ քաղաք է։
- Չեմ տեսել։ Ասում են՝ մեծ քաղաք է։
- Երեկ ասում էիր՝ տեսել եմ, հիմա էլ խոսքդ փոխում ես,- Ամիրյանը ծիծաղեց, ցուցադրելով մետաղյա ատամնաշարը։- Ռոստովի համար կռվել ես, Ռոստովը չե՞ս տեսել։
- Ես Ռոստով չեմ մտել, Ամիրյան։ Երեկ քեզ այդպիսի բան չեմ ասել։

Կիսաբաճկոնով մարդու դեմքը ջղաձգվեց։
- Ընկեր Ամիրյան, ես դեռ չեմ վերջացրել,- և ապա դարձավ հորս.- ինչպե՞ս էր կոչվում ձեր դիվիզիան։
- Հրաձգային։
- Թշնամին երևի ուժեղ էր։
- Ուժեղ չլիներ, մենք չէինք նահանջի, ես ոտքից չէի վիրավորվի, Սիմոն Ամիրյանն ինձ գրասենյակ չէր քարշ տա, ընկերս՝ Սերգեյ Մելնիկը, չէր սպանվի, նրա չորս երեխաները որբ չէին մնա ու թերթերում չէին գրի. «Մինչև ատամները զինված ֆաշիստական հորդաները»։ Հա, թշնամին շատ էր ուժեղ։

Սիմոն Ամիրյանը տեղից ցատկեց.
- Լսում եք, չէ՞, ինքն իր բերանով ասաց՝ թշնամին ուժեղ է։ Դա պանիկա է, մաքուր պանիկա։
Կիսաբաճկոնով մարդն այս անգամ ուշադրություն չդարձրեց Ամիրյանին, նրա զրույցը հորս հետ էր.
- Լավ, Օհանյան, կարո՞ղ եք ասել, թե որտեղ և ինչ պայմաններում եք վիրավորվել։
- Չգիտեմ ինչ ստանցիայի մոտ, անունը մտիս չի։ Մենակ էն գիտեմ, որ էդ ստանցիան Ռոստովից հինգ վերստի վրա է։ Մեր դասակի հրամանատարը կանչեց, թե՝ կոմիսարը վիրավորվել է, հասցրու սանմաս։

- Էլի ոտքի՞ց,- հարցրեց Սիմոն Ամիրյանը։
- Հա, ոտքից, Ամիրյան Սիմոն։
Կիսաբաճկոնով մարդը կարծես դիտավորյալ, թիկունքով ծածկեց Ամիրյանին։
- Հետո, Օհանյան, հետո...
- Կոմիսարին ես ճանաչում եմ, լավ մարդ է, սալդաթի համար հոգի էր տալիս։ Մեր կողմերից է։ Շալակս առա։ Սկզբում չէր թողնում, ասում էր՝ կսպասեմ սանիտարներին։ Գիշերն անձրև էր եկել, ցեխ էր։ Քայլում էի հաճարի հնձած արտերի միջով, հրացանն՝ ուսիս, կոմիսարը՝ շալակիս։ Նոր էինք դուրս եկել արտից, մեկ էլ՝ երևացին դրանց սավառնակները։

- Շա՞տ էին,- հարցրեց Ամիրյանը։
- Հաշվելու ժամանակ չունեի, կյանքը քաղցր է։
- Հա, բա ո՜նց, քաղցր է։ Դրա համար էլ կամ ոտից եք վիրավորվում, կամ ձեռքից։
- Ընկեր Ամիրյան, խանգարում եք,- բարկացավ կիսաբաճկոնով մարդը։- Հետո, Օհանյան։
- Էս շան որդիները կարծես մեզ տեսան։ Դրանցից մեկը պտտվեց, քիթը շրջեց մեր կողմն ու սկսեց կրակել։ Գնդակները շնաճանճերի պես բզզում էին ականջիս տակ։ Ճանապարհի կողքին փոս կար, կոմիսարին իջեցրի էդ փոսի մեջ, ուզում էի ես էլ թաքնվել, մեկ էլ՝ ուժեղ պայթյունից գետինը ցնցվեց։

- Եվ կոմիսարին թողեցիր, փախա՞ր,- չարագուժ ժպտաց Սիմոն Ամիրյանը։
- Դու քո արշինով ուրիշներին չչափես, ընկեր գյուղսովետի նախագահ։ Չփախա, ոտքիս հալը հալ չէր։ Ռումբը պայթել էր մեր կողքին։
- Խոսք չունեմ, լավ ես հորինել,- Ամիրյանը թևերը ծալեց կրծքին։- Մթամ մենք էլ հավատացինք, էլի։
Կիսաբաճկոնով մարդը խոժոռված նայեց Ամիրյանին ու նորից դարձավ հորս.
- Գուցե հիշեք ձեր կոմիսարի անուն-ազգանունը։
- Դե որ ձեր կարծիքով էսքանը հորինում եմ, ուրեմն՝ չե՞մ կարող կոմիսարի համար էլ մի անուն-ազգանուն հորինել։

Ամիրյանը թևը դրեց հորս ուսին.
- Գրիգոր, քո էդ կոմիսարով, սավառնակով, տանկով չես կարող մեզ խաբել։ Միանգամից ասա՝ սխալվել եմ, քո հոգին էլ ազատիր, մեր հոգին էլ։ Մենք զինվորական տրիբունալ չենք, մարդ ենք քեզ նման, քո լավն ենք ուզում։
Նման դեպքերում աշխարհում երևի ամենադժվար բանը համբերելն է։ Հորս ներսում զայրույթն ու ցասումը կուտակվել էին։ Նա կանգնեց ամբողջ հասակով մեկ, վիրավոր ոտքը դրեց աթոռին, արձակեց վիրակապն ու գոռաց.
- Փչացած մա՛րդ, թիկունքի ո՛րդ, կլյաուզնիկ շո՛ւն, դե հիմա քո քոռացած աչքով նայիր։

Ես տեսա հորս վերքից ծորացող թանձր արյունը, նետվեցի Սիմոն Ամիրյանի վրա։
- Շան տղա,- գոռում էի,- էշի տղա,- ճչում էի,- ֆրից, ֆաշիստ, նեմեց,- բռունցքներով հարվածում էի նրա կրծքին ու փորին,- Գեստապո, Գեբելս, Գյորինգ...
Երևի իմ փոքրիկ բռունցքների հարվածները ցավ չէին պատճառում նրան, որովհետև չէր դիմադրում, և ամենից շատ դա էր ինձ վիրավորում։ Ես թույլ էի, անզոր, և ուզում էի որ նա ինձ ապտակի, գոռա վրաս, որ ես հպարտությամբ ընդունեմ իմ պարտությունը, բայց նա արհամարհում էր ինձ: Ես զայրույթից խեղդվում էի։

Կիսաբաճկոնով մարդը բռնեց թևս, ականջիս շշնջաց. «Իսկ ես կարծում էի լավ տղամարդ ես, բայց տզտզանի մեկն ես»։
Այդ պահին դուռը բացվեց, երևաց Արտաշը՝ անթացուպերով, նրա ետևից Մակարյան Համոն՝ շինելի մի թևը դատարկ։
- Էլի Սիմոն Ամիրյանն իր թատրոնը սկսե՞լ է,- Արտաշը փակեց դուռն ու դարձավ կիսաբաճկոնով մարդուն.- Ընկեր, դուք մեզ ներեցեք... Ախր, այս փչացած Ամիրյանը զզվեցրեց, է՜։ Բա լավ, էս ո՞ւմ համար ենք կռվել, ինչո՞ւ ենք արյուն թափել։ Մեր արդար գործի համար, ճի՞շտ է։

- Ճիշտ է, արդար գործի համար։
- Բա էդ արդարն ու անարդարն իրարից ո՞նց ջոկենք։ Դուք գիտե՞ք, թե ով է Սիմոն Ամիրյանը։
- Չգիտեի, հիմա իմացա։ Սրիկայի մեկն է։
- Ո՞վ, ե՞ս,- Ամիրյանը զարմանքից չռեց անգույն աչքերը։
- Այո, դուք, Ամիրյան,- պատասխանեց կիսաբաճկոնով մարդը։- Դուք զրպարտիչ եք։

Դրսում ձյունաբուքը դադարել էր, արևն ամպերի տակից ծիկրակին էր տալիս, բայց էլի ցուրտ էր։ Հորս կողքին իր անթացուպերն էր ճռճռացնում Արտաշը, նրա կողքին Համոն է՝ շինելի մի թևը դատարկ։ Նայում եմ հորս ու Արտաշի ոտքին, ուզում եմ հարցնել՝ ցավո՞ւմ է, բայց չեմ համարձակվում։ Մեր ետևից քայլում է կիսաբաճկոնով մարդը, շուտով մեզ են միանում Արամը՝ անթացուպերով, կոնտուզահար Երեմը, որ խոսում է կակազելով։
Գրասենյակից մինչ մեր տուն ճանապարհն անցնում է գեղամիջով։ Բակերից, պատշգամբներից, պատուհաններից, դարպասների արանքից մարդիկ զարմացած մեզ են նայում։ Արտաշը հանդիպողներին լայն ժպտում ու նույն բանն էր ասում. «Պարադ է, Քարաշենի հաշմանդամների պարադը»։ Հասանք մեր տուն։ Սեղանին կես շիշ օղի էր, կես եփած հավ, խաշած կարտոֆիլ ու լոբի, հաճարի հաց և թթու դրած կաղամբ։ Երեմի քույրը կես շիշ թթօղի բերեց, Համոյի կինը՝ գինի։

- Բոլորդ էլ բարով եք եկել,- հայրս բռնեց կիսաբաճկոնով մարդու թևը, ուսերը շարժեց,- էս ի՞նչ է, ձեր ձեռքը...
- Պրոթեզ է,- կիսաբաժկոնով մարդը խոնարհեց գլուխը։- Բրեստում էր... Ես զինվորական բժիշկ էի։
- Ուրեմն՝ դու էլ մեր օրումն ես,- հառաչեց Համոն։
- Մեր եղբայրն ես,- Արտաշը լցրեց բաժակները։- Մեր եղբայրության կենացը։
Պակաս տարի էր, հացը հաճարի հաց էր, գինին տտիպ էր, օղին խուժան օղի էր։ Նրանք խմում էին բաժակ-բաժակի ետևից, հիշում, թե որտեղ են կռվել, ինչպես են վիրավորվել։

Հայրս գինով էր, բաժակ բարձրացրեց ու խոսեց.
- Ես ուզում եմ խմել մեր կոմիսարի կենացը։ Ախր, դուք չգիտեք, թե մեր կոմիսարն ինչ մարդ է,- արձակեց բլուզի գրպանի կոճակը, հանեց մի լուսանկար,- նայեք, սա մեր կոմիսարն է, հոսպիտալում միասին ենք նկարվել։ Կիսաբաճկոնով մարդը հորս ձեռքից վերցրեց լուսանկարը, նայեց ու կարծես չհավատաց աչքերին, դողացող ձայնով ասաց.
- Օհանյան, սա իմ եղբայրն է։ Դուք փրկել եք իմ եղբոր՝ մայոր Արտավազդ Հովսեփյանի կյանքը։

Լուսանկարը ձեռքից ձեռք անցավ, հետո հայրս իրեն վատ զգաց.
- Ոտքս ցավում է,- ասաց,- ոտքս սպանում է։
Կիսաբաճկոնով մարդը հորս պառկեցրեց մահճակալին, արձակեց վիրակապը, նայեց վերքին ու ասաց.
- Բեկորը, ահա բեկորը, ինքն իրեն դուրս է եկել։
Նա լույսի դեմ բռնեց քորոցի երկարությամբ մետաղի կտորը։ Արտաշը վերցրեց, նայեց՝ տվեց Արամին, Արամը նայեց՝ տվեց Համոյին, Համոն նայեց՝ տվեց Երեմին, Երեմը նայեց, փաթաթեց մի թղթի մեջ, դրեց ծոցագրպանում.
- Կկտանեմ Սսիմոն Աամիրյանի աաչքը կկխոթեմ... Եես կկոնտուզիա ուունեմ, իինձ մմեղադրողը դդեռ մմորից չի ծծնվել։

Հայրս ողջ գիշեր զառանցում էր.
- Բեկորը, բեկորը... Ֆաշիստի բեկորն ընկավ, բայց Սիմոն Ամիրյանի բեկորը մնում է։



ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ

Ընկեր Անդրանիկը մեղադրվում է Եղիշե Չարենցի հարցով։ Չարենցի հարցով ընկեր Խաչատրյանին հեռացրել են դպրոցից։ Չարենցի հարցում Պետունց Աշոտին սեղմել են պատին։ Եղիշե Չարենցը... Սո՛ւս, լռի՛ր, այդ անունն էլ չտա՛ս։
Գյուղսովետի նախագահ Սիմոն Ամիրյանը նայեց ակումբի բակում կանգնած Թարխանենց Եղիշեին, ծուռ-ծուռ նայեց. «Արա՛, այ հավարա, հերդ աշխարհում էլ ուրիշ անուն չի՞ գտել, որ անունդ Եղիշ է դրել։ Երկու օր քեզ ժամանակ, տար անունդ փոխիր»։

- Հորեղբայր, Եղիշե Չարենցն ո՞վ է։
Հորեղբայրս իբր զարմացած նայում է ինձ.
- Ի՞նչ Եղիշե Չարենց։
- Բա քեզ ինչո՞ւ են պատին սեղմել։

Նա նայում է շուրջը և շշնջում.
- Եղիշե Չարենցը բանաստեղծ է։
- Ի՞նչ է արել։
- Բանաստեղծություններ է գրել... Իսկ դու քիթդ մի՛ խոթիր, երեխա ես՝ գնա երեխայությանդ ետևից։
Գյուղսովետի նախագահ Սիմոն Ամիրյանը դուրս է գալիս ընկեր Անդրանիկենց տնից՝ թևի տակ մի քանի գիրք։
- Եղիշե Չարենցի գրքերն են,- ասում է քեռիս։- Է՜, ընկեր Անդրանիկին էլ կմեղադրեն։

Ընկեր Անդրանիկը հասնում է Սիմոն Ամիրյանին, ինչ որ բան է ասում, Սիմոն Ամիրյանը բղավում է.
- Ձե՛նդ, չարենցակա՛ն...
Երեկոյան հորեղբայրս գրքեր է թաքցնում մեր տանիքի տակ։ Ես լսում եմ նրա ձայնը.
Արևի տակ իրիկնային, իրիկնային հրով վառված՝
Այդ հին դաշտում կռվում էին ամբոխները խելագարված…

Դա ի՞նչ հին դաշտ էր, ի՞նչ խելագարված ամբոխներ էին, ո՞ւմ դեմ էին կռվում այդ խելագարված ամբոխները։ Յոթերորդ դասարանում սովորող քեռիս թերթում է իր դասագիրքը, ցույց տալիս ինձ թեք սանրած մազերով, մեծ քթով մարդու մի նկար. «Սա Եղիշե Չարենցն է»։ Նկարին երկար եմ նայում։ Կարդալ չգիտեմ, չեմ հասկանում տակն ինչ է գրած։ Քեռիս հիմա էլ բացում է իր քերականության դասագիրքը, մի նախադասություն կարդում. «Մեր սիրելի գրողներն են՝ Հովհաննես Թումանյանը, Ավետիք Իսահակյանը, Եղիշե Չարենցը և Ակսել Բակունցը»։

Սիմոն Ամիրյանը թևերը թիկունքին դրած, քայլում է փողոցով։ Քեռիս ականջիս փսփսում է, և ես բարձր, զրնգուն ձայնով կանչում եմ.
- Սիմո՛ն, Չարենցը եկավ, փախի՜ր...
Նա շրջվում է, դանդաղ մոտենում, բռնում ականջս.
- Լակո՛տ, դու էլ ես չարենցակա՞ն։
Ես դեռ Չարենց չկարդացած՝ չարենցական էի:



ԿԻՆՈ

Շարժվող նկարներ։ Չապաևը, Պետկան։ Չապաևը թուրը բարձրացրած, թուխ յափնջին ուսին՝ ձիու վրա սլանում է, նրա ետևից՝ կարմիրբանակայինները։ Պայթում են հրանոթները, նժույգները ծառս են լինում։ Ամեն ինչ ինձ թվում է իրական։ Դա կինո է, կինոարտիստների մասին բոլորովին գաղափար չունեի։
Կինոմեխանիկ Լազրը լիզում է հաստ շրթունքները.
- Հը՛, ժողովուրդ, հիմա սրան ի՞նչ կասեք։

Օհանենց Ակուն օրորում է գլուխը.
- Յանի էդ բոլորը ճի՞շտ են։
- Ճիշտ են, և դեռ մի բան էլ ավել,- պատասխանում է կինոմեխանիկ Լազրը։
Մենք գյուղի ծուռումուռ փողոցներում «Չապաև» ենք խաղում։ Չապաևը Թարխանենց Արշավիրն է, որովհետև նա բոլորից ուժեղ է և արագավազ։ Պետկան Գևոն է, որովհետև նա բոլորից ճարպիկ է ու լեզվանի։ Մենք Չապաևի մարտիկներն ենք։ Ո՞ւմ ենք ջարդում։ Դա ի՞նչ կարևոր է. մեր փայտե թրերը թափահարելով վազում ենք գյուղի փողոցներով, փոշի բարձրացնում։

Կինոմեխանիկ Լազրը մեր կուռքն է։ Տներից ձու ենք թռցնում, տանում ակումբ։ Լազրը խնամքով ձվերը տեղավորում է ինչ-որ արկղի մեջ ու խոստանում. «Երեք օրից հետո էլի թունդ կռիվ եմ բերելու»։ Բայց մեզ՝ երեխաներիս այս անգամ ներս չեն թողնում։ Ընկեր Անահիտն ասում է. «Երեխաների մուտքը խստիվ արգելվում է, կինոն սիրահարական է»։
Վաղարշակն արդեն սիրահարված է, և գիտե՞ք ում՝ ընկեր Անահիտին։ Վաղարշակն ընկեր Անահիտի համար հանդից մորի է բերում և սիրահարական քառյակներ արտասանում.

Ով է ասում հեռացա,
Կապույտ երկինք վերացա,
Յարս մի դարդ ինձ տվեց,
Ես իմ դարդը մոռացա։

Դա անհույս սեր էր։ Գյուղում ծաղրում են Վաղարշակին։ Նա թողնում է ընկեր Անահիտին ու սիրահարվում Սիրվարդին։ Սիրվարդի համար կինոյի տոմս է գնում, նստում կողքին։ Սիրվարդի համար հանդերում երգում է, հառաչում, ախ քաշում։ Հրաշալի ձայն ուներ, Սարո էր խաղում։ Երբ գետնեց Մոսիին, դահլիճից Օհանենց Ակուն գոչեց. «Ապրես, Վաղարշակ, Սիրվարդը քեզ հալալ»։

Հետո Վաղարշակը դարձավ կինոմեխանիկ Լազրի օգնականը։ Կինոն անխոս էր, բովանդակությունն ինքն էր պատմում։ Նկարը կրոնշտադցիների մասի՞ն էր, թե՞ «Պոտյոմկին զրահանավի»։ Լավ չեմ հիշում։ Վաղարշակի հագին նոր կոստյում կար։ Ուշ գիշերին մեր ցանկապատի տակ նա ինչ-որ մեկի հետ զրուցում էր. «Սիրում եմ, սիրում եմ... Որ սիրում եմ, ի՞նչ անեմ»։



ԱՐՁԱԿՈՒՐԴ

Երեսուն կիլոգրամ հասկը մի աշխօր է։ Ընկեր Մանյան երեսունը բազմապատկում է քսանով, որովհետև մենք քսան հոգի ենք, ստանում վեց հարյուր, վեց հարյուրը բաժանում քսանի, ստանում երեսուն։
- Երեխաներ,- ասում է ընկեր Մանյան,- նորման վեց հարյուր է, բայց մենք անպայման կձգտենք հասցնել ութհարյուրի։ Իսկ դա գիտե՞ք, թե ինչ է նշանակում։ Դա նշանակում է՝ օրվա պլանի գերակատարում։
- Ութ հարյուրը շատ է, ընկեր Մանյա,- գլուխը լուրջ-լուրջ տմբտմբացնում է չանչախ Բենիկը։¬ Ութ հարյուր կիլոգրամ հասկ հավաքելը հանաք բան չի։

- Լավ, թող լինի յոթ հարյուր,- ընկեր Մանյան մեծահոգաբար զիջում է հարյուր կիլոգրամը։- Հիմա ի՞նչ կասեք։
- Գործը գործ ցույց կտա,- մեծավարի պատասխանում է Բենիկն ու մեծավարի ձեռքն ուղղում դեպի երկնքից կախված հրաշեկ գունդը։- Տեսնում եք, չէ՞, անտերը խաշում է, խաշում։
Ընկեր Մանյան ինստիտուտն ավարտած ջահել ուսուցչուհի է (մենք երկու ընկեր Մանյա ունենք), հայոց լեզու ու թվաբանություն է դասավանդում, ռուսաց լեզու ու աշխարհագրություն է սովորեցնում։ Ընկեր Մանյան փոխարինում է ռազմաճակատ մեկնած մեր ուսուցիչներին։

- Ոնց որ տաքացած թոնրի մեջ լինեմ,- կճատ քթով Ռուզիկը քիչ է մնում լաց լինի, բայց զսպում է իրեն, որովհետև դասարանի գերազանցիկ աշակերտուհին է, ուսուցիչները միշտ մեզ հիշեցնում են. «Այ, Ռուզիկ Ադամյանից օրինակ վերցրեք»։ Դա դուր չէր գալիս Վաչագան Ադամյանին և նետում էր. «Պա՜հ, մեծ բան է, դասերը զուբրիտ է անում, բայց գլուխը բան չի մտնում»։
Ընկեր Մանյան միջօրեի շոգին չի դիմանում, դաշտում ծառերի ստվերներ է որոնում։ Իսկ ստվերները փախել, մտել են ձորը։ Ձորում քլթքլթում է գետակը, ձորից ելնող հովը դիպչում է շիկացած ժայռերին, խեղդվում, դառնում տաք գոլորշի։

Երեսուն կիլոգրամ հասկը մի աշխօր է։ Արևը տոննաներով կրակ է թափում անխղճորեն, իսկ բրիգադիր Բուդաղը հնձվորներից պահանջում է դաշտում մի հասկ չթողնել։ Նրա ի՞նչ գործն է թե մենք մի օրում ինչպես պիտի վեց հարյուր կիլոգրամ հասկ հավաքենք, այսինքն՝ մեկական աշխօր վաստակենք։ Բրիգադիր Բուդաղի գործը դպրոցի դիրեկտոր Առաքել Զանազանյանի հետ է։ Առաքել Զանազանյանը իրիկնամուտին կանաչ մողեսի նման դուրս է սողում ձորից, կարմիր թաշկինակով մաքրում իբր թե քրտնած վիզն ու ճակատը և հարցնում. «Ընկեր Բուդաղ Հայրապետովիչ, գործերն ինչպե՞ս են գնում»։ Ընկեր Բուդաղ Հայրապետովիչը նայում է տոթից ճապաղած ընկեր Մանյային, կատակով խփում դիրեկտոր Առաքել Զանազանյանի ուսին ու ասում. «Ընկեր Զանազանյան, համա ի՜նչ վարժուհի ունես, հա՜... Մի քիչ ճապաղել է, բայց ոչինչ, կարելի է տանել գետում լողացնել»։

Դիրեկտոր Զանազանյանը, խոզանը խշխշացնելով, մոտենում է մեզ, մատը թափահարում. «Ոչ մի հասկ չթողնել դաշտում, լսո՞ւմ եք, ա՛յ լակոտներ»։
Դիրեկտոր Զանազանյանը պատերամզից առաջ ոչ դիրեկտոր էր, ոչ էլ շարքային ուսուցիչ. հարևան կոլտնտեսությունում հաշվապահի օգնական էր։ Մենք էլ չգիտենք, թե նա ինչպես դիրեկտոր դարձավ, մտավ դասարան, թևերը դրեց թիկունքին ու հայտարարեց. «Էսօրվանից ձեր դիրեկտորը ես եմ, ինչպես նաև ձեզ պիտի սովորեցնեմ թվաբանություն ու պատմություն։ Վայ նրան, ով ուշացավ դասերից, ականջները պոկելու եմ։ Ես շատ խիստ ու կարգապահությունը սիրող դիրեկտոր եմ»։

Հաջորդ օրը Չանչախ Բենիկը կանգնեց գրատախտակի մոտ ու ասաց. «Ընկեր Զանազանյան, ականջներս պոկեք»։ Զանազանյանը բռնեց Բենիկի ծնոտն ու գոռաց. «Հիմա ասա տեսնեմ, ա՛յ լակոտ, մտքինդ ի՞նչ է»։ Բենիկը համարձակ տղա է, ճարպկորեն ետ նետվեց ու գոչեց. «Իրավունք չունեք, ծեծը դեռ իր ժամանակին դպրոցներից վերացրել է հայ մեծ լուսավորիչ Խաչատուր Աբովյանը։ Եվ դուք, ընկեր Զանազանյան, պատմությունից այնքան եք հասկանում, որքան Նեսի ապան՝ բարդ ստորադասական նախադասությունից»։

Որ ընկեր Զանազանյանը պատմությունից գլուխ չի հանում, այդ արդեն, ինչպես ընկեր Լիլիթն էր ասում՝ աքսիոմա է։ Որ ամեն օր դասարան է մտնում գինով, և 1812 թվականի պատերազմը շփոթում է Հայրենական մեծ պատերազմի հետ, դա արդեն փաստ է։ Որ չգիտես ինչ պատճառով ռազմաճակատ չէր մեկնել, այդ մեկը մեզ համար անհասկանալի է։ Ոտը՝ տեղը, ձեռքը՝ տեղը, եզան վիզ ունի, բայց ռազմաճակատ չի մեկնել։ Մթամ՝ թիկունք է պահում։
Երեսուն կիլոգրամ հասկը մի աշխօր է։ Մենք չգիտենք աշխօրի արժեքը, հարցրինք բրիգադիր Բուդաղին, նա ջրի կուլան գլխին քաշեց, խմեց, թվում էր, թե պիտի պայթի, բայց չպայթեց, «օխա՜յ» արեց ու հարցրեց.

- Այ ըրըխեք, ա՛յ թուլաներ, ա՛յ ավարաներ, ախր, աշխօրի արժեքի հետ դուք ի՞նչ գործ ունեք,- ու նստեց քարին, հանեց գլխարկը,- ըրըխեք, ա՛յ թուլաներ, ի՜նչ սիրուն վարժուհի ունեք, ոնց որ՝ ձվածեղ։ Արա։ Բաչալի լակոտ, էդ դու քեզնից ի՞նչ ես ներկայացնում, որ դիրեկտորիդ ջուղաբ ես տալիս։
Նա հայհոյեց Բենիկին։ Նման հայհոյանքների համար մեզնից յուրաքանչյուրին կարող են վտարել դպրոցից, և տանն էլ մի լավ ջարդել կողերը։ Բենիկը ոստնեց առաջ, նրա ոտքերի տակից վերցրեց կուլան, բարձրացրեց ու ճչաց.
- Հիմա կտամ՝ կարկաժդ կիսեմ։

Բուդաղը տեղից ցատկեց, կուլան ընկավ ճաքճքված գետնին, փշրվեց։ Դիրեկտոր Զանազանյանը դուրս սողաց ձորից, մատով մոտ կանչեց Բենիկին։
- Ի՞նչ է պատահել։
- Դու իրեն հարցրու։
- Ոչ, ես քեզ եմ հարցնում։
- Իսկ ես չեմ պատասխանում։

Դիրեկտոր Զանազանյանը բռնեց Բենիկի ականջը, ոլորեց, ոլորեց, և թվում էր, թե ականջը պիտի պոկվեր քոքից։ Չպոկվեց։ Բենիկը պոկվեց նրա ձեռքից, գետնից վերցրեց մի քար, պտտեց ձեռքում.
- Սիմուլյանտ, քո ընկերներն այնտեղ արյուն են թափում... Կարծում ես՝ չգիտե՞նք, մախորկայի ջուրը լցրել ես աչքերդ, թե՝ կույր եմ, լավ չեմ տեսնում։ Դու սկի միջնակարգի կրթություն էլ չունես։
Երեկոյան Բենիկին կանչեցին գրասենյակ։ Սեղանի ետևում կանգնած էր չեչոտ դեմքով մի միլիցիոներ։ Նա բռունցքով խփեց գրասեղանին.

- Ի՞նչ իրավունքով ես ձեռք բարձրացրել դպրոցի դիրեկտորի վրա։ Հիմա սիլլա կտամ, բիլլա կգնաս։
Բենիկը կանգնել էր այնպես, կարծես ետևում գրատախտակն է, առջևում՝ դասարանը։
- Իսկ դպրոցի դիրեկտորն ի՞նչ իրավունքով է փորձում պոկել Մեծ հայրենականում զոհվածի որդու ականջը։
Միլիցիոները նորից բռունցքն իջեցրեց գրասեղանին.
- Ո՞վ է բերանումդ լեզու դրել։
- Սովետական կառավարությունը։

Միլիցիոները նորից պիտի խփեր գրասեղանին, բայց չհասցրեց, մտավ նախագահ Մացակը, նայեց Բենիկի կարմրած ականջներին, նայեց միլիցիոներին, գլուխը շարժեց.
- Համա մեծ բանի եք, հա՜... Սա, ընկեր միլիցիոներ, կոլտնտեսության գրասենյակ է։ Դուք գիտե՞ք, որ տղայի հայրը չկա, զոհվել է։ Գիտե՞ք։ Իսկ ինչո՞ւ չգիտեք։ Թողնե՛լ այդ հարցաքննությունը։

Ամառ է, կեսօր։
Ընկեր Մանյան ասում է՝ քսան կիլոգրամ հասկը մի աշխօր է։ Երեսուն կիլոգրամը նախկին բրիգադավար Բուդաղի հորինածն է։ Հիմա Բուդաղը շարքային հնձվոր է, մեր կողքովն անցնում է գլուխը կախ, ոտքերը հոգնած ձիու պես քարշ տալով, մանգաղը ձեռքին՝ հարցական։ Չանչախ Բենիկն ուզում է կծու խոսք ասել, ընկեր Մանյան սաստում է.
- Չի կարելի, մարդ է, էլի։

Նախագահ Մացակը գալիս է շրջկենտրոնից, իջնում ձիուց, թուլացնում թամբը և մոտենում մեզ։
- Բարև, երեխաներ։
- Բարև, Մացակ քեռի։
Մեջքը հենում է հեռագրասյունին։
- Տոթ է, ընկեր Մանյա, թող երեխաները հանգստանան։

Դիրեկտոր Զանազանյանը աղվեսի պես թթի ետևից հանում է գլուխը։
- Բարև, ընկեր Մացակ։
- Բարև, ընկեր Զանազանյան։ Տոթին չե՞ս դիմանում,- գրպանից մի թուղթ է հանում,- կարդա։

Զանազանյանը կարդում է թուղթը, ուսերը բարձրացնում, վիզը կորչում է ուսերի մեջ։
- Ուրեմն՝ այսպես, ընկեր Մացակ,- փորձում է վիզը ձգել ուսերի միջից,- ուրեմն՝ քշո՞ւմ եք։
- Քշում ենք, Առաքել Զանազանյան։ Վաղը գործերը հանձնում ես ընկեր Մանյային։
- Իսկ ես որտե՞ղ պիտի գնամ։
- Որտեղից եկել ես։
- Եվ սա արդարությո՞ւն է։
- Իսկական արդարություն։

Առաքել Զանազանյանը հեռանում է խոզանների միջով։ Բենիկը տրորում է կարմրած ականջը ու ասում.
- Բայղուշը գնաց։
Ձորից ելած զով զեփյուռը խփում է մեր դեմքին, ծածանում ընկեր Մանյայի գլխաշորը։ Կճատ քթով Ռուզիկը ձորի աղբյուրից ջուր է բերում։ Նախագահ Մացակը մի բաժակ ջուր է խմում, ծանր հասկը տրորում ափերի մեջ, մղեղը քամուն տալիս, նայում հատիկներին։

- Տեսնում եք, չէ՞ երեխաներ, մղեղը գնաց, հատիկը մնաց։ Է՜հ, բան չկա, կռիվը կվերջանա, ամեն ինչ լավ կլինի։
- Ընկեր Մացակ, իսկ երբ կվերջանա կռիվը,- հարցնում է Բենիկը։
- Շուտով, երեխաներ, ի՞նչ եք կանգնել, գնացեք լողացեք, թութ կերեք, ծիծաղեցեք... Ախր, ես ձեր հայրերին ի՞նչ պատասխան պիտի տամ։ Կգան՝ հաշիվ կպահանջեն։ Բա ոնց, կպահանջեն, իրավունք ունեն։

Նախագահ Մացակը շրջում է դեմքը, ուզում է մեզնից թաքցնել կոպերի տակ ծանրացած արցունքները։ Նա հենվում է փայտե ոտքին, փայտե ոտքը՝ ճը՜ռռ, ճը՜ռռ...
Բենիկը բռնում է թևս.
- Նախագահ Մացակը լալիս է։
Ընկեր Մանյան ուզում է սփոփանքի խոսք ասել.
- Ընկեր Մացակ, դուք շատ եք հոգնած, հանգստացեք։

- Հոգնա՞ծ։ Կարող է։ Կինս՝ Մարոն, բարակ, շատ բարակ սիրտ ունի, ոնց որ թելից կարված։ Ես ոչինչ, կդիմանամ, բայց Մարոն չի դիմանա։ Չէ, չի դիմանա,- հառաչում է։- Մարոյի եղբայրը չկա։ Հրամանատարն է գրել՝ զոհվեց մարտական հանձնարարությունը կատարելու ժամանակ։ Վաղը դպրոցի գործերը կընդունես։ Դե, երեխաներ, գնացեք ձորը։
Երեխանե՞ր։ Բայց մի՞թե մենք երեխաներ ենք։



ԸՆԿԵՐՆԵՐ

Իմ ոսկե մանկության ոսկե ընկերներ։ Պատերազմի ահեղ տարիների բարի ընկերներ։
Մի օր կուշտ, մի օր քաղցր, մի օր ոտաբաց, բայց միշտ համառ ու անկոտրում, ինչպես ռազմադաշտում մարտնչող մեր հարազատները։

Դպրոցի փայտե աստիճաններով բարձրանում է կլորադեմ, թեք սանրած մազերով, ծիծաղկուն աչքերով մի տղա։ Միշտ անչար, ներողամիտ, կատակասեր ու զվարթ Իշոն։ Դա նրա մականունն է։ Անունը Բորիս է։ Վառարանը ծուխ է անում, որովհետև վառելափայտը թաց է։ Նա չոքում է վառարանի առջև, ուռցնում այտերը, փչում, փչում... Աչքերը լցվում են ծխով, բռունցքներով տրորում է, ելնում է տեղից ու մեծավարի խոսում. «Կարծում եք՝ նրանց համար հե՞շտ է։ Գոնե, մենք այստեղ շատ թե քիչ տաքանում ենք։ Իսկ նրանք կռվում են»։

Հիշում եմ, նա այդ օրը դասի եկավ արցունքոտված աչքերով։ Ավագ եղբայրը՝ Պավելը, զոհվել է։ Գրքերը դրեց նստարանի տակ, նայեց ծխացող վառարանին ու ձեռք բարձրացրեց.
- Ընկեր Մանյա, Մոզդոկը որտե՞ղ է։
Ընկեր Մանյան մոտեցավ պատից կախած աշխարհագրության քարտեզին, ցույց տվեց Մոզդոկը։ Իշոն մոտեցավ, նայեց ու շշնջաց.
- Մեր Պավլին զոհվել է այդ քաղաքում։

Տիրեց անսովոր լռություն։ Մենք ընկեր Մանյայի աչքերում արտասուք տեսանք։ Ամբողջ դասարանը լալիս էր անձայն։
Մեծ դասամիջոցին Իշոն հավաքեց գրքերը, աստիճաններով դանդաղ իջավ ու շարժվեց դեպի դարպասը։ Դպրոցի դիրեկտոր ընկեր Փունջը նրա ետևից կանչեց.
- Ասլանյան, ո՞ւր ես գնում։
- Գնում եմ հանդ, ընկեր Փունջ։ Հայրս մնացել է առանց հոտաղի։
- Բա դասե՞րդ։
- Ընկեր Փունջ, հերս ասում է՝ ֆրոնտին հաց է հարկավոր։

Մեր դասարանում այդպես ոչ ոք չի ծիծաղում։ Ծիծաղում է, երբ ծիծաղելու բան չկա։ Ծիծաղելով վազում է դպրոցի բակով և հալածում տարրական դասարանների աշակերտներին։ Ճակատն ինչ-որ ժամանակ կպել է շիկացած վառարանին, երևի պատճառն այդ է, որ գյուղում նրան կոչում են Ծլորած Զավեն։ Ոչ ոք նրան չի սիրում։ Չափազանց անլուրջ է։ Կանգնում է գյուղամիջում՝ մի մեծ կտոր հաց թևի տակ, այնպես է շարժում ծնոտները, կարծես ամբողջ կյանքում քաղցած է եղել։ «Գրազ գանք, միանգամից չորս հաց ուտեմ»,- դա ասում էր ընդգծված հպարտությամբ։ Նրա գրազը միշտ ուտելու վրա է։ Կանգնում է թոնրի կողքին, նայում կողքին շարած լավաշ հացերին, օգտագործում հարմար պահը, թռցնում մի հաց ու հռհռալով փախչում։

- Հովսեփյան Զավեն։ Դասդ պատմիր։
Պատմելու բան չունի, ծիծաղում է։
Մենք մի անգամ դասարանով ծեծեցինք նրան։ Մեծ դասամիջոցին մտել էր դասարան, նստարանների տակից հանել մեր դասագրքերը և կազմերին հիմարություններ խզբզել։
Նա դպրոցից փախավ գզգզված մազերով, կանգնեց փողոցում ու բռունցքը թափահարեց. «Սպասեք, ես մի օր ձեր բոլորի հերը կանիծեմ»։ Ասաց ու հռհռաց…

Ես նրան հանդիպեցի քսանհինգ տարի անց։ Կնոջ և որդու հետ եկել էր գյուղում հանգստանալու։ Բարևեցի։ Չճանաչեց։ Հիշեցրի, իբր չհիշեց։ Այդպես էլ չհասկացա, թե նրա ինչին էր պետք այդ անմիտ խաղը։
Հիմա էլ կանգնած է դեմս խաժաչյա, շեկ գանգուրներով, ժպտադեմ Վանին։ Նա, որ պատմության ժամերին շարունակ տրտնջում էր, թե՝ ո՞ւմ է հարկավոր այդ հնացած, անհարկավորական առարկան: Նույն կարծիքն ուներ նաև բնագիտության, ֆիզիկայի ու քիմիայի մասին, և միշտ հատուկ անունները Ադամյան Վաչագանը աղավաղում է։ Նրա համար Հաննիբալը Հանբալ է, Աֆրոդիտեն՝ Աֆտարիտե, Քսերքսեսը՝ Քեսկերես...

Մենք նրան Փչան էինք անվանում։ Ի՜նչ ստեր ասես, որ չէր հորինում, և ինքն էլ զարմանալի կերպով հավատում էր իր հորինած փչոցներին։ Մի անգամ ամռանը մեզ հավատացրեց, թե մեր գետակում հսկա ձկներ է տեսել։ «Հորս արևը,- երդվեց,- մի ձուկը երևի մի փութ քաշ ունի»։ Նա տարավ մեզ ձորը, առաջինն ինքը մտավ ջուրը, քարի ճեղքից մի մատնաչափ ձուկ հանեց ու ասաց. «Սա հենց այդ փթանոց ձկան ճուտն է»։
Որտեղ Վանին, այնտեղ վեճ ու աղմուկ։ Լուր տարածվեց դպրոցում, թե Վանին լրտես է բռնել։ Մենք վազեցինք գրասենյակի բակ։ Թթենու տակ կանգնած էր շիկահեր մի կին, կողքին Վանին։ Նա մեզ մի կողմ քաշեց ու շշնջաց. «Լրտես է։ Ինքն էլ հայերեն գիտե։ Ասում է՝ ձեր գյուղսովետի նախագահին եմ ուզում։ Գրազ կգամ, հենց որ մի քիչ հեռանանք, գրասենյակը կպայթեցնի»։

Պարզվեց, որ այդ շիկահեր կինը մեր ռուսաց լեզվի նոր ուսուցչուհին է՝ ընկեր Լիլիթը։
Վանին արկածներ էր որոնում, ուզում էր անպայման ինչ-որ բանով աչքի ընկնել։ Թափառում էր անտառներում, մագլցում ժայռերով, քանդում գիշանգղերի բները, հանում ձագերը։ Իսկ մի անգամ էլ թակարդով աղվես որսաց, փակեց իրենց գոմում։ Աղվեսը փետրահան արեց հավերին ու փախավ անտառ։
Նա երազում էր դառնալ սավառնորդ։ Դարձավ հյուսն, գյուղ եկավ իր շեկլիկ աղջիկների հետ, նայեց դպրոցի շենքին ու հառաչեց. «Ա՜խ, եթե մի հրաշքով ետ գար մանկությունս...»։

Ահա և Արտյոմը։ Խոսում է դանդաղ, ասես հատ-հատ ընտրելով բառերը։ Հագին խունացած սապոգներ են, ճիտքերում անպայման որևէ լրագիր կամ տետր։ Մենք հաճույքով լսում էինք նրա պատմած հեքիաթները։ Ինչի՞ մասին էին այդ հեքիաթները։ Ինչ-որ անհայտ մոլորակների, աստղերի, երևի մարսաբնակների ու լուսնաբնակների մասին։ Այդ հեքիաթներում թռչող ու զնգացող աստղեր կան, ըմբիշների մենամարտ, արեգակի շողերից կախված հուրի-փերիներ, գերիմաստուններ…

Զարմանալի ֆանտազիա ուներ։ Ինչի մասին էլ որ պատմեր, հետաքրքիր ու պատկերավոր էր պատմում։ Ինչպիսի՜ առատ սեղաններ էր բացում իր հերոսների համար. «Գինին հոսում էր մեր ճաշասրահի աղբյուրի պես, թոնրից հանած հացերը ճերմակ են, ինչպես աղավնու փետուրները, ձվածեղը յոթկանտանոց թավայի մեջ ծիծաղում է երես առած նորահարսի պես...»։
Ա՜խ, պատերազմական տարիների պակասություն։ Գարու հացը մեզ թվում էր գաթա, և որքա՜ն համով էին այդ անյուղ կամ ձեթով պատրաստած վռիկները... Եվ Արտյոմի հեքիաթները մեզ տանում են մի ուրիշ աշխարհ, այդ աշխարհը լիության ու խաղաղության աշխարհն էր։

Դասերին միշտ որևէ հարց ունի։ «Ընկեր Փունջիկ, աշխարհում ո՞վ է առաջին անգամ հնարել գումարման ու բազմապատկման նշանները»։ Պատմության դասին՝ «Հուլիոս Կեսարը հա՞յ է, թե՞ վրացի», ռուսաց լեզվի ժամին՝ «Ընկեր Լիլիթ, մյախկի զնակն է ուժե՞ղ, թե՞ տվյորդի զնակը», հայոց լեզվի ժամին՝ «Ընկեր Ազնիվ, եթե Մեսրոպ Մաշտոցն ապրեր, մեր տառերի թիվը քանի՞ հարյուրի կհասցներ»։
Ազատ շարադրություն գրեցինք՝ «Ինչ բան է պատերազմը»։ Նա այդ վերնագրի տակ գրեց միայն մի նախադասություն. «Պատերազմը, դա աշխարհի ամենասոսկալի հիմարությունն է, մարդկության հնարած տգիտությունը»։

Գևոն... Իմ մանկության ու պատանեկության անբաժանելի ընկերը։ Սրամիտ, անհանգիստ, տաքարյուն, աշխույժ, մականուններ կպցնող Գևոն։ Մենք միշտ միասին էինք և շարունակ մտածում էինք ինչ-որ արտասովոր բան հորինել։ Երազում էինք դառնալ դերասան։ Ակումբի պատուհանից ներս մտանք, կանգնեցինք բեմում և ինչ-որ պիեսներից մենախոսություններ էինք արտասանում։ Գևոն ուրիշներին շատ լավ նմանակում էր։ Նա նմանակեց գյուղսովետի նախագահին, մեր դպրոցի դիրեկտորին, մաթեմատիկայի ուսուցիչ ընկեր Պավելին. «Քո՞ռ եմ, քաչա՞լ եմ, խելքս պակա՞ս է, չանաս կոտրա՞ծ է, թե՞ ձեր ծնողներից պակաս եմ»։ Ակումբավար Մանվելը եկավ, նայեց ու ծիծաղեց. «Էդ ի՞նչ բանի եք, ա՛յ մեյմուններ»։

Ոչ, մենք այնքան էլ չար տղաներ չէինք։ Ուզում էինք ինչ-որ արտակարգ բան հորինել։ Եղիսաբեթ ազու կատվի պոչից պահածոյի դատարկ տուփ կախեցինք։ Կատուն ցատկեց պատուհանից ու ջարդեց ապակիները։ Այս անգամ Գևոյի ավագ եղբայրն ու քեռիս ոլորեցին մեր ականջները։
…Եվ ահա, մի անգամ հիշեցի մեր տանիքի տակ թաքցրած գրքերը։ Ելարանով բարձրացանք, ինչ-որ լաթերի տակից հանեցինք այդ գրքերը։ Եղիշե Չարենց. «Գիրք ճանապարհի»։ Ակսել Բակունց. «Սև ցելերի սերմնացանը»։ Գուրգեն Մահարի. «Մրգահաս»։ Ամեն օր, դասերից հետո նստում էինք մեր տանիքի տակ ու կարդում այդ գրքերը։ Անգիր սովորեցինք «Ես իմ անուշ Հայաստանի» և «Երեք բարդի» բանաստեղծությունները։ Արտասանեցինք դպրոցում և դիրեկտորի կողմից արժանացանք խիստ նկատողության։

Այո, մենք ուզում էինք անպայման աչքի ընկնել։ Սկսեցինք ոտանավորներ հորինել։ Ավելի շատ մտահոգված էինք շառաչուն հանգերի համար.
Կարմիր բանակը Կիևը առավ,
Ադոլֆ Հիտլերը թազի շուն դառավ։
Սկիզբը կարծես լավ էր, շարունակությունն էլ ոչինչ.
Ընկեր Ժուկովը քաշեց իր շաշկան,
Գեբելսը ընկավ թեյով լի չաշկան։

Մենք արդեն մեզ համարում էինք կարգին բանաստեղծներ։ Ինչի մասին ասես, որ չէինք գրում, ում ասես, որ չէինք ծաղրում։ Հետո մեր ուղեղում այն միտքը ծագեց, որ բանաստեղծները պիտի անպայման սիրահարվեն։ Հեռակա կարգով սիրահարվեցինք մեր դասարանի բոլոր աղջիկներին, բայց այդպես էլ չկարողացանք գտնել մեր թևավոր ու չքնաղաչյա մուսաներին։



ՈՒՍՈՒՑԻՉՆԵՐ

Պատերազմական տարիների ուսուցիչներ, մեր սիրելի ուսուցիչներ... Ձեզնից շատերին բախտ չվիճակվեց մեզ հետ երկար ճանապարհ անցնել։ Մեզ բախտ չվիճակվեց ունենալ հիմնական մի առարկայի ուսուցիչ։ Պատմության ուսուցիչը մեզ դասավանդում էր նաև թվաբանություն, նկարչություն, բնագիտություն, ֆիզկուլտուրա։ Ուսուցիչների սով էր։ Պատերազմը լափում էր ոչ միայն հողի մշակներին, հանքագործներին, ուսանողներին, այլև՝ ուսուցիչներին։ Միջնակարգը նոր ավարտած ջահել աղջիկները մատյանները թևի տակ մտնում էին դասարան, շփոթված նայում մեզ և դասարանից հեռանում գլխիկոր։ Նրանք գալիս էին փոխարինելու ռազմաճակատ մեկնած իրենց երեկվա ուսուցիչներին։ Նրանք իրենց սիրած տղաներին ռազմաճակատ էին ճամփում, արցունքոտված աչքերով մտնում դասարան, խեղճ-խեղճ նայում իրենց աշակերտներին։ Նրանց հայացքն ասում էր. «Լավ, ինչո՞ւ եք այդպես նայում մեզ, ախր, մենք ի՞նչ մեղք ունենք։ Մեղավորը պատերազմն է։ Ֆաշիստն է մեղավոր։ Ազնիվ խոսք, մենք մեղավոր չենք»։

Ահա ընկեր Շարմաղը՝ թխադեմ, ածխի պես սև աչքերով ու հոնքերով բարալիկ, կարճ կտրած մազերով մի աղջիկ։ Նա մեր հայոց լեզվի նոր ուսուցչուհին է։ Դրսում սառնամանիք է, քամին ոռնում է կատաղած։ Նրա հագին բարակ զգեստ է, ոտքերին՝ ամառային պարուսինե կոշիկներ։ Ձայնը դողում է։ Մրսո՞ւմ է, թե՞ հուզվում։ Մատները դեղին մոմեր են, աչքերում քնքշանք կա։ «Դուք լավ երեխաներ եք,- ասում է մի տեսակ երկչոտ ու վախվորած։- Ես կաշխատեմ ձեզ շատ բաներ սովորեցնել։ Միայն խնդրում եմ՝ խելոք մնացեք»։

Նա միշտ խնդրում էր լսենք ուշադիր։ Խնդրում էր՝ դասերից հետո իրենց տան համար մի քիչ փայտ ջարդենք։ Մենք կատարում էինք նրա խնդրանքը։ Ո՞վ կարող էր խանգարել ընկեր Շարմաղի դասը. Վանին ցույց է տալիս բռունցքը. «Դե թող մեկը համարձակվի»։
Դասարան է մտնում կլորադեմ, կապուտաչյա մի աղջիկ։ Նա իսկապես գեղեցիկ է։ Բարձր դասարանների աշակերտները սիրահարվել են նրան։ Այդ գեղեցկուհին ընկեր Շարմաղի պես չի խնդրում, այլ հրամայում է։ Պատահում է, որ անկարգներին պատժում ու վտարում է դասարանից։ Նա ուժեղ է, որովհետև գեղեցիկ է ու համարձակ, հպարտ է ու անկոտրում։

Մենք մի անգամ որոշեցինք խանգարել նրա դասը։ Վանին ինչ-որ տեղից մի քարադոդոշ էր բռնել: Բերեց բաց թողեց դասարանում։ Ընկեր Ազնիվն առանց վարանելու վերցրեց այդ զզվելի սողունը, փաթաթեց թղթի մեջ ու ասաց. «Շնորհակալություն, երեխաներ, ես սա կհանձնեմ ձեր կենդանաբանության ուսուցչին»։ Բայց Վանին չզինաթափվեց։ Նա դասարանում ոզնի ու գորտ բաց թողեց, լորտու բաց թողեց, և ընկեր Ազնիվն այդ ամենը տարավ հանձնեց կենդանաբանության ուսուցչին։
Ընկեր Ազնիվը սիրահարված էր։ Մենք միայն շատ ուշ իմացանք, որ նրա սիրած տղան գվարդիայի կապիտան է, ընկել է Ստալինգրադում։ Նա այդ մասին ոչ ոքի ոչինչ չէր ասել, չէր ցանկացել իր վշտով ուրիշին տխրություն պատճառել։

Պավել Սահակյանը... Միջահասակ, կկոցվող աչքերով, ճակատին անփույթ թափված մազերով մի մարդ։ Նա մեր թվաբանության ուսուցիչն էր։ Ուզում էինք անպայման բարկացնել։ Նրա տված հարցերին դիտավորյալ կերպով սխալ էինք պատասխանում։
- Այ տղա,- գոչում էր,- երեքից հանած երեքը չգիտե՞ս։- Երեք անգամ ձեռքը խոթում էր գրպանը, ցույց տալիս դատարկ բուռը:- Այստեղ բան կա՞, բան կա՞, լավ նայի՛ր, բան կա՞»։ Դասարանում պայթում է ծիծաղը, և նա ձայնն ավելի է բարձրացնում. «Ի՞նչ է, քո՞ռ եմ, քաչա՞լ եմ...»։

Ահա ընկեր Լիլիթը, մեր ռուսաց լեզվի ուսուցչուհին։ Եղել է ռազմաճակատում։ Բուժքույր էր։ Երկու անգամ վիրավորվել էր։ Դասամիջոցին և դասերից հետո հետաքրքիր դեպքեր էր պատմում ռազմաճակատից։ Պատմում էր որպես ականատես։ Մենք նրա աչքերով տեսանք պատերազմը, զգացինք պատերազմի ահավորությունը։ Լավ էր պատմում և լավ էլ արտասանում էր. Պուշկին, Լերմոնտով, Նեկրասով, Եսենին, Կոնստանտին Սիմոնով... Լավ գիտեր ռուսական գրականությունը։ Մենք կլանված լսում էինք նրան։

- Ընկեր Աբարյանը գալիս է...
Իսկ դա նշանակում է՝ դասարանում պիտի տիրի կատարյալ լռություն։ Ոչ մի ձայն, ոչ մի շշուկ։ Բարձրահասակ, խոշոր աչքերով տղամարդ է։ Նրա այդ աչքերից ոչինչ չի վրիպում։ Ամեն ինչ տեսնում է։ Խոսում է բարձր, այնքան բարձր, որ ձայնը լսվում է բոլոր դասարաններում։
Ահա նա քայլում է փողոցով։ Մենք խրտնած հորթերի պես փախչում ենք դես ու դեն։ Միայն չտեսնի մեզ, չիմանա, որ դասերից հետո խաղացել ենք փողոցում։ Նա իմ իմացած դիրեկտորների մեջ ամենախիստն էր։

Ընկեր Աբարյանը ակումբին կից գործող դրամատիկական խմբակի ղեկավարն էր նաև։ Միշտ հանդես էր գալիս գլխավոր դերերում, և վայ նրան, ով կփորձեր ներկայացման ժամանակ ձայն հանել։
Նա այդ օրը «Նամուս»-ում Բարխուդար էր խաղում։ Ես և Գևոն նստել մի անկյունում, դիտում էինք ներկայացումը։ Աբարյան-Բարխուդարը նկատեց մեզ, թողեց Սեյրանին, դանդաղ իջավ բեմի աստիճաններով, կանգնեց մեր դիմաց ու մատը թափահարեց.
- Ձեզ ով է թույլ տվել, որ ներս եք մտել։ Դո՛ւրս։ Ես վաղը կխոսեմ ձեզ հետ...

Հետո նա բարձրացավ բեմ ու շարունակեց իր խաղը։
- Թունավոր գազեր են՝ իպրիտը, յուզիդը, ֆուսգենը։ Հիշեցեք՝ իպրիտը, յուզիդը և ֆուսգենը։
Ընկեր Անդրանիկն է՝ մեր ռազմագիտության ուսուցիչը։ Թեթև կաղում էր։ Ռազմաճակատից նոր էր վերադարձել։
Նա մեզ ստիպում էր հագնել հակագազերի դիմակները, վազել, պառկել, ցատկել, նռնակներ նետել, գրոհել «թշնամու դիրքերի» վրա։ Երեխայի պես միամիտ էր, դյուրահավատ, անհիշաչար... Ինչ հորինում էինք, հավատում էր։ Մի անգամ Վանին եկավ, թե՝ Գարատեղերում մի արջ եմ տեսել։ Ընկեր Անդրանիկը վերցրեց Հակոբ դայու որսորդական հրացանը, վազեց Գարատեղերը, վերադարձավ ու ասաց. «Անիծվածը երևի ծլկել է»։

Ամռանն էր, լողանում էինք գետում։ Ընկեր Անդրանիկը եկավ, թե՝ ես հիմա ձեզ լողալ կսովորեցնեմ։ Հանվեց, նետվեց մեր ձեռքով պատրաստած ջրավազանի մեջ, և քիչ էր մնում խեղդվեր։
Շատ տարիներ անց ես նրան հանդիպեցի ինչ-որ խորտկարանում։ Բուֆետապան էր։ Նա շատ հանդիսավոր ինձ ներկայացրեց իր ծանոթներին ու հայտարարեց. «Իմ ամենալավագույն աշակերտներից է»։ Մի կին, երևի մատուցողուհին, կատակով նետեց. «Իսկ քո աշակերտը կարողանո՞ւմ է քեզ նման լավ խորոված պատրաստել»։



ՀՈՐԱՔՈՒՅՐ ՍՈՓԻՆ

Հորաքույր Սոփին եկել է։ Հորաքույր Սոփին՝ գունդ ու կծիկ մի պառավ, որ իր ժամանակներին ապրել է և՛ լավ, և՛ վատ, պատահել է՝ մի կերպ ծայրը ծայրին է հասցրել, պատահել է՝ բարձրացել է հնարավորության սահմաններում, ինչպես իր շռայլության, այնպես էլ ժլատության մեջ եղել է չափավոր։ Ձգտել է մերձավորների շրջանում հաստատել իր ուրույն տեղը, հաջողությունների դեպքում գլուխը չի պտտվել, անհաջողությունների դեպքում չի տրտնջացել, չի դժգոհել բախտից։ Նա հաճախ էր ամենայն հպարտությամբ հիշեցնում, որ ինքը շուշեցի հայտնի խոհարար Ավագջանի կինն է։ Ճիշտ է, Ավագջանը մեծ կարողություններ չուներ, բայց իր ժամանակին դասվում էր երևելիների շարքը։

Ավագջանը սիրում էր կնոջը, սակայն մի անգամ այնպես պատահեց, որ սատանան նրան գայթակղեց։ Այդ սատանան թխլիկ մի կին էր, հրաշք մի կին, անունը՝ Կատինկա։ Կատինկան անառակ ամուսին էր ունեցել, որ տուն-տեղ ծախել էր, մսխել վերջին կոպեկները, ձանձրացել աշխարհից ու վերջ տվել կյանքին։
Կատինկան հարևան էր գալիս Ավագջանին, և վերջինս չկարողացավ դիմանալ, գիշերվա կեսին, երբ Շուշին քնած էր խաղաղ, ցատկեց ցանկապատի վրայով, ծեծեց այրու պատուհանն ու ասաց. «Ես եմ Կատին, Ավագջանը, եկել եմ. գնա՞մ, թե՞ մնամ»։ Կատինկան ներսից պատասխանեց. «Էհ, աստծո կամքն է, որ եկել ես՝ մնա։ Մենակ էդ բանը ես իմանամ, դու և աստված»։

Ավագջանը կյանքում առաջին անգամ մեղք գործեց, Սոփին դուռը փակեց ամուսնու առջև ու ասաց. «Գնա այնտեղ, որտեղից եկել ես։ Գնա, թե բերանս բացեմ, ես իմ հոր աղջիկը չեմ»։
Դա Ավագջանի առաջին և վերջին դավաճանությունն էր։ Կատինկան շուտով ամուսնացավ ուրիշի հետ, տեղափոխվեց Խանքենդի։
Աշխարհում մեծ ու փոքր դեպքեր եղան։ Ավագջանն ընդհարվեց պրիստավ Հայկասարբեկ Խուդաբերդյանի հետ, գործը հասավ գավառապետին, դատ եղավ, Ավագջանը աքսորվեց Սիբիր և այլևս չվերադարձավ։

Հորաքույր Սոփին հրաշալի պատմող է, մտածում է պատկերավոր, հաճախ ինքն է հորինում։ Մենք գիտենք, որ նա եղել է ընտանիքի միակ աղջիկը, ունեցել է յոթ եղբայրներ, յոթն էլ աշխարհից ջահել են գնացել։ Ամենից կրտսերը եղել է Կուքան պապս։
Հորաքույր Սոփին ասում է, որ Պետունց տոհմը եղել է շատ հռչակավոր տոհմ։ Իբր Ավան պապի հայրը եղել է գեներալ Մադաթովի հորեղբոր որդին, Սուվորովի տատը Պետի ապոր հարազատ քույրն է եղել, իսկ Լորիս Մելիքովն անձամբ նամակ է գրել Օհան ապորը և առաջարկել իր թիկնապահի պաշտոնը։

Հիշում եմ, երբ մի անգամ հորեղբայրս հորաքույր Սոփիին ցույց տվեց Գրիգոր Նարեկացու նկարը, հորաքույրը նայեց ու ամենայն լրջությամբ ասաց. «Հա, ոնց չէ, ճանաչում եմ»։ Եվ տեղն ու տեղը հորինեց մի պատմություն. Գրիգոր Նարեկացուն միջնադարից տեղափոխեց 20-րդ դար, նստեցրեց Ավագջանի հետ մի կառքում, տարավ Ղազանչեցոց եկեղեցի, և իբր Գրիգոր Նարեկացին բռնեց տեր Մամբրեի մորուքն ու ասաց. «Այ սարսաղ տերտեր, քեզ ո՞վ է իրավունք տվել, որ Աստվածաշունչը սխալներով ես կարդում»։
Եվ հիմա հորաքույր Սոփին եկել է։ Մենք ուղիղ տասը տարի նրան չենք տեսել, որովհետև Աշխաբադ քաղաքը Քարաշեն կոչված մեր գյուղից շատ է հեռու։ Եկել է ռուս հարսի ու թոռների հետ։ Եկել է կարոտած ու պապակված, այնպես, ինչպես ծարավից տոչորվածը կարող է գնալ դեպի կենարար ջուրը։

Երբ հորաքույր Սոփին իջավ ավտոբուսից, մենք նրա թևերն ընկանք, որ հեշտ քայլի, բայց նա չթողեց, բարկացավ. «Հարկավոր չի, ես հորս տունը իմ ոտքով պիտի գնամ»։
Եկան բոլոր ազգակիցները, բարեկամներն ու հարևանները։ Հորեղբայրս չմոռացավ նույնիսկ իր վեց ամսական թոռնիկին։ Բոլորը հերթով համբուրվեցին հորաքույր Սոփիի հետ, հորաքույր Սոփին բոլորին էլ ճանաչեց։ Այնուամենայնիվ, նա դժգոհ էր, որովհետև չկար ընկուզենուց պատրաստած այն թախտը, որի վրա թիկնել էր Ավան ապան։

- Թախտը չպիտի գցեիք,- նա սաստող հայացքով նայեց մորս,- ասա տեսնեմ՝ էդ թախտը ձեզ ի՞նչ է արել, որ դեն եք գցել։
Հայրս պահարանից հանեց մի չիբուխ ու թազբեհ, ցույց տվեց.
- Հորաքույր, մի լավ նայիր, գուցե իմանաս, թե ումն են։
- Ո՞նց կարող է չիմանամ,- հորաքույր Սոփին աշխուժացավ,- ախր, էս չիբուխը հասարակ չիբուխ չի, ինքը՝ Լորիս Մելիքովն է նվիրել Ավան ապուն։ Ափսոս, փչացրել եք, նախշերը չեն երևում։ Էս թազբեհն էլ, որքան հիշում եմ...
- Գեներալ Մադաթովն է նվիրել,- հուշեց հորեղբայրը։
- Ի՞նչ գեներալ Մադաթով,- հորաքույրը գլուխն օրորեց,- ցավդ տանեմ, ախր, դու գեներալ Մադաթովին որտեղի՞ց գիտես։

- Ուրեմն Վորոնցովն է։
- Պետունց ազգն ի՞նչ գործ ունի Վորոնցովի հետ։ Վորոնցովի հերն անիծած, չորս կին է պահել, վերջումն էլ սեր կապել մի լկստված քածի վրա։ Էս թազբեհը մորս պապի նվերն է։ Իսկ դուք գիտե՞ք, թե ով է մորս պապը։ Խե՜ղճ դուք, որտեղի՞ց իմանաք, երեկվա խոխեքն եք։ Մորս պապը Սահակ կաթողիկոսի փեսան է։ Էս Սահակ կաթողիկոսը, օղորմի իրեն, երկար մորուք ուներ, դոշից կախած ոսկե խաչ։ Սաղ խալխը բերանը բաց նրան էր նայում։
Հորաքույր Սոփին նորից Պետունց խեղճ ու կրակ ազգը կապեց անվանի զորավարների, գիտնականների ու պետական գործիչների հետ, խճճեց իր իմացած ու չիմացած փաստերն ու տեղեկությունները, կորցրեց մտքի թելը, մի քիչ մտածեց ու հարցրեց հորեղբորս.

- Հը, որտե՞ղ մնացի։
Հորեղբայրը հիշեցրեց, բայց նա խոսեց միանգամայն ուրիշ բաների մասին։ Նախ մորս շփոթեց հանգուցյալ տատիս հետ և խորհուրդ տվեց մի լավ տղա գտնել ու հետը ամուսնանալ։ Հետո նախատեց հորեղբորս. «Իսկ դու ի՞նչ ես գոզալական կնիկդ թողել ուրիշի ետևից ընկել, բա դա Պետունց ազգին սազակա՞ն է»։ Այնուհետև հարևան Մկրտչին անվանեց բժիշկ Մարկոսով, նայեց փեսա Պատվականին, գլուխը շարժեց. «Աչքիս պղտոր մարդ ես երևում, քեզանից նավթալինի հոտ է գալիս»։

- Մեկ-մեկ իրեն այսպես կորցնում է,- հառաչեց ռուս հարսը՝ Մարիա Կոնստանտինովնան,- հիմա մի քիչ կհանգստանա ու կշարունակի իր պատմությունը։
Առավոտյան գնացինք գերեզմանատուն։ Հորաքույր Սոփին համբուրեց Ավան պապի գերեզմանաքարն ու գոչեց.
- Ապեր, Սոփին եմ, եկել եմ,- և ականջը դրեց գերեզմանաքարին, լռեց մի պահ ու դարձավ մեզ,- Ավան ապան ասում է՝ լավ ես արել, որ եկել ես։

Նա համբուրեց նաև իր յոթ եղբայրների շիրմաքարերը, անուններով կանչեց.
- Հովագյում, Առաքել, Ռուբեն, Հովսեփ, Մանուկ, Ներսես, Կուքան, Սոփին եմ, ձեր ցավը տանեմ, եկել եմ։ Հա, եկել եմ, որ ինձ համար ձեր կողքին տեղ պահեք։
- Հերիք է, հորաքույր, հերիք է,- հայրս ընկավ նրա թևը,- գնանք տուն։
- Հա, գնանք,- նայեց աջ ու ձախ, Կուքան պապի գերեզմանի կողքին գտավ ազատ մի տեղ ու դարձավ հորս.- Ինձ այստեղ կթաղեք։ Հենց որ մահս մոտենա, հեռագիր կտամ՝ գալիս եմ, հորս թախտը պատրաստեցեք, որ գամ՝ վրան մեռնեմ։

Կիրակի օրը մենք հորաքույր Սոփիին ուղեկցեցինք կայարան։ Նա հերթով համբուրեց բոլորիս, մտավ ավտոբուս, գլուխը հանեց լուսամուտից ու ասաց.
- Հա, իրար հետ լավ կացեք, իրար թև ու թիկունք եղեք։ Պետունց ազգի պատիվը տափովը չտաք։
Հայրս նայեց ավտոբուսի ետևից, թաշկինակը մոտեցրեց աչքերին ու հառաչեց.
- Հորաքույր Սոփի, ես քո ցավը տանեմ, դու ուրիշ ձևի կնիկ ես…



ՆՎԱԳՈՒՄ Է ՀԱՅՐԻԿ ՊԱԽԱՐՅԱՆԸ

Պատերազմական տարիների դառն ճակատագիր։ Մարդն այդ հասակում նստում է ստվերախիտ պուրակներում, զրուցում իր հասակակիցների հետ, թոռնիկներին տանում զբոսանքի, կարդում օրվա լրագրերը, պստիկների համար հեքիաթներ պատմում... Իսկ նա՝ Հայրիկ Պախարյանը, այդ բարյացակամ, բարեսիրտ ու հմայիչ մարդը շրջում է գյուղից-գյուղ, հաճախ հոգնում է քարքարոտ ու երկար ճանապարհներին, փոքրիկ, գունաթափ ճամպրուկը դնում է գլխի տակ ու քնում ճամփեզրի ծառերի ստվերում։ Քնո՞ւմ, թե՞ կպցնում է աչքը։ Գյուղը հեռու է, լեռան կատարին, կածանները հեղեղներից բզկտվել են, և նա հիշում է իր ուսուցչի, բանաստեղծ Հովհաննես Հովհաննիսյանի տողերը. «Դեպի վե՜ր, սարն ի վեր, անվեհեր զինվոր...»։

Յոթանասունամյա այդ ծերունին իրեն զինվոր է համարում։ Թիկունքի զինվոր։ Թիկունքը ռազմաճակատի շարունակությունն է։ Հարկավոր է ոգևորել մարդկանց, թեթևացնել նրանց վիշտը, կարեկցանքի խոսք ասել... երաժշտությամբ։ Լավ երաժշտությունը բալասան է։
Եվ նա նվագում է ոչ միայն ակումբներում, այլև դաշտերում, այգիներում, կոլտնտեսության կալերում, բանջարանոցներում... Նվագում է նույնիսկ մի քանի հոգու համար։ Եթե ճանապարհին հանդիպի թեկուզև մի մարդու, կարող է նվագել նրա համար։ Ամբողջ ծրագիրը, մինչև վերջ։ Ձրի։

Հիշում եմ նրա համերգները։ Չափազանց կուլտուրական մարդ էր, մաքուր ինտիլիգենտ, ինչ-որ տեղ նաև հասարակ գեղջուկ՝ բառիս ամենալավագույն իմաստով։ Բեմ էր դուրս գալիս մազերը խնամքով սանրած, մաքուր թրաշված, հագին երևի իր միակ տոնական թուխ կոստյումը, քարքարոտ ճանապարհներին մաշած կոշիկները լաքած, վարդագույն փողկապը ամուր ձգած։
- Ձեզ համար, թանկագին բարեկամներ, կնվագեմ «Կարմեն» օպերայի նախերգանքը։ Երաժշտությունը՝ Ժորժ Բիզեի։

Տարիներ անց բազմիցս լսել եմ այդ նախերգանքը տարբեր սիմֆոնիկ նվագախմբերի կատարմամբ, սակայն այդ ծերունին, այդ զարմանալի մո՜գը... Դա հրաշք էր։ Ընդամենը երաժշտական մի գործիք, մի հին կլարնետ և ինչպիսի՜ կատարում, ինչպիսի՜ սրտահույզ հնչյուններ։ Այդպես կարող են նվագել միայն մեծ տաղանդի տեր մարդիկ։
Այո, տոմսերը վաճառվում էին համարյա ձրի։ Խնդրում էր որևէ մեկին. «Տղաս, ահա քեզ հիսուն տոմս։ Եթե քսանն էլ վաճառես՝ հերիք է։ Ով փող չունի, կարող է ձրի լսել»։
Նրան ամենուր Վարպետ էին կոչում։ Շատերը դա ասում էին հեգնանքով։ Զգում էր այդ հեգնանքը, լռում մեծահոգաբար։

Մի անգամ Դեր-Զավենը, այդ զավզակը, նրա ետևից գոչեց.
- Վարպետ, վարպետ, հնացած կարպետ...
Նա շրջվեց դանդաղ ու պատասխանեց.
- Տղաս, իսկ դու գիտե՞ս, թե այդ հնացած կարպետների մեջ ինչ գույներ ու նախշեր կան և ինչ վարպետ ձեռքով են գործվել։
Հարևան գյուղում խանգարվեց նրա համերգը։ Կոլտնտեսության հաշվապահը թե հաշվապահի օգնականը ակումբ է մտել հարբած, բարձրացրել թևերն ու բղավել. «Վարպետ, պարել եմ ուզում, ինձ համար «Ջեյրանի» նվագիր, հիսուն ռուբլի շաբաշ եմ տալիս…»։

Գյուղսովետի նախագահը կին էր, համերգից հետո վարպետին հրավիրել է իրենց տուն, և նա՝ Հայրիկ Պախարյանը դողացող մատներով գրպանից հանել է մի թուղթ, մեկնել այդ կնոջը. «Մի շաբաթ առաջ եմ ստացել... Որդուս «սև թուղթն» է։ Նա գվարդիայի կապիտան էր»։
Առավոտյան մեղավորը եկել ու ներողություն է խնդրել Վարպետից։
Ես վերջին անգամ նրան տեսա Հաղթանակի օրը։ Նա բեմ բարձրացավ գլուխը բարձր պահած, և թնդաց ծափահարությունը։ Գլուխը թեթևակի խոնարհեց ու խոսեց.
- Սիրելի բարեկամներ, ես ձեզ համար հիմա կնվագեմ մի քայլերգ։ Այն կոչվում է «Քայլերգ հաղթանակի ու խաղաղության»։

Այդպես միայն ծովը կարող էր շառաչել, ելնել ափերից ու նորից խաղաղվել։ Այդպես դրոշներն են հուրհրատում և գույնզգույն հրթիռները կախվում կապուտակ երկնքից...
- Իսկ այժմ կնվագեմ մի մեղեդի՝ նվիրված զոհված մարտիկների հիշատակին...
Ձայնը դողաց, աչքերը խոնավացան։ Երևի հիշեց իր միակ որդուն, որ այլևս չի վերադառնա։ Տեսավ ու զգաց որդեկորույս մայրերի ու այրիացած ջահել հարսների վիշտը...

Հայրիկ Պախարյանը հիմա չկա։ Ո՞ւր գնաց, ո՞վ մի բուռ հող գցեց նրա շիրմին։ Որտե՞ղ է հանգչում այդ հրաշալի մարդը, այդ կախարդական երաժիշտը։
Թող հողը թեթև լինի նրա շիրմին։



ԿԱՊՈՒՅՏ ԹՌՉՈՒՆ

Ես հիմա լսում եմ այդ ձայները տարիների հեռուներից։ Որքան ձգվում է տարածությունը, որքան հեռանում եմ իմ մանկության թովիչ դաշտերից, անդնդախոր ձորերից ու բարձրաբերձ լեռներից, այդ ձայներն այնքան ավելի են դառնում մոտ ու հարազատ։

Կապույտ թռչուններ են լողում երկնի կապույտով։ Դրանք իսկապես կապույտ թռչուննե՞ր էին, թե՞ ինձ էր այդպես թվում։ Կռունկնե՞ր էին, վայրի աղավնինե՞ր, թե՞ արագիլներ։ Ես պառկել դաշտում ու նայում էի լեղակի պես կապույտ երկնքին։ Այդ զարմանալի թռչուններն անցան իմ գլխավերևով, և ես լսեցի նրանց թևերի շրշյունները։ Օդում մի փետուր ծածանվեց, օրորվելով իջավ թխկենու ճյուղին։ Փետուրը նախշված էր աշխարհի բոլոր գույներով, բայց, այնուամենայնիվ, այն ինձ համար կապույտ էր։ Ձորում վշշում էր գետը, մի աղջիկ պառկել ավազների վրա, գիրք էր կարդում։ Նա բարձրացրեց գլուխը, տեսավ ձեռքիս փետուրն ու հարցրեց. «Այդ սիրուն փետուրը չե՞ք նվիրի ինձ»։ Այդպես լինում է միայն հեքիաթներում։ Գեղեցկությունը պիտի տեսնել ու զգալ մանկության աչքերով։ Նա նստեց ողորկ սալաքարին ու հարցրեց. «Հետաքրքիր է, սա ի՞նչ թռչունի փետուր է»։ «Կապույտ թռչունի»։ Նա ծիծաղեց։ Ինչո՞ւ ծիծաղեց։ Չգիտեմ։ Մեզնից քիչ ներքև մի ակնոցավոր մարդ կարթը կախել գետի մեջ, ծխում էր։ «Հայրիկ,- կանչեց աղջիկը,- կապույտ թռչուն լսած կա՞ս»։ Ակնոցավորը կարթը հանեց ջրից, արևի շողերի տակ օդում շողշողաց ձկան արծաթե փորը։ Նա ձուկը հանեց կարթից, նետեց փոքրիկ դույլի մեջ, մոտեցավ, աղջկա ձեռքից վերցրեց փետուրը, նայեց ու ասաց. «Կապույտ թռչունները լինում են միայն հեքիաթներում։ Եթե չեմ սխալվում, սա խլահավի փետուր է»։ Խլահա՞վ։ Առաջին անգամն էի լսում։ Նա մաքրեց ակնոցների ապակիները, նայեց ինձ ու մեկնեց ձեռքը. «Ծանոթանանք։ Ես բնագետ եմ։ Իսկ դու գիտե՞ս, թե ինչ բան է բնագետը։ Ա՜խ, չգիտես։ Դե լավ, ես հիմա զբաղված եմ, ձկներն ինձ են սպասում, մի ուրիշ անգամ կպատմեմ…»։

Ես նայեցի աղջկա ծնկներին դրած գրքին։ «Անգլուխ ձիավորը»։ Անգլուխ ձիավո՞ր… Նա երևի շատ լավ էր պատմում։ Վախենում էի, որ կարող էր հանկարծ կիսատ թողնել։ Ես վերացել էի։ Սա ի՞նչ հրաշք է։ Հեքիա՞թ է, թե՞ իրականություն։ Ո՞վ է այս աղջիկը, որ կարողանում է այդպես հրաշալի պատմել։
Նա ավարտեց պատմությունը, շոյեց գլուխս ու ասաց. «Դու զարմանալի տղա ես։ Վաղը քեզ համար մի ուրիշ լավ բան կպատմեմ։ Կգաս, չէ՞»։

Այդ օրը անձրև եկավ, գետը պղտորվեց։ Հաջորդ օրը գետափին սպասեցի նրան։ Չեկավ։ Ամբողջ մի շաբաթ սպասում էի նրան։ Չկա, չի գալիս։ Երևի մոռացել էր իր խոստումը։ Քայլեցի գետափով, և հանկարծ լսեցի նրա ձայնը։ Ծանոթ ու հարազատ ձայնը։ Մենակ էր։ Բարևեց ձեռքով ու հարցրեց. «Շատ ես սպասե՞լ»։ Ամբողջ մի շաբաթ՝ պատասխանեցի։

Նստեցինք ուռենիների շվաքում։ Ջեկ Լոնդոն։ «Մարտին Իդեն»։ Այդ Մարտին Իդենը գուցե հենց ես եմ, Ռութը ինքը՝ այս զարմանալի կախարդուհին։ Բայց ինչո՞ւ Մարտին Իդենը փառքի գագաթից իրեն նետեց ծովի փրփուրների մեջ։ Ես երբեք այդպես չէի վարվի։ Աղջիկը չպատասխանեց իմ հարցին։ Նա ինձ հրաժեշտ տվեց. «Ես քեզ նամակ կգրեմ»։
Նա ինձ նամակ չգրեց։ Մենք այլևս չհանդիպեցինք։ Գնաց իմ երազի կապույտ թռչունը։
Գնաս բարով, մանկություն։



ՍՈՆԱՆ ՊԱՐՈՒՄ Է...

Մարդ կարո՞ղ է նայել փոթորկահույզ ծովին և անտարբեր մնալ։ Սոնան փոթորկահույզ ծով է։
Մարդ կարո՞ղ է պապակված սրտով մոտենալ զուլալ աղբյուրին ու ջուր չխմել։ Սոնան զուլալ աղբյուր է։
Մարդ կարո՞ղ է մտնել վարդանոցն ու չզգալ վարդերի բույրը։ Սոնան վարդի բույր է։

Ամռան երեկոներին մենք հավաքվում էինք ակումբի բակում ու սպասում Ավագենց Հակոբին։ Նա գալիս էր օրորվելով, զուռնան հանում ծոցից ու փչում։ Արշավիրը դափը վեր-վեր էր նետում, գլուխը նվագի հետ շարժում, մարմինն այնպես էր ջարդոտում, կարծես աշխարհի ամենադժվար բանը դափ խփելն է։
Բայց դե ո՞ւմ է պետք այդ նվագը, երբ Սոնան չի պարում։ Ուրիշ է Սոնայի պարը, ուրիշ են Սոնայի նազերը, Սոնայի ժպիտը։ Պարո՞ւմ է, թե՞ սավառնում է։ Սպասեցեք, գուցե ոտքերը չեն դիպչում գետնին։ Սոնան երազ է, եթերային...

Նվագն է թնդում ակումբի բակում,
Տոն է, գարուն է,
Զուռնայի ձենը ականջ է ծակում,
Սոնան պարում է։
Հուզվում, փոթորկվում ու ծափ են տալիս
Տղերքը ջահել,
Վահանը տեղում պտույտ է գալիս,
Ուզում է պարել։
Սոնան ճկվում է, շորորվում, նազում,
Կաքավում արագ,
Տղերքն իրար են նայում ու ասում.
- Կրա՜կ է, կրա՜կ...
Խոր ախ է քաշում Մուքելն ալեհեր.
- Հե՜յ, ջահել օրեր...
Եվ շշնջում է Վահանն ինքն իրեն.
Չի սիրում, զո՞ռ է...
Սոնան պարում է, հովի պես սահում
Վահանի մոտով,
Տղան շիկնում է, փոթորկվում, վառվում,
Լցվում կարոտով։
Նվագն է թնդում ակումբի բակում,
Տոն է, գարուն է,
Զուռնայի ձենը ականջ է ծակում.
Սոնան պարում է։

Կալերից էինք գալիս։ Մենակ էինք։ Ես և Սոնան։ Նա աղբյուրի մոտ սայթաքեց, բռնեցի ձեռքը, մարմնովս մի զարմանալի ջերմություն անցավ։
- Սոնա,- ասացի,- երեկոյան կգա՞ս պարելու։
- Կգամ։ Դու կպարե՞ս ինձ հետ։
- Ես պարել չգիտեմ։
- Ուրեմն՝ կերգես։
- Ես վատ եմ երգում։

- Ինչո՞ւ ես ինձ այդպես նայում, հո առաջին անգամ չե՞ս տեսնում։
- Սոնա, դու սիրո՞ւմ ես Վահանին։
- Չէ՜ մի՝ սիրում եմ,- նա հերսոտվեց։- Լոպազի մեկն է։

...Ամբողջ գիշերը չքնեցի։ Վերդունց Դավթի հարկի տակ հարսանիք էր։ Սոնան ամուսնանում է Դավթենց Վահանի հետ։ Դրնգում էր դհոլը, զուռնան ծկլթում էր։ Դավիթը ոտքերը զարկում էր գետնին ու գոչում.
- Ուստա Հակոբ, հոգուդ մատաղ, հիմա էլ՝ «Ջեյրանի»։
Ամբողջ գիշեր չքնեցի, և վաղ առավոտյան աղբյուրի մոտ հանդիպեցի Սոնային։ Ջուրը կլկլում էր կժի մեջ, իսկ նա լուռ նայում էր անհայտ մի կետի։
- Սոնա՜...

Նա նկատեց ինձ, և հանկարծ կուժն ընկավ ձեռքից ու լսվեց մի խուլ զնգոց։ Ես ուզում էի ինչ-որ բան ասել, երբ մեկ էլ, չգիտես որտեղից, հայտնվեց դարբին Դավիթը, նայեց շփոթված հարսին ու ժպտաց.
- Բան չկա, հարս ջան, դարդ մի անի, կոտրվողը թող կուժը լինի։ Ջրի կուժը ջրի ճամփին կկոտրի։
Բայց դարբին Դավիթը որտեղի՞ց իմանար, որ Սոնան կժից առաջ իմ սիրտն էր կոտրել։



ՈՒՍՈՒՑԻՉԸ

Ո՞վ առաջինը հայտնագործեց Եվրոպան Ամերիկային կապող ծովային ամենակարճ ճանապարհը։ Բայց միևնույն է, փառքը պատկանում է նրան, ով աշխարհում առաջինը հայտնագործեց Ամերիկան։ Թող Ամերիգո Վեսպուչին այդ նոր մայրցամաքը կոչի իր անունով, բայց միևնույն է, փառքը պատկանում է Քրիստափոր Կոլումբոսին, այդ խիզախ, համարձակ նավագնացին։ Այսինքն՝ այն Կոլումբոսին, որը հայտարարեց, որ իբր իր հայտնագործած երկրներից մի քանիսում այնքան ոսկի կա, որ կարելի է բուռ-բուռ հավաքել։

Առաջնեկների գործը միշտ էլ դժվար է։ Նրանք ճանապարհ են բացում հետնորդների համար։ Նրանք հաճախ ընկնում են կես ճանապարհին։ Վկան Մագելանն է, Գալիլեյը և Բրունոն, Կոպեռնիկոսը և... շատ-շատերը։
Իմ սերունդն աշխարհ եկավ այնպիսի ժամանակաշրջանում, երբ երկրում հաղթել էր հեղափոխությունը: Մեծ հայրենականից հետո մենք նոր էինք հասունացել։ Աճում էր մի սերունդ, որ պիտի նվաճեր խոպանները, կառուցեր նոր ջրանցքներ ու քաղաքներ, ճանապարհ բացեր դեպի մոլորակներն ու պաշտպաներ խաղաղությունը։ Աշխարհը հոգնել էր պատերազմից։

...Ես քիմիայից ու հանրահաշվից հազիվ «երեքներ» էի ստանում։ Եռանկյունաչափությունն ու երկրաչափությունն ինձ չէին ձգում։ Բայց ահա ֆիզիկան... սակայն պարզվեց, որ ֆիզիկոս դառնալու համար կարևոր են նաև հանրահաշիվն ու քիմիան։ Գրում էի ոտանավորներ։ Նման բաները կարելի էր կարդալ հանդիսավոր ժողովներում ու միտինգներում, տպագրել թերթերի տոնական համարներում։ Դա այն տարիներին էր, երբ անվերջ քարկոծում էին Հովհաննես Շիրազին։ Հիշում եմ, մեր արձակագիրներից մեկն ուղղակի բողոքում էր. «Ախր, ինչո՞ւ են տպում այդ Շիրազին, նա ո՞ր օրվա բանաստեղծն է, բան ու գործ չունի՝ Սևանս ցամաքում է... Դե ջահանդամը, աշխարհը հո մենակ Սևանը չէ»։

Սերգեյ Եսենինը... ի՞նչ Եսենին, ի՞նչ լիրիկա։ Եսենինը անբարոյականի մեկն է։ Թումանյանն ի՞նչ է արել սոցիալիստական ռեալիզմի զարգացման գործում։ Տերյանը մշուշ է, Իսահակյանը... Պա՜հ, մեծ բան է, «Սիրեցի, յարս տարան...»։ Ոչ Չարենց կա, ոչ Մահարի, ոչ էլ Բակունց։ Նրանց մասին անեկդոտներ էին հորինում, պատմում ու ծիծաղում։ Իսկ երբ Չարենցը մնաց նորից Չարենց, սկսեցին հուշեր գրել, դարձնել իրենց գրական ուսուցիչը։

Երբ փոխադրվեցի ութերորդ դասարան, մեր հայոց լեզվի և գրականության ուսուցիչը Գրիգոր Մովսիսյանն էր։ Միջահասակ, բավականին ընդգծված քթով, ճաղատ մարդ էր։ Նախապատերազմյան տարիներին համարվել է շնորհալի բանաստեղծ, պատերազմից հետո սկսնակ բանաստեղծ։ Խոսում էր հանգիստ, համոզված, պարզ։ Երբեք անհասկանալի տերմիներ չէր օգտագործում։ Մեր քիմիայի ուսուցիչը՝ բարձրահասակ, ղլղլացող ձայնով մի տղամարդ է։ Նա այդ օրը շատ վրդոված մոտեցավ ինձ ու ասաց. «Թողնում եմ աշնանայինի հույսին, Մենդելեևի աղյուսակը լավ չգիտես»։ Օգոստոսի վերջերին եկա աշնանայինս հանձնելու։ Նա այնպես նայեց և սկսեց հարցերի այնպիսի տարափ, որ ես կորցրի ինձ։ Այդ պահին դասարան մտավ ընկեր Մովսիսյանն ու արտասանեց իմ ոտանավորը՝ նվիրած ուսուցչին.

Ես կլինեի մի տոչոր ծառ,
Անլույս, խավար, ուրիշ ոչինչ,
Բայց դարձրիր ճամփաս պայծառ,
Դու, սիրելի իմ ուսուցիչ։

Դա օգնեց։ «Երեք» ստացա։ Ավելին պետք չէր։
Ապրիլին էր։ Այո, ապրիլին, երբ բնությունն արթնանում էր նիրհից, ընկեր Մովսիսյանը դասերից հետո դիմեց ինձ ու Գևոյին. «Տղերք, գնանք հանդերում մի քիչ թափառենք»։ Գևոն, որ ոտանավորների համար միշտ շառաչուն հանգեր էր որոնում, գրպանից հանեց տետրակը և կարդաց։ Ընկեր Մովսիսյանը պիտի հայտներ իր կարծիքը, բայց նա բոլորովին ուրիշ բան ասաց.

- Տղերք, ես տեսել եմ Եղիշե Չարենցին,- նայեց շուրջը և ձայնն իջեցրեց։- Ուսանող էի Բաքվում։ Ասացին Չարենցը այստեղ է։ Անցնում էի ծովափով, և հանկարծ ինքը՝ Չարենցը գալիս էր դիմացից։ Ասացի՝ «Բարև, ընկեր Չարենց»։ Նա սեղմեց ձեռքս ու ասաց. «Բարով տեսանք։ Նոր ոտանավոր ունե՞ս, բեր կարդանք»։ Չէ, մոտս նոր ոտանավոր չկա, բայց այդ հանդիպումն ինձ վրա շատ ծանր նստեց։ Քիչ էր մնում ինձ վտարեին կոմերիտմիության շարքերից։ Ինչո՞ւ, որ բարևե՞լ եմ հայ մեծանուն բանաստեղծին…

Հիշում եմ ընկեր Մովսիսյանի մի բանաստեղծությունը։ Արտասահմանում, հեռու հայրենի ափերից մի հայ մահից առաջ խնդրում է հարազատներին, որ իր սիրտը տանեն թաղեն Հայաստանում։ Մեծ աղմուկ եղավ։ Ինչ-որ գերզգոնի մեկը լուրջ մեղադրանք ներկայացրեց մեր սիրելի ուսուցչին։ Ո՞վ է այդ հայը, ի՞նչ գործ ունի արտասահմանում և ինչո՞ւ է ուզում, որ իր «կապիտալիստական սիրտը թաղեն ազատագրված Հայաստանում»։ Այստեղ են ասում՝ դե հիմա արի ապացուցիր, որ նապաստակը ուղտ չէ։

Ինչ արագ էին անցնում տարիները։ Նոր էր լույս տեսել իմ բանաստեղծությունների անդրանիկ ժողովածուն։ Մտա գրախանութ, և ի՜նչ՝ իմ սիրելի ուսուցիչն այդ գրքույկից գնել էր տասնհինգ օրինակ։ Տեսավ ինձ, ժպտաց ամոթխած և... հանկարծ գիրքս մոտեցրեց շուրթերին ու համբուրեց։ Ես նրա աչքերում արցունքներ տեսա։ Լալիս էր անձայն։
Ապրիլին, երբ բնությունը նոր էր արթնացել, ես այցելեցի նրա գերեզմանին և մանուշակի մի փունջ դրեցի այն համեստ շիրմաքարին, որի տակ հանգչում է իմ անկաշառ, ազնիվ բարեկամն ու ուսուցիչը։

Նա մանաշուկներ շատ էր սիրում։ Բանաստեղծի պայծառ սիրտ ուներ այդ լավ մարդը։



ՔԱՆԻ՞ ՏԱՐԵԿԱՆՈՒՄ ԵՆ ՍԻՐԱՀԱՐՎՈՒՄ...

Դուք երբևիցե զգացե՞լ եք դաշտերի գարնանային բուրմունքը։ Տեսե՞լ եք գութանի խոփի կուրացուցիչ փայլը և ծալվող սևահողը, որից բարակ գոլորշի է բարձրանում, հալվում զուլալ ու թափանցիկ օդի մեջ։ Իսկ եզներն ինչպիսի՜ հեզությամբ են քաշում գութանը, ինչպիսի՜ զարմանալի բարություն կա նրանց սիրուն ու թախծոտ աչքերում։
Ա՜խ, այդ եզները, խոնարհ ու խելոք, ուժեղ ու անմեղ եզները... Ուզում եմ համբուրել նրանց խումար աչքերը, գրկել ու գլուխս դնել նրանց ճակատին ու ասել. «Եզներ, ես ձեզ սիրում եմ, ես ձեզ հավատում եմ, ուզում եմ, որ դուք ինձ հասկանաք, հավատարիմ ու բարի եզներ...»։

Մուրսինի տափում ես հոտաղ էի։ Դա գարնանային արձակուրդներին էր։ Շաղասարի փափուկ զեփյուռը շոյում էր դեմքս, շընկշընկում ականջիս տակ։ Մաղախիս մեջ հաց ու պանիր է, քամած մածուն և Րաֆֆու «Սամվել»-ը։ Հաստ կազմով գիրք է, որ երևի հրատարակվել էր մեծ վիպասանի կենդանության օրոք։ Մաճկալս՝ բերանը փակագծված բեղերի մեջ, կնճռապատ դեմքով և եզան խոշոր աչքերով Սեթի դային էր։

Կարծես երեկ էր։ Սեթի դային իր հորովելն էր ասում, հողի սև շերտերը ծալվում, դասվում էին կողք-կողքի։ Դեմը անտառն էր, անտառից այն դին՝ Սևաձորը, մեր ետևում Շաղասարը։ Կեսօր էր, եզներն արձակել, նստել էինք կանաչ դաշտում։ Ինչի՞ մասին էր փիլիսոփայում աշխարհ տեսած, շատ կյանք ապրած իմ մաճկալը։ Աշխարհի հիմքը խաղաղությունն է։ Նրանք, ովքեր հորինել են պատերազմները, վատ մարդիկ են։ Կախաղանի արժանի մարդիկ։ Էդ ո՞նց թե մարդը մարդու դեմ հրացան բռնի, մարդը մարդուն սպանի։ Բա դա արդարությո՞ւն է, սպանողն էլ է մարդ, սպանվողն էլ…
Ես մաղախից հանեցի գիրքը։ Սեթի դային ձգեց վիզն ու հարցրեց.
- Էդ ի՞նչ գիրք է։
- «Սամվել»-ը։ Րաֆֆին է գրել։
- Րաֆֆի՞ն,- շարժեց գլուխը։- Հա, լսել եմ։ Քո հասակին երեխա էի։ Ասացին՝ Թիփլիզից մի խելոք մարդ է եկել։ Գնացի ու իմ աչքով տեսա։ Շենի ալևորների հետ զրուցում էր՝ էս եկեղեցին քանի՝ թվին են կառուցել, գեներալ Մադաթովը ո՞ր կողմից է իր ղոշունով մտել Ղարաբաղ, Մելիք Շահնազարի ցեղից ո՞վ է մնացել։ Ուրեմն՝ բան պիտի գրեր... Բա լավ, էդ գրքի Սամվելն ո՞վ է։

Պատմեցի։ Ինչպիսի՜ հետաքրքրությամբ էր լսում։ Մոռացել էր սփռոցի վրա դրած հացն ու պանիրը… Սամվելը հանում է սուրն ու գոչում. «Թող մարդիկ ինձ անիրավ կոչեն, թող մարդիկ ինձ եղեռնագործ կոչեն, ահա այն սուրը, որ սպանեց դավաճան հորը, կսպանի և ուրացող մորը...»։
- Էդպես էլ պիտի լինի,- Սեթի դային ուղղակի ցատկեց տեղից, ձեռքիցս վերցրեց գիրքը։- Այ տղա, էդպես էլ գրվա՞ծ է։
- Գրված է, Սեթի դայի։
- Դե մի կարդա, տեսնեմ։

Կարդացի, ինքն էլ կրկնեց ինձ հետ ու ասաց.
- Հա, որ գրած է, ուրեմն՝ ճիշտ է։
Այո, երեկ էր կարծես։ Սեթի դայու թոռնիկը Գուշ աղբյուրից մեզ համար ջուր էր բերել։ Մաճկալս նրա ձեռքից վերցրեց կուլան, մեկնեց ինձ.
- Խմիր, ջանս... Ջուրն առաջ փոքրինն է, խոսքը՝ մեծինը։

Սիրունը նայեց ինձ ու ծիծաղեց։ Նրա հագին ծաղկանկար չթե հասարակ զգեստ էր, վիզը ճերմակ-ճերմակ մարմար։ Կուլայի կոկորդում ջուրը կլկլաց՝ կըլ, կըլ, կըլ... Հետո Սաթի դային կուլան գլխին քաշեց, կլկլացրեց, թևքով սրբեց բեղերն ու գոչեց.
- Ուխա՜յ...

Հետաքրքիր է, քանի՞ տարեկանում են սիրահարվում աղջիկները։ Ես այդ մասին ուզում էի հարցնել Սիրունին։ Նա այդ օրը մեզ համար թան էր բերել։ Նա այդ օրն ինձ համար աշխարհի ամենագեղեցիկ աղջիկն էր։ Սեթի դային խմեց թանն ու դարձավ ինձ.
- Մեր տղա, Սամվելի էն խոսքերը ասա, թող մեր Սիրունն էլ լսի։
Սիրունը նույն պահին զրնգուն ձայնով արտասանեց.
- Թող մարդիկ ինձ անիրավ կոչեն, թող մարդիկ ինձ եղեռնագործ կոչեն…

Սեթի դային չգիտեր, որ գիրքը երկու օր առաջ տվել էի նրան կարդալու, և չգիտեր, որ նրա նվիրած ասեղնագործ թաշկինակը գրպանումս է... Բարձրացրեց թավ հոնքերն ու հարցրեց.
- Էդ բանը դու որտեղի՞ց գիտես, այ աղջի... էդ որ բոլորդ կարդացող եք դառել, բա ո՞վ պիտի վարի, ցանի, հնձի ու կալսի... Ամոթ է, աղջի, գնա տուն, էլ չգաս, քո բերած ջուրն ու թանը քեզ լինի...

Սիրունը փախավ խրտնած հորթուկի պես։ Նորից ձգվեցին թուխ ակոսները, և Սեթի դային խոսեց բարկացած.
- Մեր տղա, նման բաների համար կանաչ ես, է՜, շատ ես կանաչ...
- Ի՞նչ բանի համար, Սեթի դայի...
- Դե ձենդ կտրիր, հո՛ ասա, հոտաղին խոսք չի հասնում,- ու ճոճեց բարակ ճիպոտը։- Սրան նայեք, և ոնց էլ իրեն չհասկացողի տեղ է դնում...
Հետաքրքիր է, քանի՞ տարեկանում են սիրահարվում աղջիկները...



ՀՈՐՈՎԵԼ

Գյուղ էի գնացել։ Մի փոքրիկ աղջնակ պայուսակը ձեռքին դպրոց էր գնում։ Նա այնքան նման էր Սիրունին։ Ձախ թևի տակ մի գիրք կար։
- Աղջիկս,- ասացի,- այդ ի՞նչ գիրք է։
Նա բարձրացրեց գլուխը, նայեց ինձ... Հայացքը Սիրունի հայացքն էր, ժպիտը՝ Սիրունի ժպիտը, շուրթե՜րը, և նույնն էր նրա ձայնը.
- Իսկ դու ով ես, քեռի...



ՊԱՏՄՎԱԾՔ ԹԱՏՐՈՆԻ ՄԱՍԻՆ

Օրհնում եմ ձեզ, ձմռան երկար գիշերներ, ճերմակ երազների պես երկնքից իջնող ճերմակ փաթիլներ, մեր գյուղական փոքրիկ ու անշուք բեմ, կապույտ սատինե վարագույրներ...
Նստել ենք տաք վառարանի կողքին ու կարդում ենք Շեքսպիրի «Համլետ»-ը։ Գիտեինք, որ դա մեր բեմի համար չէ, և մեզանից ոչ մեկը չէր կարող Համլետ դառնալ։ Մեզանից շատ ու շատ տարիներ առաջ Պետրոս Ադամյանն իր Համլետով աշխարհի շատ բեմեր էր ցնցել։ Համլետ է խաղացել Վահրամ Փափազյանը։ Ադամյանը՝ որտեղ, մենք՝ որտեղ։ Փափազյանն՝ ուր, մենք՝ ուր։

Ձմռան երկար գիշերները թև էին տալիս մեր պատանեկան երազներին։ Կարդացինք «Օթելլոն» ու «Արքա Լիրը», «Ջրասույզ զանգն» ու «Ավազակները», «Ռևիզորն» ու «Բալենու այգին», «Հատակումն» ու «Անմեղ մեղավորները»։ Ուզում էինք փորձել «Պեպոն», չկարողացանք հաղթահարել մեզ համար դժվարամարս թիֆլիսյան բարբառը։ Գտանք երկու գործողությամբ մի վոդևիլ, որ կոչվում էր «Գզիր Մուկուչ»։ Ակումբավար Մանվելը Գզիր Մուկուչ խաղաց։ Նա դիտմամբ աղավաղում էր բառերը. «Ում տասնոթ տըրեկան տղա օնե, պիրի կանցիլարյան, մոբլինվերցակ է»։ Դա նրա մոտ շատ հաջող ու շատ բնական էր ստացվում։ Դահլիճն ինչպե՜ս էր ծիծաղում...

Օրհնում եմ ձեզ, ամռան զով գիշերներ։ Լուսնի կաթնագույն շողերի տակ ամեն ինչ թվում էր խորհրդավոր, գեղեցիկ, եթերային։ Տների կտուրներին շարած կարասները նման էին հսկա կատուների։ Ծղրիդների երգը, ձորի գետակի մեղմ վշշոցը լռության ձայներն էին։
Եկել էր Արշակ Արշակունին իր խմբով։ Քաղաքից եկած արտիստները մեզ համար կատարյալ կուռքեր էին։ Չգիտեինք, ավելի ճիշտ՝ չէինք տեսել ոչ Փափազյանի, ոչ Հրաչյա Ներսիսյանի, ոչ Վաղարշյանի, ոչ Ավետ Ավետյանի, և ոչ էլ Ջանիբեկյանի խաղը։

Արշակ Արշակունին ասմունքում էր նաև։ Ինչպիսի՜ ոգևորությամբ էինք լսում Նաիրի Զարյանի «Արշակ և Շապուհը»։ Ահա և գանգրահեր, բարձրաճակատ ու լռակյաց Լևոն Ռշտունին, բոլորին սիրելի Լևոն Սարգսյանը։ Մի ջահել ու սիրուն կին էլ կար, որ միշտ հերոսուհի էր խաղում։ Սուրեն Համզոյանը բեմ էր մտնում, իսկույն պոռթկում էր ծիծաղը։ Մարդը դեռ բերանը չի բացել, ոչ մի խոսք չի ասել, բայց դահլիճում թնդում է ծիծաղը։ Միքայել Կորգանյանն իսկապես հմայիչ մարդ էր, աղջիկների կուռքը, նա իր Սոսով («Սոս և Վարդիթեր») որքա՜ն արցունքներ էր քամել գեղեցիկ սեռի ներկայացուցիչների աչքերից։ Եվ ահա այս հմայիչ Կորգանյանը նկատեց ինձ ու Գևոյին, հասկացավ մեզ ու ասաց. «Դե որ այդքան շատ եք սիրում թատրոնը, մեկ-մեկ եկեք քաղաք, դիտեցեք մեր փորձերը։ Կարծում եմ՝ սովորելու շատ բան կունենաք»։

Գնացինք, տեսանք, սովորեցինք։ Եկանք ու գործի անցանք։ «Գիքոր» էինք խաղում։ Գևոն Համբո էր, ես՝ Բազազ Արտեմ։ Գևոն Համբոյի դերում նմանակում էր մեր գյուղացի Միրզա դայուն։ Հոյակապ էր նմանակում։ Ներկայացումից հետո նա մոտեցավ Գևոյին ու ասաց. «Այ բալա, ես քո թայ մարդ չեմ, քո հոր թայ մարդ եմ, ինչո՞ւ ես հանգերս անում»։
«Նամուս» խաղացինք։ Գևոն այստեղ շատ հեռուն գնաց. սիրահարվեց տարիքով մեզնից բավականին մեծ Սուսանի դերակատարուհուն, որը նշանված էր ուրիշի հետ։ Նշանածն իմացավ այդ մասին և Գևոյի վրա մատը ճոճեց. «Աչքերդ կհանեմ, խելոք կաց»։

Այո, մենք բեմ էինք բարձրացնում գյուղի սիրուն աղջիկներին, թաքուն սիրահարվում, նրանք ամուսնանում են ուրիշների հետ։ Ջահելները գալիս, դիտում էին նրանց խաղը և մեզնից խլում։
Ա՜խ, խենթ ու խելառ պատանեկություն։
Կար մի բարալիկ աղջիկ, երկար ու թուխ ծամերը հասնում էին ծնկներին։ Երգում էր։ Աստվածային ձայն ուներ։ Նա Անուշ էր խաղում, Գևոն՝ Սարո, ես՝ Մոսի։ Այն տեսարանում, երբ Անուշը չոքել Մոսիի առջև ու աղաչում էր. «Մոսի ջան, Մոսի, գլխովդ շուռ գամ, ղամեդ դիր տեղը, ինձ մի սպանիր...», դահլիճում թնդաց աղջկա հոր բամբ ձայնը. «Սպանի՛ր դրան, ոտիդ տակ տո՛ւր, կողերը մի լավ ջարդի՛ր, որ էլ թատրոն չխաղա…»։

Հյուրախաղերի էինք գնում հարևան գյուղերը։ Հարևան գյուղերի տղաները սիրահարվում էին մեր աղջիկներին, նրանց աղջիկները սիրահարվում էին մեր տղաներին։ Խնամախոսներ էին գալիս ու հարցնում. «Էն աղջկանց տունն ենք ուզում, էն որ Վարդիթեր է խաղում»։

Եվ ահա մի գիշեր, երբ վերադառնում էինք հարևան գյուղից, երեք աժդահա տղա կտրեցին մեր ճանապարհը։ Մենք այդ օրը նրանց գյուղում «Երբ բացվում էր մանուշակը» պիեսն էինք խաղացել։ Օրիորդ Դրախտիկի դերից մեր աղջիկները կտրականապես հրաժարվել էին։ Մեր սիրուն ու քնքուշ Ժորան Դրախտիկ խաղաց և այն էլ ինչպե՜ս խաղաց։ Կատակասեր տղա էր, հարևան գյուղում գրիմով ու կնոջ շորերով դուրս եկավ բակ ու «սիրահարվեց» մի տղայի։ Այդ դեռ ոչինչ, ասաց. «Թե որ իսկապես սիրում ես արի ճանապարհից ինձ փախցրու…»։ Եվ ահա նրանք եկել էին…
Այո, կարծես երեկ էր։

Հռչակավոր Փափազյանը եկել էր Ստեփանակերտ, Օթելլո էր խաղում։ Ես և Գևոն մի կերպ տոմս գտանք։ Կորգանյանը պիտի Յագո խաղար, բայց նա իրեն վատ էր զգում, նրան փոխարինեց ուրիշ մի արտիստ։ Այս խեղճ Յագոն ինչ-որ տեսարանում շփոթվեց, կորցրեց իրեն, և մենք լսեցինք հռչակավոր Փափազյանի բարկացայտ ձայնը. «Վարագո՜ւյր... Սա ոչ թե Յագո է, այլ պատիժ»։ Հնար չկար, Կորգանյանը եկավ ու փրկեց դրությունը։

Մենք ուզում էինք անպայման մոտիկից տեսնել Փափազյանին։ Նետվեցինք դեպի կուլիսները։ Փափազյանը գրիմով փառահեղորեն բազմել էր փափուկ բազկաթոռին և նույնքան փառահեղորեն ձեռ էր առնում անհաջողակ Յագոյի դերակատարին։ Նկատեց մեզ, ձեռքով մոտ կանչեց ու ասաց. «Աչքիս շատ լավ տղերք եք երևում,- ու մատը մեկնեց անկյունում մեղապարտի պես կանգնած արտիստին,- բայց եթե ուզում եք արտիստ դառնալ և այն էլ սրա նման արտիստ, աչքիս չերևաք»։

Օրհնվես դու, թատրոն։ Օրհնվես դու, Վահրամ Փափազյան... Մենք չդարձանք արտիստներ, չցանկացանք միջակությունների թիվն ավելացնել, և թատրոնը, այդ օրհնած, այդ զարմանահրաշ արվեստը մեզ շատ բան տվեց կյանքում ճիշտ կողմնորոշվելու համար։



ԱՎԱՆԴԱՊԱՏՈՒՄ ԿԱՄ ՊԱՏՄՎԱԾՔ ՏԱՏԻՍ ՄԱՍԻՆ

Շատ ու շատ տարիներ առաջ, երբ դեռ նոր էր Աստված ստեղծել ծառերն ու ծաղիկները, ծովերն ու գետերը, լեռներն ու անտառները, երկինքն այնքան ցածր էր, որ նապաստակներն անգամ կանգում էին լեռների գագաթներին, հոտոտում աստղերը։ Լուսինը քիչ էր մնում դիպչեր բարձր ծառերի ճյուղերին, արեգակը մի քիչ լուսնից բարձր էր։ Սկզբում ոչ ոք չէր իմանում, որ աստղերը ոսկուց ու ադամանդից էին, և մարդիկ ապրում էին հաշտ ու խաղաղ։ Բայց շուտով նրանք հասկացան այդ, բարձր աստիճաններ պատրաստեցին, բարձրացան երկինք ու սկսեցին ջարդել աստղերը։ Բոլորն էլ ցանկանում էին հարստանալ։ Ոսկու տենդով արբած մարդիկ բզկտում էին իրար։ Գիշեր-ցերեկ ջարդում էին աստղերը, մեկը մյուսից գողանում ոսկու և ադամանդի թանկարժեք կտորները, տանում թաքցնում որտեղ որ կարող են։ Սկսեցին պատերազմները. սկզբում տերությունն էր կռվում տերության դեմ, ցեղը՝ ցեղի դեմ, հետո գյուղը ելավ գյուղի դեմ, քաղաքը՝ քաղաքի դեմ, հարևանը՝ հարևանի դեմ, եղբայրը՝ եղբոր դեմ։ Եղան մեծ արյունահեղություններ։ Ով ուժեղ էր, նա էլ հարստանում էր, թույլերին սպանում։ Թագավորներն ուզում էին, որ իրենց թագերը, գահերը, պալատների սյունները զուտ ոսկուց և ադամանդից լինեն։ Թագուհիները շողշողում էին արծաթի, ոսկու, ադամանդի մեջ։ Իշխանները ման էին գալիս ոսկե գավազաններով և արծաթե կառքերով։ Այդ ամենից հասարակ ժողովրդին բաժին չէր հասնում։

Աստված վերևից տեսավ մարդկային այս անարդարությունն ու անհավասարությունը և խիստ զայրացավ՝ այդ ովքե՞ր և ի՞նչ իրավունքով են ջարդում իմ ստեղծած աստղերը։ Եվ նրա կամքով երկինքը բարձրացավ ու սկսվեց Մեծ ջրհեղեղը։ Շատ քաղաքներ, գյուղեր, լեռներ, անտառներ, այգիներ մնացին ջրերի տակ։ Եվ եթե չլիներ Նոյ նահապետը, մարդկային ցեղը իսպառ կվերանար աշխարհի երեսից...

Դա պատմում է տատս։ Ումի՞ց է լսել այս առասպելը, իր տատի՞ց, թե՞ պապից։ Չգիտեմ։ Գուցե ինքն է հորինել…
Ես վաղ մանկությունից սիրում էի լսել մեծերի պատմած ավանդություններն ու լեգենդները, հեքիաթներն ու զրույցները։
Տատս, այդ անմեղ, բարի, հաճախ երեխայի պես միամիտ կինն ունի իր ուրույն պատմելաձևը, իր ոճը։ Նրա անկեղծությունն ու միամտությունը հաճախ հասնում էր սրամիտ ու գեղեցիկ անեկդոտների։ Այսպես, նա մի օր կանչեց մորս, թե՝ ռադիոն անջատիր, ուզում եմ լողանալ։ Մայրս զարմացավ, իսկ նա՝ «Աղջի, բա ամոթ չի՞... խոսողն էլի կնիկ լիներ, ոչինչ, տղամարդ է»։

Տատիս ավագ քույրը՝ Նանա բիբին, մահամերձ էր։ Նա իր մահկանացուն կնքելուց առաջ տատիս ասաց. «Մանիշակ, աչքերս դու քո ձեռքով կփակես։ Տես, հա, շատ լաց չլինես, թե չէ՝ շատ կնեղանամ... Էն անունը կտրած Գյուլլուհուն կասես իմ կողմից, որ ինքն ինձ լողացնի ու շորերս հագցնի։ Հա, քանի միտս է, ասեմ՝ թող բրդե փափուկ գուլպաներս չմոռանա։ Գիտես, չէ՞, ոտքերիցս շատ եմ խեղճ»։ Տատս թաշկինակը մոտեցրեց աչքերին ու խոսեց. «Նանա աքա, ախր, ինչի՞ ես էդքան թայդի ընկնում (այսինքն՝ շտապում), իմանում ես, թե էն աշխարքում լա՞վ է։ Ախր, գնացողն էլ ետ չի գալիս, է՜, ետ չի գալիս»։

Հետո սկսեցին հիշել իրենց անցած գնացած օրերը։ «Մանիշակ, միտդ է...»։ «Նանա աքա, բա քո մի՞տն է, էն որ Սանգարում արտ էինք քաղահանում...»։ Տատս սկսեց իր պատմությունը, վերջացրեց։ Նանա բիբին նույնպես վերջացել էր։ Տատս մատներով փակեց նրա կոպերը, համբուրեց արդեն սառած ճակատն ու ասաց. «Նանա աքա, է, քե մատաղ, լավ բան չարեցիր...»։
- Ինչպիսի մարդ էր պապս...

Տատս տխուր ժպտում է, ապա մի պահ ամփոփվում ինքն իր մեջ ու պատմում.
- Թուխ բեղեր ուներ պապդ, թուխ հոնքեր, թուխ ճակատ՝ թուխ մազեր վրան։ Նստում էր թուխ ձին ու թուխ փափախի տակից բոցկլտում էին թուխ աչքերը։ Ջահել-ջիվան տղա էր...
Այստեղ մի պահ կարկամում է ձայնը, աչքերը ջրակալում են։

- Հանդից եկավ տուն, պառկեց թախտին ու մղկտում էր ցավից։ Ոչ սուրբ Սարիբեկը օգնեց, ոչ հեքիմ Մանասը։ Աստված չլսեց ձայնս։ Խեղճ մարդը լուսաբացին մոմի պես թրթռաց, մոմի պես հանգավ։ Քսանչորսը դեռ չէր լրացել։
Տատս ամուսնու, այսինքն՝ պապիս մահից հետո ապրեց վաթսուն տարի ու երբեք չմոռացավ նրան։
Գարնանամուտին ընկավ անկողին։ Նա իր վերջին օրերն էր ապրում։ Երբ արդեն զգաց, որ մահը մոտ է, կանչեց հորս, բռնեց նրա ձեռքն ու կամաց, շատ կամաց ասաց.

- Մի բան եմ խնդրում,- և նա վերջին անգամ նայեց պատից կախած պապիս լուսանկարին ու հառաչեց,- ինձ էն ջահել ջիվանի մոտ չթաղեք... ամոթ է։
Հրաշք կին էր տատս։



ՀՈՎՎԵՐԳՈՒԹՅՈՒՆ

Իմ մեջ գյուղն ու գյուղի կարոտն է, գյուղի մարդիկ, գյուղի առօրյան, մարդկանց համ ու հոտով կատակները։
Երբ գյուղից քաղաք տանող ճանապարհը փոխվեց, և հին ճանապարհը ծածկվեց խոտերով, իմ ներսում ինչ որ բան խլրտաց։ Հին ճանապարհից ջնջվեցին կարծես իմ մանկության ու պատանեկության ոտնահետքերը։ Բայց ես չմոռացա լքված ճանապարհը, որդուս հետ հաճախակի էի քայլում ծանոթ վայրերով ու նրան բացատրում՝ այս մեր Ուղտաքարն է, այս Կապին տակը, սա Կորկատեղն է, այն մյուսը՝ Դերին ձորը, վերևում Գերեզմանուտի խութը։ Այնտեղ մամռապատ, դարերի հեռավոր խորքերից մեզ հասած գերեզմանաքարեր կան։ Այդ քարերին գիր չկա, թիվ չկա, պարզունակ պատկերներ են։ Այդպես նկարում են միայն նախադպրոցականներն ու առաջին դասարանցիները։ Մի կլոր գիծ, մեջտեղում երկու սև կետ, մի ուղղահայաց ու զուգահեռ գիծ։ Դրանք կոչվում են աչքեր, քիթ ու բերան։
Գերեզմանուտի խութում տիրում է խորհրդավոր լռություն։ Պառկում էինք խոտերի մեջ ու մտածում։ Ինչի՞ մասին էինք մտածում։ Աշխարհում գոյություն ունի անխուսափելին։

Ահա Ձնծաղիկի լանջը։ Այստեղ ձյունը միշտ շուտ է հալչում, և բնությունն իսկույն փռում է իր նախշանկար գորգը։ Մեր հանդերում ոչ մի տեղ այդքան շատ ձնծաղիկ չկա, որքան Ձնծաղիկի լանջին։ Գարնանը ես և Գևոն գնացել էինք ձնծաղիկ քաղելու։ Գեղեցիկ ծաղկեփնջեր էինք կապել ու նստել ճանապարհի եզրին։ Սմբակների դոփյուն լսեցինք և քիչ անց երևացին կարմիրբանակայինները՝ թրերով, սաղավարտներով ու հրացաններով։ Դա պատերազմի երկրորդ տարում էր։ Նրանք մեկնում էին ռազմաճակատ։ Մենք վազեցինք ընդառաջ, մեկնեցինք ձնծաղկի փնջերը, առջևից քայլող հրամանատարը կանգնեցրեց ձին, ինչ-որ բան ասաց իր մարտիկներին, և նույն պահին բոլորն իջան ձիերից... Մենք նրանց ցասումնալից աչքերում տեսանք նաև արցունքներ։ Մեր ձեռքից վերցնում էին ձնծաղկի փնջերը, գրկում մեզ ու համբուրում։ Հրամանատարն ի՜նչ գեղեցիկ տղամարդ էր և ինչպե՜ս էր ժպտում։ Նա մեզ մեկական կարմիր աստղ նվիրեց, մեկական տափաշիշ և շնորհակալություն հայտնեց ձնծաղիկների համար։

Ահա Ծաղկասարը։ Ծաղկասարի գագաթին մի կալ կա։ Դա իմ կալն է։ Հիշում եմ, թե ինչպես խամ աջառը կամնը հանեց կալից։ Ես զոռով նրա վիզը դրել էի լծի տակ։ Չէր ուզում ենթարկվել։ Ծուլ էր լինում, ջարդում սամիները, հարձակվում իր բախտակիցների վրա։ Կատաղածի մեկն էր։ Կալի ավագը՝ Խանում ազին, սկսեց թոնթորել. «Ինչի՞ ես բերել էդ պատիժը, դու դրան խամությունից ո՞նց պիտի հանես»։
Ի՜նչ սիրուն եզ էր։ Անունը Ծաղիկ էր դրել։ Կամնը հանեց կալից, ջարդոտեց սամիներն ու խաղաղվեց։ Կանչում էի՝ հո, հո, Ծաղիկ, արի... Պլշում էր սիրուն աչքերը, մոտենում ու թաց դունչը քսում ձեռքերիս։

Տարիներ անցան, գյուղ էի գնում, տեսա իմ Ծաղիկին դաշտում արածելիս, կանչեցի՝ Ծաղիկ, հո, հո, ծաղիկ... Շրջվեց, նայեց երկար, կարծես ճանաչեց, գլուխը խոնարհած մոտեցավ։ Ես գրկեցի նրա վիզը, նայեցի խումար աչքերին ու հառաչեցի՝ Ծաղիկ, իմ ծաղիկ պատանեկության անմոռանալի ընկեր, շնորհակալ եմ, հիշում ես ինձ…
Այդ ինչի՞ց է, որ կռունկները մեր հանդերում բուն չեն հյուսում։ Գալիս, թևում են մեր ձորերի, անտառների, լեռների ու դաշտերի վրայով։ Գնում են տաք հարավ և այն էլ ուշ աշնանը, տերևաթափին։ Թևում են իրենց ավանդական շարանով, կարգապահ զինվորների պես, և իրենց ավանդական կռկռոցով։ Դա երևի նրանց շարային երգն է։
Մի մառախլապատ գիշեր մեր գյուղի վրա մի կռունկ էր պտտվում և անվերջ կանչում։ Ո՞վ գիտե, գուցե հոգնել է կես ճանապարհին կամ ետ էր մնացել երամից, մոլորվել ու մնացել։

Առավոտյան մեր կալերում գտանք մոլորված կռունկի ջարդված դիակը։ Մայր կռունկն էր։ Կեսօրին աղբյուրից քիչ վերև տեսանք հայր կռունկին՝ փշրված թևով։ Ինչ որ մեկը երևի հաճույքի համար կրակել էր կռունկների երամի վրա։
Գևոյի հայրը՝ Մուխան դային, աշխարհում շատ բան տեսած մարդ էր, նայեց թռչունների սառած դիակներին և գլուխն օրորեց.
- Ո՞վ է եղել այդ նամարդը, որ կրակել է անմեղ թռչունի վրա։ Էն խեղճ կռունկը, որ ամբողջ գիշերը կռկռում էր, որոնում էր իր ընտանիքի հորը։ Որոնել է, որոնել, չի գտել, վշտից իրեն զարկել է չոր տափին։ Կռունկներն աշխարհի ամենահավատարիմ թռչուններն են, նրանք երբեք իրար չեն լքում, չեն դավաճանում...

Արագիլները նույնպես մեր կողմերում բուն չէին դնում։ Գուցե այդ նրանից է, որ մեր հանդերում լճեր ու ճահիճներ չկան։ Բայց պատահեց այնպես, որ մի անգամ երկու արագիլ իրենց բունը հյուսեցին Մաննուտից ներքև՝ չորացած թեղու վրա։ Ինչպե՜ս էինք ուրախանում ու հրճվում։
Վերջապես մեր գյուղն էլ ունի իր արագիլները։ Շուտով նրանք ձագեր հանեցին, մեծացրին, մեր գյուղի վրա մի հանդիսավոր պտույտ գործեցին ու չվեցին։ Դա երևի նրանց հրաժեշտն էր։
Ձմռանն ինչ-որ մեկը կտրեց այդ չորացած թեղին, գարնանը արագիլները եկան, տեսան ծառը չկա, չկա իրենց հին բունը, թռան ու գնացին։

Սարյակները... Մենք ինչպիսի՜ անհամբերությամբ էինք սպասում նրանց։ Գալիս, շարվում էին տների քիվերին ու իրենց երգը երգում։ Թխլիկ թռչուներ են, սիրուն, սիրուն կտուցները՝ երիզված մուգ-դեղնագույն, թևերը՝ նախշված ճերմակ պուտերով։ Երգում էին... Երգո՞ւմ։ Ոչ, նվագում էին, սրնգահարում։ Ավա՜ղ, բնությունը խիստ անարդար գտնվեց այդ զարմանահրաշ սրնգահարների հանդեպ՝ ցրտահարվեցին թե պարզապես զոհ գնացին իրենցից ուժեղ թևավորներին։

...Ես Թեղուն տակին ջրվոր էի։ Ամեն օր չարաճճի մի աղջիկ գալիս, ջուրս կտրում էր վերևից ու փախչում։ Հովեկ էր։ Երես առածի մեկը։ Ջուրը շուռ էի տալիս ռեհանի վրա, գալիս կտրում էր։ Մի անգամ էլ թաքնվեցի մոշի թփուտների ետևում, հենց որ երևաց, վազեցի ու բռնեցի երկար մազերից, և նա... Նա ուղղակի կպավ իմ կրծքին ու ասաց, «Ծեծիր, որքան սիրտդ ուզում է՝ ծեծիր»։
Անունը Սերիկ էր։ Այդպիսի գեղեցիկ աղջկան ծեծելը կլիներ հանցագործություն։ Հանցագործություն կլիներ նաև գրկից բաց թողնելը։

Ուսանող էի։ 1954 թվականին պատահաբար փողոցում հանդիպեցինք, և նա ինձ հրավիրեց իրենց տուն։ Շատ էր լրջացել։ Հիշեցինք թաղուն տակի բանջարանոցներն ու ծիծաղեցինք։ Հետո նա մեկնեց ինձ իր բլոկնոտն ու ասաց. «Ինձ համար մի բանաստեղծություն գրիր»։

Ես նրա համար մի բանաստեղծություն գրեցի.
Երբ գնում էի ջրելու այգին,
Դու կտրում էիր իմ ջուրը վերից։
Տխուր զնգում էր բահը իմ ձեռքին
Եվ գործը թողած մոտդ էի գալիս։
Այդ խաղից հոգնած երբ մի օր էլ քեզ
Գրկեցի հանկարծ կարոտով վառման,
Փախար, գնացիր, էլ չեկար ինձ տես
Եվ ջուրը հոսեց առաջվա նման։
Իսկ ես սպասում էի քեզ նորից,
Թե երբ կկտրես իմ ջուրը նորից։



ՎԵՐՋԵՐԳ

Մի խելառ ծղրիդ, չգիտեմ ինչպես, մեր սար ու ձորից եկել, հասել էր այս աղմկաշատ ու մեծ քաղաքը և ողջ գիշերը պատուհանիս տակ իր երգը զլել, հանգիստ չէր տալիս։

Եկել ասում է՝ հերիք է, վեր կաց, գնա հանդերում մի քիչ հողոտվիր, մի քիչ ցողոտվիր, շողոտվիր մի քիչ, լսիր խշշոցը հասնող հասկերի, կարկաչը լսիր խենթ առուների և լուսաբացը դիմավորիր քո կապույտ լեռներում։

Եկել ասում է՝ դու հող ու քարի, շաղ ու շողի մարդ, ախր ի՜նչ ունես այս աղմուկի մեջ, ի՞նչ ես կորցրել այս հսկա շենքի վեցերորդ հարկում... Գնա տես ո՜նց է աղբյուրը ժայռի մամռապատ շուրթին սրինգ նվագում, ինչպես է գետը Մուղոզի ձորում զարկում թմբուկն իր, հովիվ տղերքը լեռան լանջերին խարույկ են վառել, քեզ են սպասում։

Ասում է՝ գնա քո Շաղասարը, քայլիր եղնիկի ոտնահետքերով, լսիր արևի շողերից կախված զանգակ արտույտի անուշ ղողանջը... Գնա «բարի լույս» մաղթիր հողվորին, Սևաձոր իջիր ծանոթ կածանով, ո՞վ գիտե, գուցե գտնես դու այնտեղ ոտնահետքերդ կորած մանկության...

Ամբողջ գիշերը պատուհանիս տակ մի խելառ ծղրիդ ինձ նախատում ու ինձ խրատում էր։