Ղարաբաղի արծիվը. I մաս

(պատմավեպ)


ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ

1.

1783 թվականին Իբրահիմ խանը լուր ստացավ այն մասին, որ Վրաստանը մտել է ռուսական թագավորության հովանավորության տակ։ Դա նման էր պարզկա երկնքից կայծակ ճայթելուն։ Խանին առաջին հերթին հետաքրքրում էր, թե ինչ դիրք կարող է բռնել Գանձակի Ջավադ խանը, իր հին ախոյանը, չէ՞որ Գանձակը Թիֆլիսի ճանապարհի վրա է. ռուսական սվինների այդքան մոտիկությունը չէր կարող չանհանգստացնել նրան։ Նույն թվականին Ջրաբերդի մելիք Մեժլումը իր հպատակների հետ տեղափոխվեց Գանձակի խանություն, նրան փոխարինեց Ռուստամ Ալավերդյանը։ Իսկ Մելիք-Շահնազարի մահից հետո, հակառակ Իբրահիմ խանի կամքի, մելիք դարձավ Ջումշուդ Շահնազարյանը և 1796 թվականին իր շքախմբով ճանապարհվեց Պետերբուրգ՝ Պավել Առաջինի հովանավորությունը հայցելու։ Իբրահիմ խանը հանձինս մելիք Ջումշուդի, չէր կարող չտեսնել իր ուժեղ հակառակորդին և նա մի առիթով ասաց. «Իմ բարեկամի ու դաշնակցի որդին հիմա իմ ամենամեծ թշնամին է»։ Նա փորձում էր ինչ-որ ձևով կաշառել մելիք Ջումշուդին, և իր մարդկանց ուղարկեց Ավետարանոց՝ մեծ փեշքեշներով ու նամակով. «Մելիք Ջումշուդ,- գրում էր խանը,-որդի Մելիք-Շահնազարի, դուք չպիտի մոռանաք, որ ձեր հայրը եղել է իմ ամենամոտ բարեկամը։ Եթե դուք հարգում եք ձեր հոր սուրբ հիշատակը, պարտավոր եք շարունակել նրա ճանապարհը։ Ես խոստանում եմ տալ ձեզ ամեն ձևի արտոնություններ ու իրավունքներ, և եթե չկատարեք իմ կամքը, ես ստիպված կլինեմ ձեզ փոխարինելու ուրիշ մելիքով»։

Մելիք Ջումշուդը չընդունեց Իբրահիմ խանի փեշքեշները և նրա լրաբերներին ասաց. «Գնացեք Իբրահիմ խանին ասեք՝ ի՞նչ իրավունքով եք ձեզ հռչակել Ղարաբաղի մելիքությունների տիրակալ։ Իսկ ես իմ հոր ճանապարհը երբեք և ոչ մի ժամանակ չեմ շարունակի. թող խանն իր սպառնալիքներով ինձ չահաբեկի, նրա ձեռքերը հիմա կարճ են»։
Իբրահիմ խանին մնում էր նորից դիմելու խորամանկության՝ Ղարաբաղի մելիքներին հրահրել մելիք Ջումշուդի դեմ։ Դա չստացվեց. բոլորն էլ սիրում ու հարգում են Վարանդայի մելիքին, և ոչ միայն նրա համար, որ նա քաջ է ու խելացի։ Մելիք Ջումշուդը ամեն կերպ ձգտում է Ղարաբաղը փրկել իր դարավոր թշնամիներից, միանալ Ռուսաստանին։
1801 թվականին Ռուսաստանին միացավ նաև Արևելյան Վրաստանը, 1803-ին՝ Մեգրելիան, ապա Գուրիան և Իմերեթիան։ Իսկ 1804 թվականի հունվարին, գեներալ Ցիցիանովի հրամանատարությամբ, ռուսական զորքերը հարձակվեցին Գանձակի վրա։ Ռուսական սվինները Շուշիից հիմա այնքան մոտիկ են, որ Իբրահիմ խանը ստիպված էր խոստովանելու. «Եթե Գյանջայի խանությունն ընկնի, մենք գլխովին կորած ենք»։

Կասկածամիտ, փառատենչ, դաժան, կյանքում ոչ մի լավ բան չհանդուրժող բռնակալը վերջին ժամանակները քնում է անհանգիստ, միշտ սարսափելի երազներ է տեսնում և գիշերվա կեսին կանչում իր պահակակազորի պետին ու հարցնում. «Դարպասները լա՞վ եք փակել։ Ականջիս կասկածելի ձայներ են հասնում, չլինի թե պալատում օտար մարդ կա»։ Նա հաճախ ինքն է ստուգում դռներն ու դարպասները և չի հավատում նույնիսկ իր հավատարիմ հպատակներին։ Խանն իր մոտ պահում է երազահանների մի ամբողջ ոհմակ, և դրանց գլխավորը Ահմեդ Ալին է, ժամանակին հայտնի ձիագող։ Ռուսական բանակի հարձակումը Գանձակի վրա՝ հիմնավոր կասկածանքների տեղիք տվեց, խանը այդ գիշեր քնեց չափազանց անհանգիստ, վատ երազ տեսավ։ Դեռ լույսը չբացված, կանչեց իր երազահաններին ու սկսեց այսպես.
- Ընկել էի մի խոր ձոր, առջևում կրակ էր, ետևում՝ արյուն։ Ալլա՜հ, ալլա՜հ կանչեցի, մեկ էլ խոր անդունդից ականջիս ձայն հասավ. հայրս էր՝ Փանահ խանը։ Գիտե՞ք ինչ ասաց. «Իբրահիմ խան, ասաց, ուրիշ ճանապարհ չունես, առաջ շարժվես՝ կրակի բաժին կդառնաս, ետ շարժվես՝ արյան ծովում կխեղդվես։ Արի մոտս, ասաց, արի, մի վախենա, այստեղ քեզ համար ավելի ապահով կլինի»։ Ես սարսափեցի, քրտինքը վրաս տվեց, լեզուս բերանումս չորացավ և այն է, Փանահ խանը բռնել էր փեշս, իր հետ պիտի տաներ, քնից արթնացա։

- Լա՜վ է, շատ լավ է, որ խանն արթնացավ,- Ահմեդ Ալին շոյեց հինայած մորուքը։- Ալլահը պաշտպանեց խանին, խանն արթնացավ ալլահի կամքով։ Կրակը, ո՜վ մեծ խան, նշան է հաղթանակի, արյունը՝ զորության, իսկ Փանահ խանի հայտնվելը խաղաղություն է։
Ահմեդ Ալին խանի երազը կարող էր մեկնաբանել նաև այսպես՝ կրակը ռուսական բանակն է, արյունը՝ Աբաս Միրզան, իսկ Փանահ խանի հայտնվելը շատ վատ նշան է։ Ոչ, նա այդ բանը չէր կարող ասել, քանզի Իբրահիմ խանն աշխարհում ամենից շատ վախենում է ճշմարտությունից և կտրում է ճըշմարտախոսի լեզուն։ Նա վերջին տասը տարում գլխատել է ութ երազահանների։ Առատ վարձատրում է ու գլխատում։ Շոյելով է գլխատում, դա նրա սովորությունն է, որ ժառանգել է հորից։ Իսկ երկու տարի առաջ ինչո՞ւ գլխատեց գլխավոր երազահան Շուքյուր աղային։ Խանը վատ երազ էր տեսել, և այս թանձրագույն ապուշ Շուքյուրը փոխանակ երազը մեկնաբանելու, խանին խորհուրդ տվեց. «Երեկոները, քնելուց առաջ, խան, ստամոքսը չպիտի ծանրաբեռնել զանազան խորտիկներով։ Քնելուց առաջ քիչ կերեք, որ լավ երազներ տեսնեք»։ Նա ակնարկում էր խանի շատակերությունը և դրա համար էլ պատասխան տվեց իր կյանքով։

Այդպես էր նաև նրա հայրը՝ Փանահ խանը, որին պարսիկները Ջառչի Փանահ էին անվանում։
Այո, Փանահ խանը այն ժամանակներում, երբ դեռ չէր կառուցվել Շուշիի բերդը, Փանահ խան չէր։ Նա ծնվել էր Մուղանի դաշտերում, և մայրն էլ հաստատ չգիտեր, թե իր որդին ումից էր ծնվել՝ Շիլ Սաֆարի՞ց, մեծագլուխ Սամեդի՞ց, թե՞ ձիագող Կուրբանից։ Համենայն դեպս, նրա մեջ մի քիչ Սաֆար կար, մի քիչ Սամեդ, մի քիչ էլ Կուրբան։ Խաշնարածները նրան անվանում էին Բիճ Փանահ։ Բիճ Փանահը հասակ առավ, և երբ Նադիր շահը Մուղանի անտոհմ ու անօթևան խաշնարածներին քշեց Պարսկաստանի խորքերը, Փանահ խանի բախտը բերեց։ Ի շնորհիվ իր հուժկու ձայնի, շահի մոտ ծառայության մտավ, դարձավ մունետիկ, այսինքն ջառչի։ Փանահը շահի պալատից բավականին ոսկե մատանիներ ու ապարանջաններ գողացավ և բռնվեց։ Պիտի գլխատվեր, բայց այս անգամ էլ բախտը բերեց՝ Պարսկաստանից փախավ ու հայտնվեց Ղարաբաղում։ Նա սկզբում ծառայում էր Ջրաբերդի մելիքի մոտ, որպես հարկահավաք։ Նադիր Շահի սպանությունից հետո նորից տեղափոխվեց Մուղան, իրեն ենթարկեց խաշնարածների մի փոքրիկ ցեղի և Նադիր Շահին փոխարինող Ադիլ շահից ստացավ խանի տիտղոս։ Քանի որ խան էր, ուրեմն պիտի ունենա իր բերդը, և նա Թարթառ գետի ափին սկսեց բերդի կառուցումը։ Ջրաբերդի մելիքը հասկացավ, թե ով է իր հարևանը, ավերեց կիսատ բերդը։ Փանահ խանը հիմա էլ Շահբուլաղի մոտ սկսեց նոր բերդ կառուցել, բայց այս անգամ էլ հանդիպեց Խաչենի Մելիք Հասան Ջալալյանի դիմադրությանը։

Փանահ խանը որքան խարդախ ու նենգ էր, նույնքան էլ համառ էր ու պնդաճակատ։ Նա որոշել էր ամրանալ Ղարաբաղում, և օգտվելով տեղի մելիքների երկպառակություններից, դարձավ Մելիք-Շահնազարի դաշնակիցը։ Վարանդայի տիրակալն ամուր թիկունք ունենալու նպատակով կառուցեց Շուշիի բերդը ու հանձնեց Փանահ խանին։ Փանահ խանը հիմա դարձավ իսկական Փանահ խան։ «Իսկ հետո,- Իբրահիմ խանը չի կարող մոռանալ,- ուրմեցի օվշար Ֆաթալի խանը միանալով հայ մելիքներին, գրավեց Շուշին ու պատանդ վերցրեց իրեն՝ Իբրահիմ աղային։ Մի քանի տարի անց, Քերիմ խանը հարձակվեց Ֆաթալի խանի բերդի վրա, սպանեց իր հին ախոյանին»։

1763 թվականին խանը մեծ նվերներով գնաց Ռուսաստան՝ Քերիմ խանի մոտ, շնորհակալություն հայտնեց, որ նա ազատել է իր որդուն։ Քերիմ խանը նվերներն ընդունեց, բայց ոչ Փանահ խանին բաց թողեց Ղարաբաղ վերադառնալու, ոչ էլ նրա որդուն։ Փանահ խանը դիմեց խորամանկության. մերձավորները նրան պառկեցրին դագաղում և հայտնեցին Քերիմ խանին՝ Փանահ խանը մահացել է, և մահից առաջ կտակել է, որ իրեն թաղեն Ղարաբաղում։ Քերիմ խանը հասկացավ, որ դա խորամանկ խաղ է, հրամայեց իր դահիճներին՝ «որպեսզի այդ աղբը ճանապարհին չհոտի, փորտիքը թափեցեք ու զմռսեցեք»։ Խանի հրամանը կատարվեց։
Բիճ, ջառչի, խարդախ Փանահ խանի թախտին նստեց նրա խորամանկ ու փառատենչ որդի Իբրահիմ աղան ու դարձավ Իբրահիմ խան։


2.

Իշխան Ցիցիանովը լավ իմանալով արևելքի ժողովուրդների սովորությունները, նրանց տիրակալաների փաղաքուշ խոսքերից սրտխառնուք է զգում։ Փաղաքուշ, կեղծավոր խոսքերով ծպտված տիրակալները մեծ խաբեբաներ են և ստոր նվաճողներ։ Թուրք սուլթանը նվաճեց Կոստանդնուպոլիսը ոչ ազնիվ պատերազմով և թևերը տարածեց Արևելքի վրա, ապա դեպի Ղրիմ, դեպի Ուկրաինա... Փանահ խանը Մելիք-Շահնազարի օգնությամբ դարձավ Շուշիի խանը, իսկ նրա որդի Իբրահիմ խանն իրեն հռչակեց Ղարաբաղի մելիքությունների խան։ Գանձակի տիրակալ Ջավադ խանը ռուսական բանակի դեմ հանեց տեղական մանր-մունր բեկերին, և զգալով, որ հնարավոր չէ փոխել դրությունը, սկսեց շողոքորթել գեներալ Ցիցիանովին, կոչելով նրան մերթ բաշ սարդար, մերթ բոյուք փաշա։ Իշխանը երկրորդ անգամ պահանջեց անձնատուր լինել, խոստանալով ձեռք չտալ նրա կալվածքներին և թույլ տալ օգտագործելու խանական իր իրավունքները, իհարկե, որոշակի սահմաններում։ Խանը նորից փաղաքուշ նամակ ուղարկեց գեներալ-իշխանին, չխնայելով արևելյան բազմազան ու բազմագույն էպիտետները։ Նա իշխանին մերթ լուսնի հետ էր համեմատում, մերթ արևի, մերթ կոչում է ռուսական մեծ թագավորի անհաղթ ասլան, մերթ ալլահի որդի, և ապա երկար տարիների կյանք ու արև է մաղթում մեծ փադիշահին, նրա գյոզալ թագուհուն, զավակներին (որ դեռ չեն ծնվել), թոռներին ու ծոռներին (որ չի ունեցել), նույնը ցանկանում է նաև բոյուք փաշային ու նրա խանումին, ռուսական անվանի սարդարներին ու փաշաներին (որոնց անունները դժբախտաբար չգիտե)։ Ջավադ խանը բոյուք փաշային բարեկամաբար առաջարկում է չգրավել Գյանջան, և ինքն էլ իր հերթին խոստանում է հատուկ հեծելախումբ՝ ծնկի բերելու այդ «քյոփօղլու Իբրահիմ խանին»։ «Բոյուք փաշային առաջիկայում սպասվում են շատ դժվար ճակատամարտեր,- գրում է նա,- եթե ռուսական զորքերը Գյանջա չմտնեն, այդ դեպքում իրենց թիկունքում կունենան Ջավադ խանի նման հավատարիմ դաշնակից»։

Իշխան Ցիցիանովը նամակը ճխլտեց ու ծիծաղեց. «Աղվեսը պոչ է խաղացնում։ Նրա հեծելախումբը ճակատամարտում մեզ կխփի ճակատից, իսկ ինքը՝ թիկունքից»։ Նամակաբերը շիլաչք, քառասունի մոտ մի մարդ, որ ռուսերեն չնայած լավ չի խոսում, բայց խոսակցին լավ է հասկանում, խոնարհեց գլուխն ու ասաց.«Բոյուք փաշա, մեծ խանին ի՞նչ պատասխան տանեմ, մաքտուբ կտա՞ք»։ Իշխանը պատասխանեց. «Քո այդ հաստագլուխ խանին կասես, որ ես չեմ հավատում իր կեղծավոր խոսքերին և սուտ երդումներին։ Ես պահանջում եմ անձնատուր լինել և ոչ մի պայման չներկայացնել»։
Ջավադ խանն ուզում էր էլի ժամանակ շահել. թուղթ էր ուղարկել Ջալիլ բեկին, Մեյսում բեկին, Կուրբան բեկին՝ եթե Գյանջայի խանությունն ընկնի, դուք էլ եք կորած։ Ժամանակն է ղազավաթի, ալլահի կամքով մենք կհաղթենք, ռուսներին կքշենք մեր վաթանից։

Իշխան Ցիցիանովն այլևս չէր կարող համբերել. վճռական որոշում ընդունեց՝ առավոտյան սկսել հարձակումը։ Բայց դեռ լույսը չբացված, նրան սպասում էր մի ուրիշ անակնկալ՝ Ջավադ խանը փեշքեշներ է ուղարկել բոյուք փաշային՝ երկու նժույգ, մի թուր և չորս անչափահաս աղջիկ, ինչպես նաև ջերմագին սալամներ, չմոռանալով հիշեցնել, որ այդ գյոզալները դեռ կույս են, բոյուք փաշան կարող է նրանց հետ հաճելի ժամանակ անցկացնել։
Գեներալը նայեց թխաչ ու թխահոն աղջիկներին, որոնք վախվորած եղնիկների պես սեղմվել են իրար, հասկացավ, որ հայուհիներ են, կանչեց հայ կամավորականների յուզբաշուն՝ Հովհաննես Աթաբեկյանին։ Իշխանը նրա հետ ծանոթացել էր հինգ օր առաջ, գնդապետ Կարյագինն էր ներկայացրել. «Սա Իվան յուզբաշին է,- ասել է,- ռուսերեն լավ գիտե, իր հեծելախմբով եկել է մեզ օգնելու»։

- Իվան յուզբաշի,- իշխանը դեմքով ցույց տվեց ծառի տակ կանգնած աղջիկներին,- կարծեմ ձերոնցից են, ասա՝ թող չվախենան, մենք նրանց ձեռք չենք տա։
Հովհաննես յուզբաշին մոտեցավ նրանց, ճանաչեց։
- Ձերդ գերազանցություն, մեր գյուղից են։ Ջավադ խանի ավազակ եղբայրն է փախցրել։
- Ահա՜ թե ինչ,- գլուխը շարժեց իշխանը ու դարձավ բանբերին.- Քո այդ կեղտոտ խանին ասա՝ գալիս ենք մենք էլ մեր փեշքեշներով, թող պատրաստություն տեսնի։
Գունդը Կարյագինի հրամանատարությամբ անցավ հարձակման։
Ռուսական թնդանոթները սկսեցին գնդակոծել բերդը, բայց հեռահարվածներով հնարավոր չէր փլել պարիսպները, և Հովհաննես յուզբաշին խնդրեց գնդապետին. «Ձերդ գերազանցություն, հյուսիսային կողմից հնարավոր է փլել պարիսպը։ Եթե դուք մեզ տրամադրեք մի թնդանոթ, կարծում եմ, հենց այսօր էլ կգրավենք բերդը»։

Չորս եգերներ Հովհաննես յուզբաշու կամավորականների հետ թնդանոթը քաշեցին բերդի հյուսիսային կողմը, ուր հսկում էր Ջավադ խանի ավագ փեսան։ Հինգ ռումբ արձակվեց բերդի պարսպի վրա, այն փլվեց դղրդոցով։
- Դե, հիմա հերթը մերն է,- գոչեց Հովհաննես յուզբաշին, թռավ իր ձիու թամբին և թուրը հանեց,- տղե՛րք, առա՜ջ...
Ջավադ խանի փեսան դիմեց փախուստի։ Եգերների գումարտակը հետևեց հայ կամավորականներին։ Ջավադ խանն իր տղաների ու փեսաների հետ շարունակում էր համառորեն պաշտպանվել, սակայն շուտով փլվեցին նաև բերդի դարպասները։ Ջավադ խանը հասկացավ, որ ամեն ինչ կորած է, խթանեց ձին և արդեն ճեղքում էր շղթան, երբ Հովհաննես յուզբաշին փակեց նրա ճանապարհն ու թուրն իջեցրեց իր ախոյանի գլխին։
Գանձակի խանությունն ընկավ։


3.

Դա Հովհաննես յուզբաշու առաջին քաջագործությունն էր ռուսական զո-րագնդում։ Գնդապետ Կարյագինն այդ մասին զեկուցեց իշխան Ցիցիանովին՝ գտնե-լով, որ նա արժանի է շքանշանի։ Իշխանը վառեց ծխամորճը, պատասխանեց.
- Պավել Միխայլովիչ, ես ձեզ հասկանում եմ, բայց դուք մի կարևոր բան մոռանում եք՝ հայ յուզբաշին օրենքով մեր զինվորը չէ, և ես հիմա չգիտեմ ինչպես կոչել նրան։
- Կամավորական, ձերդ գերազանցություն։
- Իսկ նա կցանկանա՞ ծառայել ռուսական բանակում։
- Ինձ խնդրել է միջնորդել։
- Ես ուզում եմ նրա հետ խոսել։

Հովհաննես յուզբաշին ներկայացավ գեներալին։ Նրա տեսքը, պահվածքը, լեռնցու խրոխտ կեցվածքը, սև ու խոշոր աչքերը վստահություն են արտահայտում և հարգանք իր անձի նկատմամբ։ Նա ասես ամբողջ կյանքում ծառայել է բանակում, և հիմա ամենաքիչը գումարտակի հրամանատար է։ Իշխան Ցիցիանովը հայացքով չափեց նրան ու մտածեց. «Իսկական հեծելազորային գնդի հրամանատար, կայծակի պես կշանթի թշնամուն, իսկ ինչպե՞ս կպահի իրեն բարձրագույն հրամանատարության առջև. հիմա դա կստուգեմ»։
- Լսել եմ ձեր քաջագործությունների մասին,- գեներալը դիտմա՞մբ դուք-ով դիմեց նրան, թե՞ դիմացինի պահվածքը ստիպեց։ Գնդապետն ինձ պատմել է ձեր մասին։ Խնդրեմ, նստեցեք,- ցույց տվեց այն թախտը, որի վրա մի քանի օր առաջ բազմել էր Ջավադ խանը,- Դուք եք այդ թախտի տիրոջը գլորել, դուք էլ իրավունք ունեք գրավելու նրա տեղը։

- Երկար ժամանակո՞վ, ձերդ պայծառափայլություն։
- Վախենո՞ւմ եք,- իշխանը ծիծաղեց։
- Չէի ցանկանա արժանանալ նրա բախտին։
- Այո, թախտին բազմելն այնքան էլ դժվար չէ, դժվարը թախտը պահելն է։ Պավել Միխայլովիչ, դուք ի՞նչ կասեք։
- Պաշտպանում եմ ձեր կարծիքը,- գնդապետը ժպտաց.- թախտին ի՞նչ, թախտ է, ո՞վ ասես, որ չի նստում վրան։
- Հասկանում եմ,- իշխանը փակեց լուսամուտը։ - Իվան յուզբաշի, գնդապետն ինձ քիչ առաջ հայտնեց, որ ուզում եք ծառայել ռուսական բանակում։

- Ուզում եմ, ձերդ պայծառափայլություն։
- Ռուսերեն որտե՞ղ եք սովորել։
- Մի տարի ապրել եմ Աստրախանում։ Այնտեղ ազգականներ ունենք։
- Ովքե՞ր են ծնողներդ։
- Հայրս՝ Հարություն Աթաբեկյանը, ոսկերիչ է։
- Ամուսնացա՞ծ եք։
- Ամուսնացած եմ, երկու զավակների հայր, երրորդը շուտով կծնվի։
- Աստված պահի, հուսանք, որ նրանք կլինեն իրենց հոր արժանի որդիները։ Կինդ առանց քեզ չի՞ տխրի։
- Ձերդ պայծառափայլություն, մեր կանայք հպարտանում են, որ իրենց ամուսինները կամ զավակները ծառայում են հայրենիքին ու ժողովրդին։

- Ուրեմն ձեր կանայք արժանի են մեծ հարգանքի,- և իշխանը մտքում ավելացրեց՝ ինչպես և մեր կանայք, չէ՞ որ նույն ճակատագրի ժողովուրդ ենք։ Հետո փորձող հայացքով նայեց նրան.- բայց պատերազմում տեղի է ունենում նաև անխուսափելին։
- Ճակատագրից չես խուսափի, ձերդ պայծառափայլություն. չիմացյալ մահը մահ է, իմացյալ մահը՝ անմահություն։
- Լավ է ասված։ Ո՞ւմ խոսքերն են, յուզբաշի։
- Հայ պատմիչ Եղիշեի. ապրել է հինգերորդ դարում։
- Ինչի՞ մասին է գրել։
- Վարդանանց պատերազմի։

- Մի քիչ գիտեմ, քեռիս պատմել է։ Հայերը հերոս ժողովուրդ են,- գեներալը նայեց գնդապետին.- Սրան ի՞նչ կասեք, Պավել Միխայլովիչ, հին պատմությունը, որ սկիզբ է առել չորրորդ դարում, շարունակվում է։
- Այո, շարունակվում է,- գնդապետ Կարյագինը շարժեց գլուխը։ - Այն, ինչ չկարողացան անել հայրերը, տա աստված՝ որդիներն անեն։ Պավել Դմիտրևիչ, Իվան յուզբաշին կլինի Ղարաբաղի առաջին կամավորականը ռուսական բանակում։
- Ես կմիջնորդեմ, նամակ կգրեմ Կովկասյան գծի գլխավոր հրամանատարին,- նա ձեռքը դրեց Հովհաննես յուզբաշու ուսին.- Դուք արժանի եք շքանշանի։
Դրսում ինչ-որ աղմկեցին. կանացի ձայներ էին։ Քիչ անց մտավ համհարզը.
- Ձերդ պայծառափայլություն, ձեզ հետ ուզում են խոսել։
- Ովքե՞ր են։
- Ձերդ պայծառափայլություն, խանի կանայք...

- Չէի՞ր կարող նրանց հասկացնել, որ ես կանանց հարցերով չեմ զբաղվում. թող դիմեն իրենց մոլլաներին ու ղազիներին... Լավ, թող ներս գան։ Դուք սպասեցեք, Հովհաննես յուզբաշի, ես դրանց լեզուն լավ չեմ հասկանում։
Նրանք մտան աղմուկով, տրփանքատենչ, անամոթ ու հախուռն, չադրաներով ու առանց չադրաների, և բոլորն էլ ջահել, գեղեցիկ ու ցանկալի։ Ոչ մի ամոթխածություն, և իշխանին մի պահ թվաց՝ հիմա ուր որ է, կհանեն իրենց զգեստները, կշպրտեն մի կողմ, արբշիռ ժպիտներով կնետվեն այս անծանոթ տղամարդկանց գիրկն ու կասեն՝ ի սեր ալլահի տիրացեք մեզ։ Ջավադ խա՞նն է դրանց այդքան երես տվել, թե՞ պարզապես իրենք են տարիքն առած խանի գլխին կոտոշներ դրել։

- Դե, ձեններդ կտրեցեք,- Հովհաննես յուզբաշին ոտքը խփեց գետնին և դա ազդեց։ - Դուք կանգնած եք մի մեծ փաշայի առջև։ Ի՞նչ եք ուզում,- նա մատը մեկնեց վավաշոտ աչքերով, բլուրների պես ցցված խոշոր կրծքերով գեղեցկուհու վրա։ - Դե, խոսի՛ր։
- Իսկ ես ուզում եմ խոսել ոչ թե ձեզ հետ, այլ փաշայի,- նա վավաշոտ աչքերը հառեց իշխանի վրա։ - Մեծ փաշային երկար կյանք ու արև։ Ես Ֆարիդա խանումն եմ։ Այս մեկը Նուրիդեն խանումն է, սա Նիգյար խանումն է, այս մեկը Մասմա խանումն է, սա էլ Գյուլչորա խանումն է։ Ես խոսում եմ բոլորի անունից։

Իշխանը նայեց նրա ծփացող կրծքին, դարձավ Հովհաննես յուզբաշուն.
- Ի՞նչ է ուզում, թող կարգին խոսի և իզուր չկոտրատվի։ Ֆարիդա խանումն ասելիքը նախօրոք է պատրաստել, գուցեև հենց այն օրը, երբ Ջավադ խանը պատրաստվում էր ճակատամարտի, և խորամանկ կինը զգում էր, որ դա կլինի նրա վերջին մարտը։ Նա խոսում է ազատ ու անկաշկանդ, չմոռանալով թափանցիկ զգեստի տակից ցուցադրել իր բարեմասնությունները։ Խոսում է՝ աչքը գեներալի աչքին, ծորուն ու երգեցիկ, խոսքի տակին ու գլխին՝ երկար կյանք ու արև մաղթելով բոյուք փաշային, որ եկավ իրենց ազատեց այդ քավթառ ղուզղունից։

Հովհաննես յուզբաշին թարգմանեց.
- Ձերդ պայծառափայլություն։ Ֆարիդա խանումն ասում է, որ ըստ շարիաթի և կամոքն ալլահի, հաղթողը պիտի տիրանա հաղթվածի ունեցվածքին, այդ թվում՝ նրա կանանց։
Ցիցիանովը կեռեց հոնքը.
- Դա ինչպե՞ս հասկանալ։
- Ձերդ պայծառափայլություն, այս կանայք հիմա ձերն են, դուք պարտավոր եք նրանց կերակրել, հագցնել... դե, դե մնացածն էլ իրենք կհիշեցնեն։

Ջավադ խանի օթախում պայթեց ծիծաղը։ Բոլորից բարձր ծիծաղում էր իշխանը։ Խանի կանայք այնպիսի հայացքով ու զարմանքով նայեցին նրանց, կարծես առաջին անգամն են տեսնում ծիծաղող տղամարդկանց։ Մի՞թե փաշան կարող է ծիծաղել և այն էլ իր ենթակաների ներկայությամբ։
- Ահա քեզ պատիժ,- իշխանը նորից քրքջաց.- Իսկ այդ ստահակ Ջավադ խանն իր կանանց թողել, անմեղ աղջիկներին է ուղարկել փեշքեշ։ Բայց մեղքս ո՞րն է. Իվան յուզբաշի, դու ես սպանել դրանց աքլորին, դու էլ տիրություն կանես նրա կանանց։ -Գրպանից հանեց թաշկինակը, սրբեց ճակատի քրտինքը։ - Լավ, հերի՛ք է։ Դրանց ասա՝ փաշան բոլորիդ ազատություն է տալիս, ով ում ուզում է, ում հավանում է, թող գնա առնի։ Իսկ օժիտի հարցում չեմ կարող օգնել։ Իրենց նախկին ամուսնու պալատից ինչ ուզում են, թող վերցնեն։

Վանի յուզբաշին թարգմանեց, Ֆարիդա խանումն ակնածանքով գլուխը խոնարհեց, խանի կանանց անունից (նորից ներկայացնելով բոլորին մեկ առ մեկ) շնորհակալություն հայտնեց, երկար տարիների կյանք ու արև ցանկացավ առյուծի պես ուժեղ, ալլահի պես գթառատ փաշային...
Հովհաննես յուզբաշին սկզբից էլ կռահում էր, որ դա խարդախ խաղ է, հայացքով հետևում էր նրանց շարժումներին, և նկատեց, տեսավ վերջում կանգնած կնոջ անհանգիստ դեմքը, և այն որ, ձեռքը ծոցից չէր հանում։ Իսկ հետո ամեն ինչ կատարվեց անսպասելի ու արագ։ Կինը ծոցից դուրս քաշեց ատրճանակը, Հովհաննես յուզբաշին մի ոստյունով նետվեց նրա կողմը, բռնեց ձեռքը, լսվեց ուժեղ ճայթյուն, գնդակը ջարդեց պատուհանի ապակին։
- Լի՜րբ,- Հովհաննես յուզբաշին նրան շպրտեց հատակին.- Ներեցեք, ձերդ պայծառափայլություն... ես դա զգում էի։ Սա ոչ թե Ջավադ խանի կինն է, այլ աղջիկը։

- Հասկանում եմ,- իշխանը վառեց հանգած ծխամորճը,- սա դիմակահանդես է։ Ամուսնու և հոր վրեժն է ուզում առնել։ Ձերբակալել բոլորին և հարցաքննել։ Խուզարկել ոտից գլուխ։
Հետո տիրեց լռություն։ Գեներալը գետնից վերցրեց ատրճանակը, նայեց.
- Իսկ մենք ծիծաղում ենք։ Այդ ծիծաղն առանձնապես ինձ վրա թանկ պիտի նստեր։ Շնորհակալ եմ, Իվան յուզբաշի, դուք փրկեցիք իմ կյանքը։ Ես դա երբեք չեմ մոռանա։ Դրանք այդպես են, միշտ թիկունքից են խփում։ Այսօր վրիպել են, վաղը չեն վրիպի։
Իվան յուզբաշի, երբ գնաք ձեր գյուղը, իմ կողմից կհամբուրեք ձեր հոր ձեռքը և կասեք՝ մի գեներալ, որ պիտի ծնվեր Վրաստանում, սակայն կյանքի ալիքը նրա ծնողներին նետել է հայրենիքից հեռու. ահա այդ գեներալը ասել է՝ շնորհակալ եմ, բատոնո, որ Հովհաննես յուզբաշու նման որդի ես ծնել։
- Ձերդ պայծառափայլություն, ախր դուք... ինչպե՞ս է, որ ես դա մինչև հիմա չեմ հասկացել։


4.

Իշխան Պավել Դմիտրևիչ Ցիցիանովը (Ցիցիաշվիլի) ծնվել է վրացական արիստոկրատական ընտանիքում։ Հայրը՝ իշխան Դմիտրին, տակավին երիտասարդ, կենսուրախ մի տղամարդ էր, որ տեղափոխվեց Մոսկվա։ Այստեղ վրացի իշխանը ծանոթացավ անվանի մարդկանց հետ։ Գնեց շքեղ մի դղյակ և մի քանի տարի հետո ամբողջ քաղաքում թնդում էր նրա փառքը։ Նա հարուստ էր, սիրում էր աղմկալից խնջույքներ, վրացական հին երգեր էր երգում, հյուրասիրում ու հյուրասիրվում էր։ Վրաստանը Ռուսաստանի հովանավորության տակ անցնելու գործում քիչ ջանքեր չի թափել վրացի իշխանը։ Նրան անձամբ ընդունել է թագուհի Եկատերինան, և իշխանը ոգևորված ասել է. «Ձերդ պայծառափայլությունը եթե տրամադրի ինձ տասը հազարանոց մի բանակ, ես մի շաբթում ամբողջ Վրաստանը կմիացնեմ մեծն Ռուսիային»։ - Իշխան Դմիտրին ուզում էր, որ իր որդին մտնի զինվորական ծառայության մեջ և հաճախ էր ծանոթների շրջանում ասում. «Հիմա Վրաստանին զորապետներ են հարկավոր, իսկ զինվորներ միշտ էլ կգտնվեն»։

Երբ Կովկասի ռուսական զորքերի գլխավոր հրամանատար Իվան Վասիլևիչ Գուդովիչը իշխան Ցիցիանովին ներկայացրեց Ալեքսանդր Առաջինին, թագավորը, որ այդ օրը լավ էր տրամադրված, շուռ եկավ, հայացքով տնտղեց պարթևահասակ, վրացական ընդգծված քթով, զուսպ, արտահայտիչ աչքերով գեներալին, ասաց. «Եթե չեմ սխալվում, իշխանը ազգությամբ վրացի է կամ հայ»։
Թագավորն, իհարկե, տեղյակ է, նրան հայտնել են, որ իշխանը վրացի է, բայց նա, ինչպես միշտ, ուզում էր ցույց տալ, որ ինքն ամեն ինչ գիտե, երբեք չի սխալվում։ Իսկ «հայն» ասաց դիտավորյալ, այսինքն՝ այն էլ գիտեմ, որ հայերն ու վրացիներն իրար նման են։

Քիչ չի պատահում, որ թագավորը ուրիշների թևավոր խոսքերն ու սրամիտ դարձվածքները վերագրում է իրեն։ Ահա մի անգամ, երբ ինչ-որ առիթով արտաքին գործերի մինիստրը մեջբերեց Սուվորովի թևավոր խոսքը. «Դրամը թանկ է, մարդկային կյանքն էլ ավելի թանկ է, իսկ ժամանակը ամեն ինչից թանկ է», նա շուռ եկավ զարմացած ու հարցրեց՝ կոմս, ի՞նչ Սուվորով, ի՞նչ Սուվորով, ախր դրանք իմ խոսքերն են։
Սխալ կլինի կարծել, թե միապետն իր ժամանակի մեծություններին չէր ընդունում. նա բոլորին էլ ընդունում էր ու շողոքորթում, և ինքն էլ իր հերթին պահում էր շողոքորթների մի խումբ, դեռ մի քիչ էլ երես էր տալիս նրանց։

- Իշխանը երևի Կովկասը լավ գիտե,- թագավորը կովկասցիների ու Կովկասի մասին թևավոր միտք էր որոնում, և գտավ.- այո, տաքարյուն ժողովուրդ են կովկասցիները, մանավանդ հայերն ու վրացիները,- ու ժպտաց թեթև։ - Ես ձեզ հավատում ու վստահում եմ, իշխան,- շարունակեց միապետը՝ աչքն իր փայլփլուն սապոգներին։ Նա սիրում է պճնամոլ գնդապետներին, գեներալներին, փոխմարշալներին, հաճույք է զգում, երբ նրանք իրենց տոնական զգեստներով կանգնում են իր առջև։ Ինքն էլ պակաս պճնամոլ չէ և հաճախ է տարբեր առիթներով ասում. «Շքեղություն, ամենից առաջ շքեղություն՝ փայլփլուն սապոգներով ռուս զինվորականը ավելի երկար է քայլում ու չի հոգնում»։

Թագավորը նայեց իշխանի հագուստներին ու սապոգներին, գտավ, որ գեներալը ոչ մի թերություն չունի։
- Իշխանը ե՞րբ է մտադիր Կովկաս մեկնելու։
- Ես սպասում եմ ձերդ պայծառափայլության հրամանին։
- Ուրեմն պատրաստ եք։ Դա լավ է, շատ լավ է, իշխան,- և անսպասելիորեն ավելացրեց.- Ձեր կարծիքով Շուշիի բերդը գրավելու համար որքա՞ն ժամանակ է հարկավոր։
- Ձերդ պայծառափայլություն, մինչև Շուշին դեռ ուրիշ բերդեր կան։
Դիտողությունը դուր չեկավ միապետին (նա իրեն համարում է Կովկասի գիտակ), բայց, այնուամենայնիվ, հավանեց գեներալի համարձակ խոսքը և նույն պահին այդ միտքը վերագրեց իրեն.
- Այո, իշխան, դա իմ խոսքն է, լավ եք հիշում։ Իսկ ի՞նչ կասեք Աբաս Միրզայի մասին։

- Ձերդ պայծառափայլություն, որքան ինձ հայտնի է, Աբաս Միրզան վաղուց աչք ունի Ղարաբաղի վրա։
- Իսկ նա կարո՞ղ է մեր փառապանծ բանակից առաջ՝ հասնել Շուշի։
- Ձերդ պայծառափայլություն, այդ արդեն կախված է մեզանից, որքան շուտ, այնքան լավ։
Կովկասյան գծի գլխավոր հրամանատար Գուդովիչը համոզված էր, որ գեներալ Ցիցիանովը համարյա առանց ճակատամարտի կգրավի Գանձակը և Իբրահիմ խանը Շուշիի դարպասներն իսկույն կբացի և աղ ու հացով դիմավորի ռուսական բանակին։

- Մի գումարտակով էլ կարելի է գրավել Գանձակը,- դա ասաց Գուդովիչը, երբ դուրս եկան պալատից։ - Ասում են՝ Ջավադ խանը վախկոտի մեկն է և Իբրահիմ խանի ոխերիմ թշնամին։ Նրանք սահմանային վեճ ունեն, Գանձակի խանն ուզում է զավթել Գյուլիստանը։
- Նշանակում է վախկոտ չէ,- նկատեց Ցիցիանովը,- մենք, կոմս, իրավունք չունենք թերագնահատելու մեր հակառակորդին։
- Մեր հակառակորդը հրանոթներ չունի։
- Աբաս Միրզան ունի։
Կոմսը չպատասխանեց։


5.

Այլևս չկա Ջավադ խանը, նա, որ ուզում էր կաշառել Ջրաբերդի ու Գյուլիստանի մելիքներին, հրահրել նրանց Շուշիի խանի դեմ։ Բայց Գանձակը դարպասն է Ղարաբաղի և հիմա չկա այդ դարպասը։ Գանձակում նստած է գեներալ-իշխան Ցիցիանովը, այդ գյուրջու բալան, և դեռ չի շտապում, սպասում է, որ ինքը՝ Իբրահիմ խանը, իր մարդկանց ուղարկի բանակցությունների, և դա պիտի լինի կարճ ու կոնկրետ՝ հպատակվում եմ ռուսական տերությանը։ Խանն էլ իր հերթին չէր շտապում, հույս ունենալով, որ պարսկական բանակը շրջանցելով Շուշին, կհարձակվի Գանձակի վրա։ Խանը մարդ ուղարկեց Պարսկաստան՝ իմանալու թագաժառանգ Աբասի մտադրությունները։ Դա վարձու մի պարսիկ էր, որ հավասարապես ծառայում էր և՛ Իբրահիմ խանին, և՛ Աբաս Միրզային։ Երկու տիրոջ ծառան խորամանկ գործում էր այնքան, որ երկու տերերից ոչ մեկը չէր կասկածում նրա հավատարմության վրա։

Այդ օրը, երբ խանը պատրաստվում էր երեկոյան նամազի, անզգուշորեն գլորեց հախճապակե սկահակը, ջարդեց։ Դա վատ նշան է։ Նամազի ժամանակ ականջին հասավ ինչ-որ ոռնոց։ Դա էլ է վատ նշան։ Նամազը նոր էր վերջացրել, երբ հայտնեցին, որ Նազիլեն, խանի թվով վերջին՝ ութերորդ կինը, ամենաջահելը և ամենագեղեցիկը, ինքնասպան է եղել։ Դա ոչ միայն դժբախտություն, այլև խայտառակություն է. պալատում նորից ծայր առան բամբասանքները։
Խանը նրա հետ դեռ կարգին չէր կենակցել, ավելի ճիշտ՝ չի կարողացել ցույց տալ տղամարդու իր արժանիքները։ Շեյխ Ալին, այդ շեյթանը, իր սարքած դեղը նախ ինքը պիտի փորձեր իր վրա, որ կինը՝ Սանամ խանումը, չասի՝ մեր այդ ղազը ուրիշներին բուժում՝ աքլոր է դարձնում, իսկ ինքը մնում նույն հավը։

Լրտեսը Պարսկաստանից եկավ իրիկնամուտին։ Լուրը բարի չէր։ Աբաս Միրզան մտադրվել է գրավել նախ Շուշին, հետո՝ Գանձակը։ Աբասն ասել է՝ հենց որ մտա Շուշի, առաջինը Իբրահիմ խանին կկախեմ, հետո ջանդաքը շների բերանը կգցեմ։-Ասենք Իբրահիմն այդպես էլ գիտեր, թագաժառանգից լավ բան չէր սպասում։ Նա կանչեց իր հպատակներին՝ մասլահաթի։ Շեյխ Ալին, որ տանել չէր կարողանում ռուսներին, թազբեհի հատիկները դեղնած մատներով ետ ու առաջ տվեց ու խոսեց այսպես.
- Արևափայլ խան, ամենակարող ալլահը, որ միշտ մեզ օգնել է, էլի կօգնի։ Մենք Շուշիի դարպասները ոչ ռուսների առջև կբացենք, ոչ էլ Աբասի։ Թող նրանք կռվեն իրար հետ, իրար հոշոտեն։ Պարտվածը կփախչի, իսկ հաղթողը ուժաթափ կլինի։ Մենք ալլահի կամքով հաղթողին կհաղթենք։

Շեյխ Ալիի պատասխանը խելացի թվաց Իբրահիմ խանին, բայց նա չշտապեց հավանություն տալ, ղեյլանը մոտ քաշեց, կլկլացրեց (այդ կլկլոցը նրան բավականություն է պատճառում) հետո մտքի մեջ սուզվեց, ծանր-թեթև արեց շեյխի խոսքերը, գլուխը կամաց-կամաց բարձրացրեց ու նենգ հարց տվեց շեյխին.
- Շեյխ, իսկ եթե ռուսները հաղթե՞ն պարսիկներին։
- Ժամանակ չենք տա, կհարձակվենք։
- Շեյխ, դու մոռանում ես հայերին։ Հայերը ռուսներին կօգնեն։ Ռուսները հայերի օգնությամբ գրավեցին Գյանջան։ Ի՞նչ կասի Մեծ վեզիրը։

Մեծ վեզիրը շեյխ Ալիի դաշնակիցն է, պալատում ոչ ոք չի սիրում նրան. երկարահասակ, չորուկ, չեչոտ դեմքով, մռայլ մարդ է։ Նա քիչ անմեղ մարդկանց արյուն չի թափել, և խանի համար միշտ վտանգավոր հակառակորդներ է գտնում, առաջինը ինքը հայտնում իր վճիռը՝ հարկավոր է գլխատել։ Իբրահիմ խանը Սև վեզիրին նույնպես չի սիրում, իսկ վերջին ժամանակներս սկսել է կասկածել նրա հավատարմության վրա։
Սև վեզիրը խոսեց.
- Արևափայլ խան, քանի որ Աբաս Միրզան պատրաստվում է նվաճել Ղարաբաղը, ռուսները ոչինչ չեն կարող անել։ Մենք բարեկամական կապեր կստեղծենք ոչ թե Աբասի, այլ Ֆաթհ Ալի շահի հետ։ Շահը արևափայլ խանի փեսան է։

- Իմ փեսան,- խանը կլկլացրեց ղեյլանը,- բայց Աբաս Միրզան իր թոռը չէ, նա շահի կամքին հակառակ կգնա։
- Մենք նրա հետ լեզու կգտնենք։
- Մենք՝ ո՞վ, դո՞ւ,- խանը ծիծաղեց արհամարհանքով։- Գո՞ւցե շեյխը։ Հենց որ Աբասը գրավի Շուշին, առաջինը դուք թոկը իմ վիզը կգցեք։
- Խանն իր հավատարիմ մարդկանց չի հավատում,- Սև վեզիրը կուչ ածեց աչքերը։- Իսկ գուցե ձեռք մեկնենք Ստամբուլի մեծ սուլթանին։
- Կամա՛ց, Աբասը կխփի ու կջարդի ձեռքդ,- նետեց խանը։- Սուլթանը աչք չունի Ղարաբաղի վրա։
Կեսօրին Գանձակից լրաբեր եկավ. գանգրահեր, խոշոր աչքերով, գեղեցկադեմ մի հայ էր։ Գեներալ Ցիցիանովից նամակ էր բերել։ Խանին ծանոթ թվաց լրաբերի դեմքը, բայց նշանակություն չտվեց, նրան հետաքրքրում էր նամակը։ Կանչեց իր գրագիր-թարգմանչին՝ Սարգիս բեկին։

Նամակը դուր չեկավ Իբրահիմ խանին։ «Քիչ եմ զարմանում այն բանի վրա,- գրում է իշխան Ցիցիանովը,- որ ես ռուսական անհաղթ զորքերով մեկ ամսից ավելի այստեղ եմ, և վեց օր էլ անցել է ամրոցը գրոհով վերցնելուց, իսկ դուք հարևանությամբ գտնվելով այսքան մոտիկ, մինչև օրս ինձ մոտ ոչ ոքի չեք ուղարկել ողջույնի խոսքով։ Ջավադ խանի գոռոզությունը սրբվեց արյունով, և ես նրան չեմ խղճում, քանի որ գոռոզներին աստված հակառակվում է»։
- Հը՛մ,- խանը մռլտաց,- գյուրջու բալան վախեցնում է։ Կարդա, Սարգիս բեկ, կարդա։

Սարգիս բեկը ոչ թե կարդում, այլ ուղղակի գրածը տողացի թարգմանում էր, խանից ոչինչ չէր թաքցնում. «Հուսով եմ, որ դուք չեք ուզենա նմանվել նրան և կհիշեք, որ թույլերը ուժեղներին ենթարկվում են, և ոչ թե երազում են նրանց հետ չափվել։ Քանի որ Գյանջայի ոչ մեծ տիրույթը մտել է ռուսական անծայրածիր տիրապետության մեջ, և նրա բնակիչները դարձել են Ռուսիայի զավակները, ես որպես Կասպից ծովից Սև ծովն ընկած երկրամասի գլխավոր պետ, պարտքս եմ համարում, որ դուք վերադարձնեք ինչպես հանգուցյալ Ջավադ խանի, այնպես էլ թաթարներին ու հայերին պատկանող երամակներն ու տավարը, որոնք իմ զորքովս մոտենալու ժամանակ անվտանգության նպատակով քշել եք ձեր տիրույթը»։

Իբրահիմ խանը ցնցվեց։ Գեներալ Ցիցիանովը ամեն ինչ գիտե։ Գանձակի բեկերը հասկանալով, որ Ջավադ խանի երգը երգված է, նրա ոչխարների հոտերը, ձիերի երամակները խառնելով իրենցին, քշել են Ղարաբաղ։ Իբրահիմ խանը խլել է այդ հոտերը, անհնազանդ բեկերին գլխատել։- Դրությունն ինչ որ ձևով հարկավոր է շտկել։ Փա՜ռք ալլահին, գեներալը Ղարաբաղը նվաճելու մասին դեռ խոսք չի բացում։
- Նստիր, Սարգիս բեկ,- խանը Միրզա Սարգսին ցույց տվեց իր տեղը. Սարգիս բեկը նստեց կարճ ոտքերով գրասեղանի ետևում։- Միրզա, թուղթ ենք գրում ուռուս գեներալին։ Ո՞նց է անունը... Ցիցո... Ցիցա...
- Ցիցիանով,- հուշեց Սարգիս բեկը։
- Հա, հենց դրան։ Դու գլուխը գրիր, խելոք գրիր. մնացածը ես կասեմ։

Սարգիս բեկը ոչ թե գրում, այլ տառերը նկարում է՝ գեղեցիկ, համաչափ, ուլունքաշար...
- Գրիր, ոնց որ ուռուսներն են գրում. մենք՝ Ղարաբաղի ինքնակալս, Իբրահիմ խանս, որդին Փանահ մեծ խանի, ալլահի կամքով տիրակալս Շուշի մեծ բերդի, Վարանդայի, Դիզակի, Խաչենի, Ջրաբերդի, Գյուլիստանի... Գրիր՝ ուռուսը մեր բարեկամն է, ուրախ եմ, որ ուռուս գեներալը հաղթել է իմ խանության դուշման Ջավադ խանին...
Իբրահիմ խանը շողոքորթում է. մենք լավ հարևաններ կլինենք ալլահի կամքով։ Աբաս Միրզան չի կարող հարձակվել Ղարաբաղի վրա, և թող Ռուսաստանի թագավորը (ալլահը նրան երկար կյանք տա) իմանա, որ Շուշիի խանը ամուր բերդ ունի, չի թողնի, որ ղզլբաշին հարձակվի Գյանջայի վրա։- Գեներալ Ցիցիանովը պահանջում է ետ վերադարձնել «թաթարներին ու հայերին պատկանող երամակներն ու տավարները», իսկ խանը բողոքում է այդ անհնազանդ հայերից, և ստացվում է այնպես, որ ոչ թե ինքն է խլել նրանց անասունները, այլ Ղարաբաղի հայ մելիքները։ «Ես անպայման կպատժեմ գող մելիքներին,-գրում է խանը,- չէ՞ որ մենք հարևաններ ենք, իսկ հարևանները ալլահի կամքով բարեկամներ են»։

Գեներալ Ցիցիանովը կարդաց խանի նամակը, զայրացավ. «Շատ լավ, քավթառ աղվես, ես հիմա քո գլխին այնպիսի՜ խաղ խաղամ»։
Գանձակ-Գյանջան, որ արդեն վերանվանվել էր Ելիզավետպոլ, դեռ ապրում է անհանգիստ կյանքով։ Ընկել է խանությունը, բայց տեղի բեկերը շարունակում են իրենց մարդկանց հրահրել ռուսների դեմ։ Գեներալ Ցիցիանովի հրամանով ձեռներեց մայոր Լիսանևիչը 250 հայ ընտանիք տեղափոխեց Ելիզավետպոլ և հետո սկսեց հրապուրել Ղարաբաղի հայ հողագործներին։ Գեներալ իշխանը նրանց տալիս է վարելահող և ամենագլխավորը՝ հինգ տարի ժամկետով ազատում է հարկերից։ Ղարաբաղից մարդիկ ընտանիքներով տեղափոխվում են Ելիզավետպոլ, և հիմա Իբրահիմ խանը հասկացավ, որ իշխանն իր գլխին չար խաղ է խաղում։ Ղարաբաղը դատարկվում է։ Վարանդայի մելիք Ջումշուդը ոչ մի հարկ չի վճարում խանին. խանական գանձարանը սպառվելու վրա է։

1804 թվականի մայիսին ռուսական զորքերը գեներալ Ցիցիանովի հրամանատարությամբ արշավեցին Երևանի վրա։ Գրավեցին Գյումրին, շարժվեցին դեպի Երևան։ Աբաս Միրզան, որ պատրաստվում էր արշավել Ղարաբաղի վրա, ստիպված էր 20 հազարանոց հեծելազորով օգնության հասնել Երևանի խանին։ Հունիսի 20-ին թագաժառանգի քսան հազարանոց զորքը Էջմիածնի մոտ պարտություն կրեց ռուսական հինգ հազարանոց բանակի կողմից և նահանջեց Երևան։ Ֆաթհ Ալի շահը օգնության եկավ որդուն, սակայն պարսիկների մեծաթիվ զորքերը չկարողացան կոտրել ռուսական զորքերի թափը։ Ռուսական բանակին օգնում էին հայ կամավորականները, բայց բերդն այդպես էլ չգրավվեց. մի կողմից զենքի ու սննդամթերքի պակասը խանգարեց, մյուս կողմից էլ Վրաստանի շրջաններում ծավալված ապստամբության վտանգը, և գեներալ Ցիցիանովը ստիպված էր վերադառնալ Թիֆլիս։


6.

Ցիցիանովը նորից Գյանջայում է։
Իբրահիմ խանը դա իմացավ առավոտյան նամազից հետո։ Լուրը Ղասում բեկն է բերել։ Շեյթանը միշտ կռավում է։ Ղասում բեկը խանի քրոջ որդին է, և փեսան՝ Սալաթ խանումի ամուսինը։ Խանը չի սիրում Սալաթ խանումին, հայ կնոջից է ծնվել, լակոտները հայերեն են խոսում, հայերի հետ խաղում, և չեն թաքցնում, ասում են՝ մենք հայ ենք։ Ղասում բեկն էլ պակաս պտուղ չի, շոշեցիների հետ է բարեկամություն անում։ Շեյթանն այնպես է խոսում հայերեն, ասես մուսուլման չլինի։- Խանի ականջին լուր էր հասել՝ Ղասում բեկն իր լակոտներին չի թլպատել։ Դալլաք Մասուրին ուղարկեց ստուգելու, դալլաքը ետ եկավ գլուխը ճղած։ Լակոտները տվել ջարդել են դալլաքի գլուխը, թե մենք հայեր ենք, հայերը չեն թլպատվում։ Խանը կանչեց փեսային, իսկ Ղասում բեկն ի՞նչ պատասխանի, որ լավ լինի՝ խան, ասաց, իմ մերը հայ է, դու էդ բանը լավ գիտես, կինս հայից է ծնվել, իսկ հերս ներքինի է եղել։ Ես շոշեցի Առաքելի տղան եմ։ Բա լավ, հիմա ալլահը կընդունի՞, որ զոռով իմ հայ լակոտներին թլպատեմ։- Իբրահիմ խանը պիտի գլխատեր փեսային, բայց Աղա Մուհամեդ ղաջարը խանգարեց։ Նա պաշարեց Շուշին, խանի կյանքը մազից էր կախված, և Ղասում բեկը օգնեց՝ իրեն փախցրեց բերդից։ Խանը ստիպված էր ներել փեսային։

- Արևափայլ խան, Գյանջայից նամակ են բերել։
Սև վեզիրն էր։ Ուրա՞խ է։ Սև վեզիրի դեմքից հնարավոր չէ ոչինչ իմանալ։ Չի ժպտում, չի ծիծաղում, բայց լավ հոտառություն ունի, ամեն ինչ գիտի։
- Արևափայլ, Ղասում բեկին դո՞ւք եք ուղարկել Գյանջա։
- Ես եմ ուղարկել,- խանը զզվանքով նայեց նրա դեմքին։- Նամակը ես ինքս կկարդամ, հետո կհավաքվենք մասլահաթի։

Խանը կռահում էր, որ նամակը իշխան Ցիցիանովից է։ Այդպես էլ կար։ Նա խանին դիմում է առանց կոչումների։ «Թեպետև ձեր վարքի համար պետք չէր, որ ես միջնորդեի ու վերցնեի ձեզ պարսիկներից իմ պաշտպանության տակ,- գրում է գեներալը,- որոնք սովորության համաձայն կհանեին ձեր աչքերը, կամ կկտրեին քիթն ու ականջները, թեպետ, կրկնում եմ, ընդհակառակը, ձեզ պիտի տայի նրանց ձեռքն ու հետո միայն խլեի նրանցից Շուշին ու Ղարաբաղը, ընդօրինակելով իմ կայսեր անասելի բարեգործությունը, որ նման է ցերեկվա լուսատու կարմիր արևի, որը տաքացնում է, սնուցում, բարեգործում ու լուսավորում է ամենքին, ով ցանկանում է վայելել այն, հայտնում եմ ձեզ ողջ Ռուսաստանի սրբազնագույն, բարձր ու փառավոր ինքնակալ ու միապետի անունից, որ նա բարեհաճել է ամեն ինչ տալ մոռացության և ձեզ ներում է պարգևել և ձեզ ընդունել է երանելի կայսրության հպատակության մեջ, այն պայմանով, որ պահպանեք անսասան հավատարմություն, հաստատելով այն ձեր երդումով, հանձնեք ամրոցը ռուսական զորքերին, պատանդ հանձնեք ձեր ավագ որդուն, հավատարմության համար տարեկան վճարեք ութ հազար թուման (չերվոնեց) հարկ»։

Իբրահիմ խանն իր վեզիրներին չասաց, թե ինչ է գրում գեներալը, բայց Շեյխ Ալին երևի խանի դեմքից գուշակեց, որ Ցիցիանովը խիստ նամակ է գրել։ Սև վեզիրի հետ հայացք փոխանակեց, բայց ցույց տվեց, որ այդ մասին ոչինչ չգիտե, ուրիշ հարց տվեց.
- Արևափայլ խան, իսկ դուք չիմացա՞ք, թե Նազիլե խանումն ինչի համար վերջ տվեց իր կյանքին։
Շունը միշտ հին դարման է քամուն տալիս. որքա՜ն ժամանակ է անցել Նազիլեի ինքնասպանությունից, ինչո՞ւ հիշեցրեց։
- Ով չի կարողանում ալլահի կամքով ապրել, ալլահի կամքով էլ մեռնում է,-բարկացած խոսեց խանը։- Դու միշտ ամեն ինչ իմանում ես, շեյխ։
- Ալլահի կամքով, արևափայլ խան։
- Եվ ի՞նչ իմացար։

- Մեհթի խանը Նազիլե խանումի սիրեկանն է եղել։
Խանն ասես շանթահարվեց.
- Շե՛յխ,- գոռաց,- ստում ես։
- Խան, ես ինքս եմ իմ աչքով տեսել։
- Իսկ ինչո՞ւ հիմա ես ասում։ Շեյխ, ես քո աչքերը կհանեմ, որ այլևս ոչինչ չտեսնես։ Կկտրեմ լեզուդ, որ այլևս չչարախոսես։
- Արևափայլ խան,- շեյխը խոնարհեց գլուխը,- դուք շատ եք խիստ։
- Իսկ դու խառնակիչ ես։
- Արևափայլ, թող վկա լինի ալլահը,- շեյխը ձեռքերը պարզեց վեր,- ես խոսում եմ արդարության անունից։ Սթափվի՛ր, խան, հետո ուշ կլինի։

- Ի՞նչը ուշ կլինի։
- Ուռուսներին հպատակվելը խայտառակություն է։ Դուք դեմ եք գնում ալլահին, դուք դեմ եք գնում շարիաթին։ Մենք պիտի լեզու գտնենք Աբաս Միրզայի հետ։
- Շեյխ Ալի, դու ես մարդկանց հրահրում իմ դեմ։ Եվ դու,-դարձավ Սև վեզիրին,-ես երկուսիդ էլ կգլխատեմ,- գոռաց խանը,- ես եմ Շուշիի խանը, ես եմ տերը Ղարաբաղի։
- Ներեցեք, արևափայլ,- Սև վեզիրը խոնարհեց գլուխը,- ալլահը վկա, ես ձեր խոնարհ ծառան եմ։
- Լավ,- խանը արհամարհանքով նայեց նրանց,- վաղը ուռուսները կմտնեն Շուշի։ Ոչ իմ կամքով, կամքով ալլահի։ Վաղը շեյխ, եթե հետս չգաս դիմավորելու նրանց, գլուխդ կկտրեմ։

1805 թվականի մայիսի 13-ին, մայոր Լիսանևիչի հրամանատարությամբ, եգերների մի գումարտակ մտավ Շուշի։ Շեյխ Ալին և Սև վեզիրը կանգնել էին գունատված և այդպես էլ ձայն չհանեցին։ Իբրահիմ խանը երդումներով ու խանական կնիքով ընդունեց Ղարաբաղը առհավետ ռուսական հովանավորության տակ անցնելու հրովարտակը։
Ռուսական զորքերին դիմավորելու էին եկել ոչ միայն Շուշիի, այլև հարևան հայ գյուղերի բնակիչները։ Երբ հանդիսավոր արարողությունն ավարտվեց, հանկարծ լեռնաղբյուրի պես զնգաց զուռնան, թնդաց դհոլը և շոշեցի երկու ծերունի աղ ու հացով մոտեցան Լիսանևիչին։ Մայորի մոտ կանգնած էր Հովհաննես յուզբաշին։
Իբրահիմ խանը ժպտում էր, սակայն սրտից արյուն էր կաթում։ Նա է, այդ նա է, հայ յուզբաշին, շեյթանի որդին։

7.

Ով ատամի տակ թույն է պահում, նա սուր հիշողություն ունի։ Այդպես էր Փանահ խանը, այդպես էր նրա որդի Իբրահիմը։ Իր հակառակորդներին մի ձեռքով շոյում էր, մյուսով՝ սպանում։ Իբրահիմ խանն այդ բանը անում էր ուրիշի ձեռքով, ավելի խորամանկ ու մտածված։
Աղա Մուհամեդ խանի արշավանքից առաջ էր։ Իբրահիմ խանը, որոշեց ծնկի բերել անհնազանդ մելիքներին։ Մելիք Մեժլումի հետ հին հաշիվ ուներ. Ջրաբերդի տիրակալը Ջավադ խանի դաշնակիցն էր։ Օգոստոսի վերջերին խանն իր գլխավոր հարկահավաք Հեյդար բեկին ուղարկեց Ջրաբերդ։ Բեկը Կուսապատ մտավ հարյուր զինված ձիավորներով։ Մելիք Մեժլումն այդ օրը կուսապատցի Զարգար Աթունի հյուրն էր։ Բեկն իրեն պահում էր չափազանց լկտի, և երբ հասկացավ, որ հարկի մա-սին խոսք լինել չի կարող, նայեց բակում կանգնած ջահել կնոջն ու ասաց.
- Մելիք, խանի մոտ դատարկաձեռն վերադառնալն այնքան էլ լավ բան չէ, փեշքեշ է հարկավոր։
- Բեկն ի՞նչ փեշքեշ է ուզում,- հարցրեց մելիք Մեժլումը։

Հեյդար բեկը ցույց տվեց սիրունիկ հարսին։
- Ինչ պակաս փեշքեշ է, իսկական խանի պալատի զարդ։
Այդ ջահել հարսը Հովհաննես յուզբաշու կինն էր՝ Վարդուհին։ Արյունը խփեց Հովհաննեսի գլխին, և նա բռնեց բեկի օձիքից, սուրը դրեց կոկորդին ու ասաց.
- Հեյդար բեկ, թե որ ոտքս չպաչես և խոսքերդ ետ չվերցնես, շանսատակ կանեմ։
Իբրահիմ բեկի գլխավոր հարկահավաքը ստիպված էր ենթարկվել։ Դա առիթ էր, Իբրահիմ խանը դրան էր սպասում, և հաջորդ օրն ինքը եկավ։ Զորախումբը պահեց անտառում, գյուղ մտավ միայն թիկնապահներով։ Խանն ուզում էր մելիք Մեժլումի հետ առանձին խոսել։ Ձիուց իջավ, և ոչ ոք նրան ընդառաջ չգնաց։ Բակում կանգնած էին տասը հայ՝ մելիք Մեժլումի մարդիկ։ Նույնքան ասկյար էլ խանն ուներ։
- Մելիք Մեժլում,- ասաց խանը,- բա այդպե՞ս են ընդունում ազիզ ղոնաղին։ Ո՞ւր մնաց հարգանքն ու պատիվը։

- Խան, մենք մեր ազիզ հյուրերին միշտ դիմավորում ենք աղ ու հացով, եթե նրանք լավ մտքով են մտնում մեր տունը։ Ձեր միտքը ծուռ է, խան։
- Ալլա՜հ, ալլա՜հ,- Իբրահիմ խանը բարձրացրեց ձեռքերը,- հավատ չի մնացել աշխարհում։ Մեղավորը ես եմ, ձեզ միշտ քաղցր աչքով եմ նայել, իսկ դուք այսօր ինձ դիմավորում եք զենքով։
- Խան, ձեր օրենքը չգիտեմ ինչպես, բայց մեր օրենքը այդպես է. ով մեր դեմ զենքով է գալիս, մենք նրան դիմավորում ենք զենքով։
- Հայերը միշտ խորամանկ են եղել,- խանն օրորեց գլուխը,- նրանք մեզ միշտ թիկունքից են խփել։ Եթե մենք չլինենք, պարսիկները Ղարաբաղում ոչ մի հայ չեն թողնի։
- Դուք ճիշտ չեք, խան, մենք առանց ձեզ էլ կարող ենք յոլա գնալ։

- Յախշի,- խանը միտք չուներ շարունակելու, ուրիշ բան էր մտածում. բլբլացրու, գյավուր, բլբլացրու, քիչ է մնացել, սա քո վերջին օրն է, ես քո գլուխը կդնեմ ոտքերիս տակ, իմ ձեռքով կմորթեմ, քյոփօղլու գյավուր։ Կասեմ՝ գոյուն-գոյուն օղլու, իթ օղլու, հույսներդ ուռուսի վրա ե՞ք դրել։
- Ուռուսը,- խանը քահ-քահ ծիծաղեց,- ձեր էդ ուռուսասիրությունը, վալլա՜հ, ձեր տունը կքանդի։ Ուռուսի փադիշահը կնի՞կ չէր։ Ի՜նչ է, Ուռուսաստան մի տղամարդ չէի՞ն գտել, որ իրենց թագավորը կնիկ են դրել։ Կին արմատը տերությո՞ւն է պահում։ Ուռուսները նամուս չունեն։ Ուռուսները սիրուն կնիկներ ունեն։ Իմ հարեմում հայ կա, քուրդ կա, լեզգի կա, գյուրջու կա, ուռուս կնիկ չկա։ Ես ուռուս կնիկ կգտնեմ, ուռուս կնիկն ինձ համար մեր հավատին որդի կծնի, իմ մուսուլման որդին կգնա Մոսկովի վրա։
- Հիմա դու մեր հյուրն ես, խան, թե չէ,- մելիք Մեժլումը չշարունակեց։
- Մաշալլա՜ մելիք, մաշալլա՜,- խանը գլխով հավանություն տվեց,- դա վաղուց պիտի լիներ։ Ձեր հայերն ասում են՝ աղ ու հաց, սիրտդ բաց։

- Ձերոնք էլ լավ խոսքեր ունեն, խան։ Լավ խոսքը լավ մարդու համար է։ Քի՞չ է պատահում, որ լավ խոսքերով վատ մարդիկ խաբում են։
- Ալլահի կամքն է,- խանը մոտեցավ սեղանին,- լավ մարդու կողքին վատն էլ է լինում։
Նա ձեռք չտվեց գինուն և խորովածը վերցրեց այնտեղից, որտեղից մելիք Մեժլումն է վերցրել։ Մելիքն իր բաժակը փոխեց խանի բաժակի հետ։ Խանը խմեց։
- Լավ գինի է,- ասաց,- հայերն իրենց բերանի համը գիտեն։
Դրսում տոթ էր, արևը վառում էր։ Խանը ձայնի էր սպասում։ Բայց ոչ մի ձայն, ասես ամեն ինչ տոթից նվաղել, սսկվել է։ Հետո խանը մի բաժակ էլ խմեց։ Իսկ նա որտեղի՞ց հայտնվեց՝ գետնի տակի՞ց բուսավ, թե՞ երկնքից իջավ։ Դեմքը հանգիստ էր, անվրդով։
- Խան, մի վախենա,- մոտեցավ սեղանին, մի գավաթ գինի լցրեց ու խմեց, ցած դրեց գավաթը. - Խան, ես Հովհաննես յուզբաշին եմ, կարող ես կոչել նաև Վանի յուզբաշի, ինչպես կուզես։

- Ի՞նչ ես ուզում,- խանը ձեռքը տարավ դեպի սուրը։
- Ձե՛ռքդ, խան, ձե՛ռքդ...
- Դու ի՞նչ գործ ունես այստեղ,- գոռաց խանը։
- Խան, ես ինքս եմ ուզում այդ հարցը տալ՝ դու ի՞նչ ունես իմ տանը, ո՞վ է քեզ հրավիրել։ Դու քո բերդում ես խան, իսկ այստեղ ինձ համար գյադա ես։
- Մելիք Մեժլում,- խանը ելավ տեղից,- սա ի՞նչ բան է։
- Նստիր,- Հովհաննես յուզբաշին սպառնալից նայեց նրան։ - Զորքդ ինչո՞ւ ես թողել անտառում։
- Ի՞նչ զորք,- խանը գունատվեց։
- Արածդ գյադայություն է, խան։ Քսան հոգի սպանված է։ Սպանված է նաև Հեյդար բեկը։ Որդուդ կյանքն այս անգամ խնայեցի։ Դավադրությունդ չստացվեց, խան, գնա ուրիշ բան մտածիր։
- Յախշի,- խանը մլռտաց։ - Յախշի, խոսք չունեմ, գահրաման տղամարդ ես։ Ես ձեր Քյոսաքենդին ձեռք չեմ տա։

- Քյոսաքենդ չի, խան, Կուսապատ է մեր գյուղի անունը։ Ախր ինչո՞ւ եք փոխում մեր գյուղերի անունները։ Այն, ինչ ուզում եք ձերը դարձնել, անունը փոխում եք։ Մեր աղջիկներին գողանում, տանում եք ձեր հարեմները՝ անունները փոխում։ Մեր աղբյուրներից ջուր եք խմում՝ մեր աղբյուրների անունները փոխում։ Մեր սարերի ու ձորերի անունները փոխում եք։ Խան, գողությունն էլ ուրիշ ինչպե՞ս է լինում։ Վայ թե մի հիսուն տարուց հետո ասեք Ղարաբաղում ոչ մի հայ չի եղել։ Իբրահիմ խան, կարո՞ղ ես ասել ինձ՝ որտե՞ղ է քո պապի գերեզմանը և ինչ է նրա անունը։ Բան չկա, ստից մի անուն հորինիր...
...Իբրահիմ խանն այդ գիշեր նորից վատ երազ տեսավ։ Վանի յուզբաշին թուրը դրել իր բկին, շարունակ նույն հարցն է տալիս՝ խան, որտե՞ղ է քո պապի գերեզմանը, որտե՞ղ է քո պապի գերեզմանը... Չես հիշում, լավ, այդ դեպքում ասա ինձ՝ քո պապի անունն ի՞նչ է, քո պապի անունն ի՞նչ է, քո պապի անունը, շուն, քո պապի անունը...

- Ալլա՜հ, ալլա՜հ,- աղաղակեց խանը, վեր թռավ։ - Հե՜յ, ո՞վ կա այդտեղ...
Պահակապետը ներս վազեց, խոնարհեց գլուխը։
- Լսում եմ, արևափայլ։
- Դարպասները պի՞նդ ես փակել։
- Պինդ եմ փակել, արևափայլ։
- Իսկ այն ի՞նչ ձայն է։ Լսո՞ւմ ես։
- Արևափայլ խան, շան ոռնոց է։
- Թող ձենը կտրի, իսկ դու աչքերդ չորս արա, վատ ժամանակներ են։
- Լսում եմ, արևափայլ։

Խանն այլևս չքնեց։ Ռուսական թնդանոթների ծանր դխկդխկոցը, սվինների ծնգոցը, եգերների կանոնավոր պահվածքն ու խրոխտ քայլվածքը, ռուս մայորի տարօրինակ գլխարկի կատարին ճոճվող փոփոլը, կարտեչներով ու ռումբերով բեռնված սայլերը, սև ու խոշոր աչքերով այդ հայը՝ նրան թվացին ծանր ու ահավոր երազ։ Իսկ գուցե դա իր հերթական երա՞զն է, որ դեռ չի պատմել երազահաններին։ Շեյխի միտքը ծուռ է, և նա դա չթաքցրեց։ Շեյխը, պարսկահպատակ շունը, այդ շիան... Եթե չշպրտեմ իմ ճանապարհից, նա միշտ այսպես թևերս կապոտած կպահի։ Ասում են՝ մուռտառը թաքուն շաբա է լակում։ Ես դրա շաբայի մեջ թույն կլցնեմ՝ կսատկացնեմ։ Չէ, ես չեմ նրան սպանել, ալլահն է պատժել, շարիաթը դեմ է շաբային։ Սև վեզիրը...Դրան էլ կսատկացնեմ։ Կսատկացնեմ, ալլահը վկա... Ղասում բե՞կը, այդ բիճ Ղասումը աչքիս պղտոր է երևում։ Ասենք նա էն գլխից պղտոր է եղել, և լակոտներին էդպես էլ չթլպատեց։ Ղասում բեկը... թո՛ւ, թո՛ւ, թո՛ւ...

- Յա՜ ալլահ,- Իբրահիմ խանը բարձրացավ թախտից, ճմլկոտեց, հագավ նախշուն չստերը, բացեց պատուհանի մետաքսե վարագույրները, նայեց։ Ջըդըռ-դուզում ուռուս սալդաթները հրացանամարզանքով են զբաղված։ Քիչ հեռու, ժայռի կատարին կանգնած է մայորը՝ իր փոփոլավոր գդակով։ Ինչպե՞ս է դրա անունը։ Չէ, անունը պետք չէ, ես դրան կանվանեմ սարդար, փոքր սարդար։ Մեծ սարդարը կլինի գյուրջու բալան։ Փոքր սարդարի համար ես վաղը երկու սիրուն կնիկ կուղարկեմ։ Չի ուզի՝ աղջիկ կուղարկեմ, հայի աղջիկ, իրենց հավատին։ - Յա՜ ալլահ...
Իբրահիմ խանը իջեցրեց պատուհանի վարագույրը, գնաց լվացվելու։


8.

Թեև Աթաբեկյանները հայոց հին ազնվականների ծագումից էին,
բայց Վանիի հայրը, զարգար Թունին (Հարություն), մի հասարակ
արհեստավոր էր, պարապվում էր ոսկերչությամբ։
ՐԱՖՖԻ

1622 թվականին Կուսապատ գյուղի քահանա Տեր Սարգիսը եկեղեցու ծխական մատյանում գրեց. «Գյուղս՝ Կսապատ, 67 ծուխ ունի. մեզ մոտ բնակություն հաստատելու եկավ հարուստ ինչքատեր Աթաբեկ յուզբաշին՝ Մեծ Սյունիքի կողմերից։ Կնոջ անունը Սառա է, երկու որդի ունի՝ Վանի և Գիլի։ Վանին պսակվեց մոխրաթաղցի նալբանդ Մարտիրոսի աղջկա՝ Գյուլումի հետ և գնաց ապրելու ռսի հողերում»։ Եվ ապա տասնութ տարի անց, հանգուցյալ տեր Սարգիսին փոխարինող տեր Թադեն հաջորդ էջում գրեց. «Գյուղս՝ Կսապատ, 78 ծուխ ունի. Գիլիից ծնվեց Ավանեսը...»։ Իսկ հետո Ավանեսից ծնվեց Հարությունը, հենց ինքը՝ Հովհաննես յուզբաշու հայրը։ Սա էլ ամուսնացավ ջրաբերդցի տանուտեր Գրիգորի աղջկա՝ Մանիշակի հետ, և 1766 թվականի մարտի 17-ին, տեր Մամբրեն իր ծխական մատյանում գրեց. «Հարություն Աթաբեկյանն կամոք աստծո արու զավակ ունեցավ, անունը դրեցի Հովհաննես»։ Իսկ չորս տարի անց ծնվեց երկրորդ զավակը՝ Հակոբը։

1795 թվականին, Աղա Մուհամեդ Ղաջարն արշավեց Ղարաբաղի վրա, Սաֆի խանն իր հեծելախմբով խուժեց Կուսապատ՝ թալանի։ Պարսիկ սարբազները տղամարդկանց սրի քաշեցին, առևանգեցին գեղեցիկ հարսներին ու աղջիկներին։ Սաֆի խանը զվարճանալ էր ուզում, խնջույք սարքեց գյուղի եկեղեցում ու հրամայեց. «Էդ գյոզալներին լրիվ մերկացնել. ես ուզում եմ, որ նրանք իրենց աստծո տանը ցույց տան իրենց շնորհքը»։ Ահա այդ ժամանակ Հովհաննես յուզբաշին իր քաջերով հարձակվեց, շրջապատեց եկեղեցին, եկեղեցու դռները դրսից ամուր փակեց, լուսանցքից հրացանի փողն ուղղեց ներս ու գոչեց. «Սաֆի խան, ես Հովհաննես յուզբաշին եմ. եթե չես ուզում մեր աստծո տունը փուլ գա գլխիդ, հանձնվիր»։ Սաֆի խանն ուրիշ ելք չուներ, պատասխանեց. «Հայ յուզբաշի, ալլահը վկա, ձեզ ոչ մի վնաս չենք տա, դուռը բաց, դուրս գանք գնանք»։ Հովհաննես յուզբաշին ծիծաղեց. «Սաֆի խան, վնասն արդեն տվել եք և դրա համար պիտի հատուցեք։ Եթե ուզում ես գլուխդ մնա ուսերիդ՝ հանձնվիր։ Մենք դուռը կբացենք, իսկ դուք մեկ-մեկ դուրս կգաք՝ լրիվ մերկ»։ Սաֆի խանը չհամաձայնեց, և այնժամ Հովհաննես յուզբաշին համագյուղացիներին ասաց. «Մենք հիմա սրանց ծխախեղդ կանենք, փալասները նավթի մեջ թաթախեցեք, վառեցեք և լուսանցքով նետեցեք ներս»։ Եկեղեցում այնպիսի՜ աղմուկ բարձրացավ, այնպիսի վայնասուն... Ի վերջո Սաֆի խանը ստիպված էր ենթարկվել և ներսից ասաց. «Յուզբաշի, խո՞սք ես տալիս, որ մեզ կենդանի կթողնես»։ Հովհաննես յուզբաշին պատասխանեց. «Ես իմ խոսքի տերն եմ»։

Եկեղեցու դռան մոտ Հովհաննես յուզբաշու տղաները կանգնեցին, և յուզբաշին բացեց դուռը։ Սարբազները մեկ-մեկ դուրս եկան մերկանդամ, վերջում՝ Սաֆի խանը։ Հովհաննես յուզբաշին նայեց ամոթից կծկված խանին և ցույց տվեց սարբազներին. «Սաֆի խան, ավազակ շան որդի, մերկ կնանիք ես ուզո՞ւմ, խնդրեմ՝ քո սարբազներն ի՞նչ պակաս կնանիք են։ Բայց ես իմ խոսքի տերն եմ՝ մեղքը մեղքով են հատուցում. մեր գյուղից վեց մարդ եք սպանել, իսկ մենք այդ վեցի դիմաց կգլխատենք երեսունվեց սարբազի։ Այդ բանը դուք կանեք ձեր ձեռքով. հիմա ինքդ ընտրիր այդ երեսունվեցին»։
Սաֆի խանը Կուսապատից հեռացավ խայտառակված և Ասկերանում ինքնասպան եղավ։ Երբ Աղա Մուհամեդ խանն իմացավ այդ մասին, զայրույթից կրճտացրեց ատամներն ու ասաց. «Սաֆի խանը լավ է պրծել, թե չէ՝ ես դրան շան մահով կսատկացնեի»։


9.

Փառք ձեռք բերելն ավելի հեշտ է, քան այն պահելը։ Գեներալ Ցիցիանովը Շամախիի, Շիրվանի և Գանձակի գրավումից հետո ընկավ հաճելի գլխապտույտի մեջ։ Շքանշաններ ու շնորհավորանքներ, մեծարանքներ ու քաղցր խոսքեր, ճաշկերույթներ ու բաժակաճառեր... Երևանյան ոչ հաջող արշավանքը բոլորովին ստվեր չձգեց նրա փառքի վրա։ Իբրահիմ խանը հիմա նրան կոչում է Բոյուք սարդար, Գանձակում Բոյուք փաշա է, Վրաստանից ազգակիցները նամակներ են ուղարկում, քաջ իշխանին համեմատում Գեորգի Սահակաձեի հետ։ Իշխանը հավատացած է, որ Աբաս Միրզան իր ահից երբեք չի հարձակվի Ղարաբաղի վրա։ Երբ մայոր Լիսանևիչը նրան Շուշիից նամակ գրեց. «Ձերդ գերազանցություն, հենց քիչ առաջ ինձ հայտնեցին, որ Աբաս Միրզան պատրաստվում է Արաքսն անցնելու», Ցիցիանովը հեգնանքով ծիծաղեց. «Սատանայից վախեցողը,- ասաց,- սատանայի պոչից էլ կվախենա։ Ես չգիտեի, որ մայորն այդքան վախկոտ է։ Աբաս Միրզան իմ զորությունը տեսել է Էջմիածնի մոտ»։

Իշխանը, որ սկզբում մեծ հույսեր էր կապել Ղարաբաղի մելիքների հետ, ոչ միայն փորձ չարեց նրանց համախմբել, այլև սահմանափակեց մելիքական իրավունքները, իսկ Իբրահիմ խանի պատանդ որդուն՝ Մեհթի աղային փառք ու պատվով վերադարձրեց Շուշի։ Խանն էլ իր հերթին պարտքի տակ չմնաց, մեծ սարդարին թանկարժեք նվերներ ուղարկեց։ Աշխուժացան նաև Գանձակի բեկերը, և իշխանը սրանց էլ տվեց արտոնություններ։
Վարանդայի մելիք Ջումշուդը, որ իր զորախմբով մասնակցել էր Ցիցիանովի երևանյան արշավանքներին, իսկ դրանից առաջ Շամախիի ու Շիրվանի գրավմանը ու աչքի ընկել քաջագործություններով, ընդհարվեց գեներալի հետ։ Նա Գանձակ եկավ իր թիկնապահների հետ։ Նույն օրը իշխանի հյուրն էր Իբրահիմ խանի Սև վեզիրը։ Երբ գեներալը ներս հրավիրեց մելիք Ջումշուդին, վերջինս անակնկալի եկավ.
- Ներեցեք, ձերդ պայծառափայլություն, ես իմ թշնամու հետ երբեք սեղան չեմ նստի։

Իշխանը խայթեց.
- Բայց որքան ինձ հայտնի է՝ ձեր հայրը եղել է Իբրահիմ խանի մոտիկ բա-րեկամը։
- Իշխան, իմ հոր բարեկամներն այսօր իմ թշնամիներն են։
Իշխան Ցիցիանովն ասաց.
- Մելիք, ես զարմանում եմ, որ այնպիսի խելոք ու համարձակ հորից այդպիսի տհաս որդի է ծնվել։ Մի՞թե դուք նրա որդին չեք։
- Իշխան, ես նրա որդին եմ, բայց ոչ նրա գործի շարունակողը։ Ես էլ նույնպես զարմացած եմ ձեր վերաբերմունքից՝ երբ իմ զորախմբով ձեր հրամանատարության տակ կռվում էի թշնամու դեմ, դուք ինձ անվանում էիք առյուծ։ Հիմա այդ ինչպե՞ս տհաս դարձա։

- Դուք իմ հյուրին վիրավորելու իրավունք չունեք։
- Իշխան, նա այսօր ձեր հյուրն է, իսկ վաղը՝ թշնամին։
- Համոզվա՞ծ եք։
- Այո, պարսից բանակը կանգնած է Արաքսի ափին։ Հիշեցեք, Իբրահիմ խանը ձեզ կխփի թիկունքից։
- Այստեղ մի անգամ փորձել են խփել թիկունքից,- ժպտաց իշխանը,- բայց չի ստացվել։
- Որովհետև ձեր կողքին կանգնած է եղել Հովհաննես յուզբաշին և ոչ թե Իբրահիմ խանի Սև վեզիրը։
- Լավ, մելիք, պարզ խոսենք. ի՞նչ եք ուզում։
- Ճանաչել ձեր թշնամուն։ Դուք սահմանափակել եք Ղարաբաղի մելիքների իրավունքները, չեք գնահատում նրանց ծառայությունները։
- Հասկանում եմ՝ շքանշան եք ուզում։

- Սխալվում եք, իշխան, լավ ծառայությունը միայն շքանշանով չեն գնահատում։ Մենք պահանջում ենք մեր իրավունքները։
Մելիք Ջումշուդը չսպասեց պատասխանի, շուռ եկավ, գնաց։
Գեներալ Ցիցիանովի գլխավոր խորհրդատուն, ոմն բախտախնդիր մի իշխան, որ եկել էր Կովկասում կուրծքը շքանշաններով զարդարելու, իրար դեմ էր լարում սպաներին և փորձում ամեն տեղ միայն ինքը երևալ։ Նա իրեն ներկայացնում էր որպես արիստոկրատական ընտանիքի լավ դաստիարակված նշանավոր հոր նշանավոր զավակ, տեղի ու անտեղի շռայլում իր կոչումները՝ ձեզ հետ խոսում է ոչ թե ինչ-որ սպայիկ, այլ ինքը՝ Կոմս Ռասկուլովը։ Երբ իշխան Ցիցիանովը նամակ ուղարկեց Կովկասի զորքերի գլխավոր հրամանատար Գուդովիչին՝ միջնորդելու կոմսի զինվորական կոչումը բարձրացնելու և շքանշանով պարգևատրելու համար, այսպիսի պատասխան ստացավ. «Իշխան, մեզ մոտ կոչումները թափված չեն, իսկ ինչ մնում է շքանշանին, ոչինչ չեմ կարող անել, որովհետև մետաղի պակասության պատճառով անորոշ ժամանակով դադարեցվել է շքանշանների ձուլումը»։

Գլխավոր հրամանատարի հեգնանքը գեներալ Ցիցիանովն ընդունեց թշնամանքով և բողոքի նամակ գրեց թագավորին։ Գեներալ Գուդովիչը ուղարկեց ավելի կծու մի երկտող. «Ձերդ գերազանցություն, մի՞թե մինչև հիմա չգիտեք, որ նորին պայծառափայլությանն ուղարկված բոլոր նամակներն ու զեկույցներն անցնում են Թիֆլիսով»։ Իսկ հետո պարզվեց, որ կոմսը ոչ թե կոմս, այլ դուրսպրծուկի մեկն է, թղթախաղում տանուլ է տվել իր ժառանգությունը, հայրը վշտից ինքնասպանություն է գործել, իսկ թե ինչպես է մայորի կոչումով Կովկաս ընկել, դա ինքը գիտե և աստված։ Այդ ամենը հայտնեց մայոր Կոտլարևսկին, և այն էլ այդ բախտախնդրի ներկայությամբ, և Ռասկուլովն իր պատիվը պաշտպանելու համար մայորին հրավիրեց մենամարտի։ Մայորն ապտակեց նրան ու ասաց. «Կոմս, պարտված եք. դե հիմա ռադ եղեք այստեղից»։
Մայոր Լիսանևիչը զգում էր մոտալուտ անխուսափելի փոթորկի հոտը։ Հովհաննես յուզբաշուն ուղարկեց հետախուզության։ Յուզբաշին, որ պարսկերեն լավ գիտեր, անցավ Արաքսը, ներկայացավ բանակի հրամանատար Փիր Ղուլի խանին։

- Մեծ սարդար,- ասաց,- ինձ ուղարկել է ձեր հավատարիմ շեյխ Ալին։ Իբրահիմ խանը ռուսների առաջ բացել է Շուշիի դարպասները։
Փիր Ղուլի խանը բոլորովին չկասկածեց, որ սև ու խոշոր աչքերով այդ մարդը Հովհաննես յուզբաշին է։ Նա թեյ էր խմում և աչքի պոչով հետևում լրաբերին։
- Լսել եմ,- նա թեյի նախշուն գավաթը ցած դրեց, օրորեց գլուխը։- Իբրահիմ խանը իր ձեռքով է փորել իր գերեզմանը։ Ինչպե՞ս են շեյխի և խանի հարաբերությունները։
- Շատ վատ են, մեծ սարդար։
- Լսել եմ,- գեղեցիկ, ծաղկանկար թաշկինակով նա սրբեց դեմքի քրտինքը։- Իսկ շեյխը թող պատրաստ պահի իր մարդկանց։
- Մեծ սարդար, շեյխը պատրաստ է, բայց ուզում է իմանալ, թե երբ պարսկական երկաթե բանակը կանցնի Արաքսը։

- Շուտով, շատ շուտով։ Մենք հիմա սպասում ենք թագաժառանգի հրամանին։ Բերդում որքա՞ն ռուս սալդաթ կա և քանի՞ թնդանոթ։
- Հնարավոր չէ հաշվել, մեծ սարդար, ամեն օր էլ նոր սալդաթներ են գալիս-գնում։ Իսկ թնդանոթները միայն երկուսն են՝ դրված Ջըդըռ-դուզում, մնացածները թաքուն են պահում։
Դեպքից երեք օր անց մայոր Լիսանևիչը նորից նամակ գրեց գեներալ Ցիցիանովին, որ Փիր Ղուլի խանը պատրաստ է հարձակման, և ստացավ տարօրինակ պատասխան. «Մայոր, թագաժառանգը պատրաստվում է Ռուսաստանի հետ դաշինք կնքելու՝ ընդդեմ Թուրքիայի։ Հավանական է, որ Փիր Ղուլի խանն այդ մասին կամ ոչինչ չգիտե, կամ էլ դիտավորյալ ուզում է մեզ ապակողմնորոշել։ Չպիտի հավատալ կողմնակի մարդկանց լուրերին»։ Եվ մայոր Լիսանևիչն առանց գլխավոր հրամանատարի հետ խորհրդակցելու, ստիպված եղավ բանակցություններ վարել Ջումշուդի հետ։ Վարանդայի մելիքը չնայած խիստ դժգոհ էր գեներալ Ցիցիանովից, այնուամենայնիվ, իր հեծելախմբով մտավ Շուշի։

Իբրահիմ խանը, օգտվելով իշխան Ցիցիանովի բարյացակամ վերաբերմունքից, ստեղծեց երկու հեծելախումբ։ Կրտսեր եղբորն ուղարկեց քրդերի մոտ, սա էլ վերադարձավ քրդական մի հեծելախմբով։ Խանի ասկյարները ռուս զինվորների կողքին սկսեցին զինավարժություններ անել։ Նրանք կրակում էին ռուս զինվորների տարազներով խրտվիլակների վրա և անթաքույց լկտիությամբ բղավում. «Բիր, իքի, ուչ, դորթ՝ ռուս սալդաթ յոխ»։ Յուզբաշին մայոր Լիսանևիչին ցույց տվեց թիրախներն ու հարցրեց.
- Ձերդ գերազանցություն, թույլ կտա՞ք դրանց մի լավ դաս տամ։
- Ոչ միայն թույլ եմ տալիս, այլև հրամայում եմ։
Վանի յուզբաշին մոտեցավ ասկերբաշուն։
- Ասկերբաշի, իրավո՞ւնք կտաք, որ իմ տղաներն իրենց զենքի ուժը փորձեն ձեր չուչելների վրա։
- Մեծ ուրախությամբ, յուզբաշի,- ժպտաց թուրքը։

Վանի յուզբաշին կանչեց իր հեծելախմբի տղաներին, ցույց տվեց թիրախները, ինչ-որ բան շշնջաց։ Նրանք մեկական գնդակ արձակեցին և վրիպեցին։
- Յուզբաշի, էրմանի յուզբաշի,- ծիծաղեց ասկերբաշին,-այդպիսի ասկյարներին ես մի օր էլ չեմ պահի։
Վանի յուզբաշին պատասխանեց.
- Ասկերբաշի, վալլա՜հ, ես էլ չէի սպասում։ Դե լավ, հիմա այդ չուչելների փոխարեն կանգնեցրու քո ասկյարներին, եթե մեկը կենդանի մնաց, գլուխս քո ձեռքով կտրիր, իսկ եթե ոչ մեկն էլ կենդանի չմնաց, դու ինքդ կկանգնես ահա այն խրտվիլակի տեղը։
- Յուզբաշի, էրմանի յուզբաշի,- շողոքորթեց ասկերբաշին,- դու մոռանում ես, որ մենք հիմա բարեկամներ ենք։
- Ո՜նց չէ, տեսնում եմ,- Վանի յուզբաշին արհամարհանքով նայեց նրան,- իսկ այդ ի՞նչ չուչելներ են։ Դե հիմա քո այդ ասկյարների հետ չքվիր այստեղից։

Պարսից բանակի հարձակումից մի քանի օր առաջ, գեներալ Ցիցիանովը վերջապես համոզվեց, որ Փիր Ղուլի խանը զուր տեղից չի նստել Արաքսի ափին, և զեկույց ուղարկեց Կովկասի բանակի գլխավոր հրամանատարին. «Ձերդ պայծառափայլություն, Արաքսի ափին կանգնած է Փիր Ղուլի խանի տասներկու հազարանոց բանակը։ Ինձ սկզբում հայտնեցին, որ առանձին վտանգ չկա, բայց քիչ առաջ տեղեկություններ ստացա այն մասին, որ հակառակորդի առանձին ջոկատներ անցել են Արաքսի այս կողմը։ Սպասում եմ կարգադրության»։
Գլխավոր հրամանատարի պատասխանը խիստ էր. «Իշխան, որքան ինձ հայտնի է, դուք վանել եք տեղի հայ մելիքներին ու գժտվել մելիք Ջումշուդ Շահնազարյանի հետ, մի մարդու, որ ձեզ մեծ ծառայություններ է մատուցել և որին մենք հավատում ու վստահում ենք։ Մի՞թե դուք համոզված եք, որ Իբրահիմ խանը ձեզ կօգնի։ Ես առայժմ ոչինչ չեմ կարող անել։ Հայ մելիքների հետ աշխատեցեք լեզու գտնել և լավ կլինի, որ չսահմանափակեք նրանց իրավունքները»։


10.

Ռուսական բանակի մուտքը Շուշի Իբրահիմ խանին ոչ մի լավ բան չէր խոստանում։ Այնտեղ՝ Արաքսի ափին, Շուշիի խանության վտանգավոր հակառակորդը, այստեղ՝ ռուսները։ Տիզակի մելիքն այլևս հարկ չի տալիս խանին, մելիք Ջումշուդը ծառայում է ռուսներին, Ջրաբերդի մելիքը ենթարկվում է գեներալ Ցիցիանովին...
Հարկավոր է ինչ-որ ձևով շահել բալաջա սարդարի սիրտը։ Խանը սկզբում նվերներ՝ երկու պարսկական գորգ, արծաթե պատյանով մի թուր ուղարկեց։ Բալաջա սարդարն ընդունեց խանի նվերները, ասաց՝ ռազիյամ, սաղօլ, չոխ սաղօլ։ Երեք օր անց խանը երկու կնիկ ուղարկեց։ Բալաջա սարդարն այս անգամ գլուխն օրորեց՝ չոխ սաղօլ, արվադ յօխ, արվադ իստամիրամ։ Խանը մտածեց՝ բալաջա սարդարը կնիկ չի ուզում, ուրեմն ջահել աղջիկ է ուզում, և դա նրան շատ մեծ հոգս պատճառեց՝ ի՞նչ աղջիկ ուղարկի, որ այդ շեկ քյոփօղլուն հավանի, չասի՝ արվադ յոխ։ Դա մասլահաթի բան է, թող բոլորն իմանան, որ խանը փշերի վրա է նստած, իսկ ուռուսը, աստված չունի, մեկ էլ տեսար մի բան հնարեց։ Ուռուսին պիտի շոյել և շոյելով խեղդել։

Բացի շեյխ Ալիից, բոլորը եկան։ Խազնադար Բաշիր բեկը, որ միշտ կռահում է իր տիրոջ միտքը, իբր զարմացավ, որ շեյխը չկա։ Խանն ասաց, որ այդ շիան, ստից իմամը շաբան է լակում, և այլևս ոտք չի դնի պալատի շեմին։ Շեյթանը, ասաց, երկու երես ունի, կռտած ղաջարին ծառայել է, լիզել է նրա ոտքերը, բայց ինքը՝ խանը, ներել է նրան. «Ես մեծահոգի եմ գտնվել, դրան չեմ կախել մզկիթի բակում։ Շունը ոտքերս լիզել է՝ խղճացել եմ»։ Քերիմ Սամանդարը, խանի ասկերբաշին, հաստատեց՝ ճիշտ է, շեյխը մուռտառ շիա է, շաբան է լակում, դեմ է գնում շարիաթին,- և ապա ինքն էլ իր կողմից հորինեց ու ավելացրեց.- հայերի քեշիշների հետ քիրվայություն է անում, հայերի քեշիշները նրան արաղ են խմեցնում, միրուքից քաշքշում ու ծիծաղում։
- Մենակ էդ չի,- գոչեց ներքինապետ Սալիմ բեկը,- շեյխը խոզի միս է լափում, խոզի միս...
- Խոզի մի՞ս,- գոչեցին այս ու այն կողմից։
- Հա՛, հա՛, խոզի միս, ես իմ աչքով եմ տեսել։

- Ալլա՜հ, ալլա՜հ,- հառաչեց խանը,- այդ էլ նո՞ր բաներ են։ Ես դրանք չգիտեի, ճիշտ է, ականջիս ձայներ են հասել, բայց չեմ հավատացել,- նա հիմա հասել է իր նպատակին. հարկավոր է ավելի գրգռել կատաղած շներին և նոր միայն արձակել։-Իսկ մենք այդ սուտ իմամին ներում ենք։ Այդ սուտ իմամը փորձում էր ինձ համոզել, որ ասկերբաշի Քերիմ Սամանդարը գող է, թալանում է մեր խալխին։ Հայերին թողած, մեր խալխին է թալանում։
- Նա խաբեբայի մեկն է,- գոռաց ասկերբաշին,- նա անհավատ շուն է, քյոփակօղլին անպատվում է մեր աղջիկներին։ Խան, արևափայլ խան, աղաչում ենք, փրկիր մեզ այդ շեյթանից, մեր կնանիքը, երեխեքը մեղք են։ Արևափայլ, քանի որ տեղն է եկել, պիտի ասեմ...
- Լսում եմ, ասկերբաշի։

- Այդ կեղտոտ շիան բոյուք բայրամին ինձ կանչեց, թե ի՞նչ ասկերբաշի ես, բա չե՞ս տեսնում, որ խազնադար Բաշիրը թալանում է խանական գանձերը,- ասկերբաշին, իհարկե, դա հորինեց, և ինքն էլ համոզված է, որ խազնադար Բաշիրը գող է, պարզապես շեյխի բերանով իր խոսքն ասաց.
- Վա՜յ, ես դրան,- խազնադարը ցատկեց տեղից,- իսկ ինքը մեր սուրբ ալլահի տանը կանանց հետ թաքուն ղալաթներ է անում։
- Ալլահի տա՜նը, մեր սուրբ մզկիթու՜մ,- նորից ձայն-ձայնի տվեցին նազիրվեզիրները։- Խան, արևափայլ խան, լսո՞ւմ եք, խան...
Խազնադար Բաշիրն էլ իր հաշիվներն ուներ ասկերբաշի Քերիմ Սամանդարի հետ և որոշեց առիթը բաց չթողնել։

- Արևափայլ խան, շեյխը խառնակիչի մեկն է. ինքը՝ այդ սուտ իմամը ինձ ասաց, որ իբր ասկերբաշի Քերիմ Սամանդարը մեկ-մեկ թաքուն հարեմն է մտնում և խանի կանանց հետ... Արևափայլ, լեզուս չի բռնում, որ ասեմ։
- Ի՞նչ,- խանը ծուռ-ծուռ նայեց Քերիմ Սամանդարին,- ես դրա լեզուն արմա-տահան կանեմ,- ներկաներն այդպես էլ չհասկացան, թե խանն ում լեզուն է արմատահան անում՝ շեյխի՞, խազնադարի՞, թե՞ Քերիմ Սամանդարի։
- Ես հիմա կգնամ դրան իմ ձեռքով մորթեմ,- գոռաց ասկերբաշին,- և մի՞թե ինքը չի տարածել, որ Մեհթի խանը Նազիլե խանումի հետ կենակցել է և իր ձեռքով խեղդել նրան։
- Սատկեցնել շանը...
- Մորթազերծ անել...
- Ժայռից գլորել ձորը...

Սև վեզիրը լուռ էր, լեզուն առել էր ատամների տակ, և դա նկատեց գլխավոր երազահանը։
- Շեյխը, այդ քոսոտ շունը, ուզում է բաշ վեզիր դառնալ,- ասաց։
- Ուզո՞ւմ է,- զարմացավ Սև վեզիրը։- Ես դա չգիտեմ։ Ալլահը վկա, տեղյակ չեմ։
Խանը գիտե, որ յուրաքանչյուր վեզիրի մեջ նստած է մի տիրակալ և չի թողնում, որ այդ «քնած խանը» արթնանա, ստեղծում է այն տպավորությունը, որ ինքն անփոխարինելի է ալլահի կամքով։ Խանական պալատում յուրաքանչյուր պաշտոնյա ունի իր տեղը. խանի թախտին մոտիկ նստելու իրավունք ունեն մեծ վեզիրն ու շեյխը՝ մնացածները պարտավոր են կանգնած մնալ պատշաճ հեռավորության վրա։ Թախտի կողքին կարող է կանգնել միայն Մեհթի խանը։ Եթե մասլահաթը կարևոր ու անհրաժեշտ է, խանը թույլ է տալիս, որ վեզիրները նստեն հատակի գորգին։ Դա չի վերաբերվում ասկերբաշուն և բերդապետին. նրանք զինվորականներ են և պարտավոր են միշտ կանգնած մնալ։ Բարձրաստիճան հյուրեր ընդունելու դեպքում կարգը պալատում փոխվում է՝ հյուրերը նստում են, իսկ մնացածները, սկսած մեծ վեզիրից մինչև ներքինապետը, պիտի ոտի վրա լինեն։ Խանը դրանով ուզում է ընդգծել իր հարգանքը հյուրերի նկատմամբ, միաժամանակ՝ իր գերազանցությունը մյուս բոլորի հանդեպ։ Եթե խանը չի ծիծաղում, ոչ ոք իրավունք չունի նույնիսկ ժպտալու։ Խանը տկար է կամ տխուր՝ նրա տխրությունն ընդհանուրինն է։

Խարդավանքները խանական պալատում սովորական են. բոլորն իրար բամբասում են, չարախոսում, վիրավորում։ Դա դուր է գալիս խանին. եթե իր հպատակները համերաշխ լինեն, իսկույն իրար հետ լեզու կգտնեն և դուրս կգան իր դեմ։ Գլխավոր վեզիրը համարվելով խանի ամենամոտ մարդը, չարախոսում է բոլորի հասցեին։ Խազնադարն ատում է ասկերբաշուն, ասկերբաշին՝ բանդապետին, բանտապետը նայում է հաստավիզ խազնադարին ու մտքում ասում՝ էս անասունն ի՜նչ լավ զնդանի ապրանք է, կերածը քթածակերից կհանեմ, հա՜...
Պարսիկներից շատ բան է սովորել Իբրահիմ խանը և հպարտ է, որ Ֆաթհ Ալի շահն իր փեսան է, և ինքն էլ իր հերթին շահի օրինակով հպատակներին ծաղրում ու ձեռ է առնում, դա նրան մեծ հաճույք է պատճառում։ Մի անգամ, երբ վեզիրներից մեկը մոտեցավ աջը համբուրելու, նա իսկույն ետ քաշեց ձեռքն ու գոռաց. «Անասուն, դու ոչ թե ձեռքս պիտի համբուրես, այլ ոտքս»։ Վեզիրը կատարեց խանի հրամանը և իրեն բոլորովին ստորացած չզգաց։

- Ալլա՜հ, ալլա՜հ, այս ինչե՜ր եմ լսում, այս ինչե՜ր եմ լսում,- խանը բռնեց գլուխը,- և ինչպե՜ս եք դուք այսքան ժամանակ լռել, ինչպե՜ս է բանտապետ Մուրթուզ բեկն իր ձեռքից բաց թողել մեր խանության վտանգավոր դուշմանին։
- Մեղավոր եմ, խան, մեղավոր եմ,- Մուրթուզ բեկը բռունցքով ծեծեց կուրծքը,- արևափայլ, աղաչում եմ, իրավունք տվեք, իրավունք տվեք...
- Իրավունքը հիմա քոնն է, դու ես այդ գործի կադիրը,- Մուրթուզ բեկը միաժամանակ կատարում է դատավորի պարտականությունները։- Իսկ գո՞ւցե թողնենք վաղվան,- խանը հոնքը ծռեց։
- Արևափայլ, Ղուրանում ասված է՝ յուրաքանչյուր արդար դատաստան պիտի կատարվի իր ժամանակին,- Մուրթուզ բեկը դա ասաց չափազանց ինքնավստահ, չնայած հաստատ չգիտե՝ Ղուրանում նման բան գրվա՞ծ է, թե ոչ։- Արևափայլ, եթե մենք դրան այսօր ձեռքից բաց թողնենք, վաղը կարող է խալխին հրահրել մեր դեմ։

- Հը՞, ի՞նչ եք ասում,- խանը դարձավ ներկաներին։
- Պատժել այդ սուտ իմամին,-աղաղակեցին,- սատկացնե՛լ շանը։
- Լավ, համաձայն եմ,- Իբրահիմ խանն աչքի պոչով նայեց Սև վեզիրին՝ ստուգելու իր խոսքերի տպավորությունը։ Սև վեզիրը լուռ էր։- Բաշ վեզիր, դու ի՞նչ կասես։
- Արևափայլ,- Սև վեզիրը կուչ ածեց աչքերը,- կամքը ձերն է։
- Ձեռքերդ լվանո՞ւմ ես,- խանը ծակող հայացքով նայեց նրան։- Բանտապետ Մուրթուզը սպասում է քո խոսքին։
- Արևափայլ...
- Կարճ, այո կամ՝ ոչ։

Մեծ վեզիրը հասկացավ, որ իր կյանքը կախված է միայն այդ երկու բառից, ասաց.
- Այո։
- Մեծ վեզիրը համաձայն է,- խանը գլխով արեց բանտապետ Մուրթուզին։- Մեծ վեզիրը պահանջում է շեյխին պատժել։
Խանն իր արյունոտ ձեռքերը մաքրեց Սև վեզիրի փեշով։


11.

Նույն ժամին խորհրդակցություն էր տեղի ունենում շեյխ Ալիի մոտ։ Նա մոլլա Խուրշուդի տանը հավաքել էր իր ենթակա մոլլաներին, ղազիներին, սեյիդներին, մուրշուդներին ու հաջիներին։ Հապա մի տեսե՜ք, ուղղահավատներ, ալլահի ղուլեր, խալխի ազնիվ բարեկամներ. Իբրահիմ խանը, այդ ծախու հոգին, այդ վախկոտ ու խորամանկ շեյթանը ուռուս սալդաթների առաջ ո՜նց է բացել Շուշիի դարպասները։ Մենք հիմա մեր սուրբ թոքերով շնչում ենք գյավուրների ապականած օդը, նրանք մեր աղբյուրից ջուր են խմում մեր փարչով, նայում են մեր կանանց, մեր աղջիկների հետ ուզում են խոսել իրենց սուտ լեզվով, մեր շահարում ուռուսավուր բայաթի են ասում, ծիծաղում մեր հավատի վրա։ Էլ որտե՞ղ մնաց շարիաթը. այդ քյաֆիր խանը անպատվում է իմամին, և դա ալլահը չի ների։ Դուք ինքներդ տեսաք, թե ինչպես խանը իր ձեռքով բարևեց ուռուս սարդարին, իրենց լեզվով ասաց՝ դրաստի։ Խանն իր որդուն ուզում է ուռուսացնել։

- Ալլա՜հ, ալլա՜հ,- աղաղակեցին ալլահի ղուլերը։
- Ուղղահավատներ,-շեյխը բարձրացրեց ձեռքը,- Աբաս Միրզան գալիս է իր ղուշուններով։ Աբասն ասում է. «Անհավատներ, դուք այդ ո՞ւմ առջև եք բացել բերդի դարպասները»։ Մեր բարեկամը ոչ թե սպիտակ փադիշահն է, այլ մեր հավատակից Աբաս Միրզան։
- Շեյխը ալլահի բերանով է խոսում,- տեղից գոչեց Ղազի Սատթարը,- Իբրահիմ խանը մեր դուշմանն է, իսկ մեր դուշմանը, ինչպես ասված է Ղուրանում, ալլահի դուշմանն է։ Ալլահի դուշմանը ալլահի ստեղծած աշխարհում չպիտի ապրի։
- Վալլա՜հ, ճիշտ է,- բարակ վիզը սագի պես ձգեց մի սեյիդ,- ես իմ աչքովն եմ տեսել, թե ինչպես խանը հայի փարչով ջուր է խմում։

- Թու՛հ, թու՛հ,- մի քաչալ ղազի թքեց առջևում նստած մոլլայի չալմային, հետո զգաց իր սխալը, ուզեց թևքով սրբել իր թուքը, փոշմանեց։- Թու՛հ, թու՛հ,- թքոտեց իր ձեռքերին ու մաքրեց փեշով,- գյավուրի փարչով էլ մուսուլմանը ջո՞ւր խմի։ Ղուրանում էդպիսի բան չկա։
- Իբրահիմ խանը չէ՞ր, որ իր քրոջը պսակեց հայ մելիքի հետ, մուսուլման կինը հավատն ուրացավ, հայ լակոտներ ծնեց։ Ո՞նց է էդ մելիքի անունը,- սա էլ ամենքի կողմից հարգված մուրշուդ Մահմուդն է, որ աստվածաբանական թեմաներով ոտանավորներ է գրում և հանգավորում Ղուրանի սուրահները։- Ո՞նց է դրա անունը։
- Մելիք Շահնազար,- պատասխանեց բարակ վզով սեյիդը, որ հսկա գլուխը չէր կարողանում ուղիղ պահել. այն շարունակ թեքվում է մերթ աջ, մերթ ձախ։- Մելիք Շահնազարը Իբրահիմ խանի փեսան է, գյավուրը մուսուլմանի փեսա՜... ո՞վ է լսել էդպիսի բան։

- Ուղղահավատնե՜ր,- շեյխը նորից բարձրացրեց ձեռքը, տիրեց լռություն.- Ղուրանում ասված է նաև, որ այլ ալլահ չկա՝ ալլահից բացի։ Ուրեմն սուտ են ուրիշների ալլահները։ Իսկ ինչո՞ւ անհավատներն իրենց չունեցած ալլահներով չափվեն մեզ հետ։
- Ես Ղուրանն անգիր գիտեմ,- խոսեց առջևում նստած քառակուսի դեմքով մոլլան։- Շեյխ, մեր սուրբ գրքում ոչ մի տեղ խոսք չկա այն մասին, որ սուրբ Մուհամեդի զավակներն ուռուսների առջև բացեն իրենց դարպասներն ու ձեռքով ուռուս սարդարին ասեն՝ դրաստի...
- Ճիշտ է, ճիշտ է, ալլահը վկա, ճիշտ է,- արձագանքեց մի ջահել սեյիդ,- ես էլ եմ ստուգել, էդպիսի բան չկա Ղուրանում։
- Ճիշտ է, դուք բոլորդ էլ ճիշտ եք,- գլխով հավանություն տվեց շեյխը։- Ես հիմա ձեզ հավաքել եմ մասլահաթի, որ իրար լավ հասկանանք, գնանք այն ճանապարհով, որ ցույց են տալիս մեզ մեծ Մուհամեդը և սուրբ Փեղամբարը։ Մոլլա Խուրշուդ, դու բոլորից շատ ես Ղուրան կարդացել, խոսիր, թող ուղղահավատները ականջներին օղ անեն իմաստուն մտքերը։

- Շեյխ, ալլահի կամքով դու մեր իմամն ես, և Ղուրանում ասված է նաև՝ բոլորս պարտավոր ենք գնալ իմամի հետևից։ Տար մեզ, շեյխ, մենք գալիս ենք քո ետևից։
- Գալիս ենք, գալիս ենք,- ձայնակցեցին մոլլաները, ղազիները, հաջիներն ու մուրշիդները.- Շեյխ, տար մեզ քո ետևից։
Շեյխն այս անգամ ձեռքը բարձրացրեց ավելի հանդիսավոր, ապա դանդաղ իջեցրեց, շոյեց հինայած միրուքը և խորհրդավոր տեսք ընդունեց.
- Երեկ երազիս սուրբ Մուհամեդը եկավ ու խոսեց այսպես. «Շեյխ, դու դեռ քնա՞ծ ես»։ Իսկ դուք, ուղղահավատներ, ինչպես գիտեք, իմամը երբեք չի քնում, նա իր քնի մեջ էլ արթուն է մնում։ Ես աչքերս բացեցի, ի՞նչ տեսնեմ. ինքը՝ սուրբ Մուհամեդն է դեմս, և դա երազ չի։

- Ալլա՜հ, ալլա՜հ...
- Շեյխ, ասաց սուրբ Մուհամեդը, այս ի՞նչ ձայներ եմ լսում, այս ինչե՞ր եմ տեսնում, ինչո՞ւ եք լռել, ի՞նչ բանի է խալխը, ինչո՞ւ չեք քարկոծում այդ անհավատ խանին։ Հա, ինքը՝ սուրբ Մուհամեդն այդ խոսքերն ինձ ասաց։
- Ալլա՜հ, ալլա՜հ...
- Ես չդիմացա, ուզում էի չոքել սուրբ Մուհամեդի առջև, համբուրել նրա սուրբ ոտքերը՝ չթողեց, բռնեց ձեռքս, համբուրեց ճակատս... Ուղղահավատներ, հասկանո՞ւմ եք, համբուրեց,-շեյխը հուզմունքից արտասվեց։
- Բա էլ ո՞ւմ ենք սպասում,- բղավեց մոլլա Խուրշուդը,- հավաքենք խալխին և կատարենք սուրբ Մուհամեդի սուրբ պատգամը։ Շեյխ, մեր իմամը դու ես, առաջնորդիր մեզ, գալիս ենք, մենք քեզ հետ ենք։

Շեյխը բարձրացրեց զույգ թևերը, կռնչաց՝ յա ալլա՜հ, շարժվեց առաջ, և դարպասից դեռ չէր հանել գլուխը, երբ երկու ուժեղ ձեռքեր պոկեցին նրան գետնից, խցկեցին կառքի մեջ։ Մոլլաները, սեյիդները, ղազիները, մուրշիդները տարակուսանքով նայեցին իրար՝ սա ի՞նչ բան է, ի՞նչ հրաշք է, յա ալլա՜հ, յա ալլա՜հ... Մոլլա Խուրշուդը ճպճպացրեց աչքերը, շուռ եկավ կողքին կանգնած ղազիի կողմը։
- Ղազի, դու տեսա՞ր։
- Տեսա, մոլլա Խուրշուդ,- փշրված ձայնով պատասխանեց ղազին։
- Ի՞նչ տեսար, ղազի։
- Դա հենց ինքը՝ սուրբ Մուհամեդն էր։
- Ալլա՜հ, ալլա՜հ... Բա էն բաշլուղավորներն ովքե՞ր էին։
- Սուրբ Մուհամեդի ծառաները։
Սուրբ Մուհամեդը բանտապետ Մուրթուզ բեկն էր, նրա հավատարիմ ծառաները՝ խանի ասկյարները։


12.

- Բալաջա սարդարին ես երկու կին ուղարկեցի, բալաջա սարդարը չուզեց,- խանը խոսեց դանդաղ, ծորուն, ինչպես նամազի ժամանակ և աչքի տակով նայեց ներկաներին՝ տեսնի իր խոսքերն ինչպես են ընդունում։- Ես բալաջա սարդարին հրավիրել եմ պալատ, նա ընդունել է իմ հրավերը. փեշքեշ կտամ, հարճերը կպարեն, կնայի, որին հավանի՝ կտամ իրեն։ Բալաջա սարդարը բոյուք սարդարի մարդն է։ Բոյուք սարդարը Գյանջայի Ջավադ խանին սպանեց, հետո թուղթ գրեց ինձ։ Լավ թուղթ գրեց, իմ խանությունն ընդունում է, մեզ քաղցր աչքով է նայում։- Սև վեզիրը գիտե, որ խանը խաբում է, խանն էլ գիտե, որ Սև վեզիրը չի հավատում, և ասես այդ խոսակցությունը նրա համար է, որ ստիպի վեզիրին ինչ-որ ձևով իրեն առարկել։
- Փառք ալլահին,- ասաց Սև վեզիրը,- արևափայլը խելոք է մտածել։
- Բոյուք սարդարը հաղթել է Շամախու խանին, Բաքվի խանին, խանն իր կարթին նոր խայծ ամրացրեց։- Մենք լավ կպատվենք բալաջա սարդարին և նա կասի՝ չոխ սաղոլ, ռազիյամ։

Ասկերբաշի Սամանդարն ասաց.
- Խան, բալաջա սարդարը մենակ չի գա. կբերի նաև իր մարդկանց։
- Հայ յուզբաշուն էլ կբերի,- խայծը կտցեց Սև վեզիրը և հիմա էլ ինքը անքթիթ նայեց խանին։
- Թող բերի,-նետեց խանը,-ում ուզի՝ թող բերի։
- Սազանդա՞ր կլինի,- հարցրեց բերդապետ Բոյուք բեկը։
- Կլինի,- խանը հոնքը վեր նետեց և դա նշան է բարկության՝ ի՞նչ ես կոտրած գդալի պես մեջ ընկնում, խանը ե՞րբ է առանց սազանդարի նստել խնջույքի։- Խանանդա Գարան շիքյաստի կասի, իսկ եթե ձենը խզվի, ստիպված դու կփոխարինես նրան։
Ծիծաղեցին։ Խանը սրամիտ է։

Սև վեզիրը խոսեց.
- Արևափայլ, ուռուսը մեր շիքյաստաիից բան չի հասկանում։ Ուռուսը մեր շիքյաստին լսում, ծիծաղում է, ասում է՝ ի՞նչ եք լաց լինում։ Ուռուսը մենակ իրենց բայաթին է սիրում։
- Դե ուրեմն, բաշ վեզիր, կոկորդդ յուղիր, որ բալաջա սարդարի համար ուռուսեվուր բայաթի ասես,- ծաղրեց խանը։- Մենակ էնպես կերգես, որ ուռուսը չասի՝ բաշ վեզիրն էդ ինչի՞ է լաց լինում, չլինի խանը ծեծել է։
Առաջինը խանը քրքջաց։ Նա բավականությամբ կլկլացրեց ղեյլանը, հայացքը տնկեց խաբարդար Ղուլամի վրա.
- Ֆարսի երկրից նոր խաբա՞ր կա։

- Մեծ խանն ապրած կենա, Աբաս Միրզային հասկանալն այնքան էլ հեշտ չէ,- խաբարդար Ղուլամը լռեց մի պահ, մտքերը հավաքեց, չլինի՞ բերանից որևէ հիմարություն թռցնի, շարժի խանի զայրույթը։- Արևափայլ, Աբաս Միրզան այսօր կասի գնում եմ Ստամբուլի վրա, բայց վաղն իր ղոշունները շուռ կտա ուրիշ կողմի վրա։
Խանը ծիծաղեց։
- Լավ, կանչեցեք էդ մայմունին, տեսնենք դրա կարկաժից ինչ է դուրս գալիս։
Ծաղրածուն ներս խուժեց՝ զանգակները զնգզնգացնելով, գրկին՝ մի սև կատու։ Գլուխկոնծի տվեց, խաբարդար Ղուլամին աչքով արեց, ասկերբաշուն լեզու ցույց տվեց, խփեց խազնադարի տռուզ փորին, գոչեց.
- Ոսկու հանք եմ գտել, ոսկու հանք եմ գտել, որտե՞ղ է շեյխ Ալին, թող գա դուրս տա, տանի բաժանի իր մոլլաներին, ղազիներին, հաջիներին, մուրշիդներին։

- Մաշալլա, մաշալլա,- ծիծաղեց խանը.- Մայմուն, էդ ի՞նչ կատու է։
- Խանն ապրած կենա, սա կատու չի։
- Բա ի՞նչ է։
- Խանն ապրած կենա, սա էլ իմ բաշ վեզիրն է,-ծափ տվեց, ցատկեց, ոտանավոր ասաց.

Երբ հաստատ է թախտին խանը.
Նրա աջը սև վեզիրն է,
Քիթը, աչքը, միզամանը,
Ջրի փարչը սև վեզիրն է։
Խանին թե որ բան պատահի,
Թեկուզ դունյան իր եսիրն է,-
Լավ իմացեք, խանի մարդիկ,
Մեղավորը սև վեզիրն է։

Սև վեզիրն իրեն վատ զգաց։ Նա ատում է ծաղրածու Հասանին։ Այդ միմոսը միշտ իրեն ձեռ է առնում, և դա դուր է գալիս խանին։ Խորամանկ է շեյթանը, իր կռահումներում երբեք չի սխալվում։ Երբ Աղա Մուհամեդ Ղաջարը գրավեց Շուշին, նա խանի ականջին քսփսաց. «Արևափայլ, մի տխրի, այդ կռտած շունն այստեղ էլ կսատկի»։ Այդպես էլ եղավ։ Ղաջարը Շուշիում իր ծառաների ձեռքով սրախողվեց։
Ծաղրածուն էլի գլուխկոնծի տվեց, ցատկեց, ճարպիկ շարժումով կատուն խոթեց բերդապետ Բոյուք բեկի ծոցը, քրքջալով փախավ։
- Թու, հարամզադա,- բերդապետը զզվանքով շպրտեց կատուն։
- Լավ,- խանը գրպանից հանեց ոսկե շղթայով ժամացույցը, նայեց,- հիմա բալաջա սարդարը կգա, պատրաստվեցեք դիմավորելու։


13.

Մայոր Դմիտրի Տիխոնովիչ Լիսանևիչին դիմավորելու գնացին Մեհթի խանը, ասկերբաշին, Սև վեզիրը, բերդապետը, խազնադարը։ Նա եկավ Հովհաննես Աթաբեկյանի հետ, տասնհինգ զինված եգերների ուղեկցությամբ։ Հագել էր տոնական մունդիրը, կախել շքանշանները, կապել թուրը։ Նա երկարահասակ է, շիկահեր, առույգ։ Փողոցում շատ մարդիկ են հավաքվել։ Թամաշա է։
- Քիչ է մնացել խանն իր հարեմն էլ դուրս բերի,- կատակով ասաց մայորն ու հարցրեց.- Իվան յուզբաշի, ես սրանց ձեռքով պիտի բարևե՞մ։
- Ձերդ գերազանցություն, իրենք ձեր առջև կխոնարհվեն, իսկ դուք գլխի թեթևակի շարժումով կպատասխանեք։
- Խանին նույնպե՞ս։
- Այո։

Մեհթի խանը առաջ եկավ, գլուխ տվեց՝ խոշ գալդիք, խոշ գալդիք,- մնացածները երկտակվեցին և երկու դռնապահներ մայորի առջև հանդիսավոր բացեցին երկաթակուռ դարպասները։ Իբրահիմ խանն իր հյուրին ընդունեց թախտին նստած, շողոքորթ ժպիտը դեմքին, երեք անգամ ասաց խոշ գալդիք, ցույց տվեց կողքի փոքրիկ աթոռը, հարցրեց բալաջա սարդարի առողջությունը, ապա բոյուք սարդարի առողջությունը հարցրեց, ասաց՝ բոյուք սարդարը լավ սարդար է, թող ալլահը նրան երկար կյանք տա։
Ըստ կարգի, ազիզ ղոնաղին հյուրասիրեցին շիրին չայով, հետո բազմազան կերակուրներ բերեցին՝ խորոված ու փլով, հորթի տապակած ու խաշած միս, սալ-սալ մածուն... Իբրահիմ խանը նրբանկատ է, չի մոռացել գդալներն ու պատառաքաղները։ Բայց դա միայն հյուրերի համար է, մնացածները պարտավոր են ամեն ինչ ուտել ձեռքով։

- Ուռուսը մեր բարեկամն է,- ասաց խանը,- չլիներ ուռուսը, Աբաս Միրզան երևի վաղուց էր հարձակվել Ղարաբաղի վրա։ Միրզան վախենում է, ուռուսը ուժեղ թոփեր ունի,- ու հարցրեց.- Ինգլիզը Աբասին թոփե՞ր է տվել։
- Չգիտեմ,- պատասխանեց մայորը և մտքում ասաց. «Սա ինձ հարցաքննում է, խոսք է ուզում դուրս քաշել» և ինքն էլ իր հերթին հարց տվեց խանին.- Իսկ դուք որտեղի՞ց գիտեք, որ ինգլիզը թոփեր է տվել Աբաս Միրզային։
- Խոսում են, կարող է սուտ է,- խանը շարժեց ուսերը։- Ուռուսը շա՞տ սարդարներ ունի։
- Շատ սարդարներ, խան։
- Ո՞վ է սարդարների սարդարը։
- Մեր հայր թագավորը։

- Էդ լավ է, շատ լավ է,- խանը գլխով արեց,- թող ալլահը երկար կյանք տա հայր թագավորին։ Անուշ արեք, անուշ արեք,- խանը մի մեծ կտոր միս վերցրեց,- դուք մեր ազիզ հյուրն եք։ Ես բոյուք սարդարին շատ եմ հարգում։ Բոյուք սարդարը գյուրջո՞ւ է։
- Այո,- գլխով արեց մայորը,- գյուրջու, գրուզին։
- Աֆարիմ,- խանն աշխուժացավ,- թագավոր Իսքանդարը, թող ալլահը նրան երկար կյանք տա, գյուրջու սարդար ունի։ Թագավոր Իսքանդարը իր թագավորության տակ գտնվող բոլոր միլլաթներին լավ աչքով է նայում։ Էրմանի սարդար էլ ունի՞։
- Ունի,- մայորը ժպտաց,- քսան էրմանի սարդար ունի։

- Յախշի, յախշի,- սա արդեն Հովհաննես Աթաբեկյանի համար է,- էրմանին մեր քիրվան է։
Դմիտրի Տիխոնովիչը շեղակի նայեց խանին ու հարցրեց.
- Խան, դուք էլ եք հայերին լավ աչքով նայո՞ւմ։
- Հալբաթ, հալբաթ,- գլխով արեց խանը,- մելիքները միշտ էլ ինձանից գոհ են։ Ես բոլորին մի աչքով եմ նայում։
- Խորոշո,- մայորը ժպտաց,- ես ձեզ հավատում եմ, խան։ Մի քանի օր առաջ մարդիկ եկան ինձ մոտ բողոքի. ձեր ասկյարները հարձակվել են հնձվորների վրա, ծեծել և երկու ձի գողացել։
- Վալլա՜հ, չգիտեի,- խանը չարացած նայեց ասկերբաշուն,- ես քո աչքերը կհանեմ, քյոփօղլու։ Ես ֆարման ունեմ՝ իմ հպատակության տակ գտնվող էրմանիների մազին չդիպչել։

- Խան, եթե վաղը ձիերը չհանձնվեն իրենց տերերին, այդ ձիագող ասկերբաշուն կգնդակահարեմ,- ասաց մայորն ու դարձավ Հովհաննես յուզբաշուն.- Յուզբաշի, այդպես էլ թարգմանիր։
Խանը չէր սպասում դրան, ցնցվեց։
- Բարեկամը բարեկամին չի խաբում, բարեկամը բարեկամից չի գողանում։ Ձեր խանությունում գողերը միշտ մնում են անպատիժ։
Խանը որոշեց խուսափել անհաճելի զրույցից, հրավիրեց սազանդարներին։
Սազանդարները եկան, խանանդա Գարան բալաջա սարդարի պատվին շիքյաստ ասաց, բալաջա սարդարը գլխով արեց.
- Յակշի, չոկ յակշի։

Հարճերի պարը բալաջա սարդարն ընդունեց ժպիտով, և երբ ամենասիրուն և ամենաերես առած Լեյլան գյուրզա օձի պես գալարվեց, մեղրանուշ ժպտաց, շորորվելով մոտեցավ բալաջա սարդարին, վերջինս գրպանից հանեց մի ոսկի, խոթեց նրա բուռը։
- Յակշի, չոկ սագոլ։
Լեյլան էլի շորորաց, ծալվեց, գալարվեց, հովի պես թեթև սահեց, մոտեցավ, նստեց բալաջա սարդարի ծնկներին, կուրծքը ծփաց, բայց դեմքի ժպիտը, աչքերը սառն էին, անտարբեր, նա պարզապես իր դերն էր խաղում, որովհետև դրա համար խանը նրան կերակրում է, հագցնում է, ստիպում է հանձնվել իր սիրած կամ չսիրած մարդուն։ Նա մի ժամանակ Ղասում բեկի սիրուհին էր։ Մեհթի խանը խլեց նրան Ղասում բեկից, ուզում էր խառնել իր հարեմի կանանց, խանը չթողեց։ Լեյլան նաև խանի սիրուհին էր։

Մայորը նրան շատ քաղաքավարի իջեցրեց իր ծնկներից։ Դա այնքան էլ դուր չեկավ խանին, ինչ որ բան ասաց յուզբաշուն, յուզբաշին գլխով արեց ու թարգմանեց.
- Իբրահիմ խան, մայոր Լիսանևիչը լիազորված է նորին մեծության գեներալ իշխան Ցիցիանովի անունից հայտարարելու, որ այսօրվանից խանը պարտավոր է արձակել իր ասկյարներին և զենքերը հանձնել ռուսական կայազորին։ Այդ զենքերը կընդունի Վանի յուզբաշին։
Տիրեց լռություն։ Քրտինքը վրա տվեց խանին։
- Խանությունն առանց ասկյարի՞,- խանը մռնչաց,- դա չլսված բան է, բալաջա սարդար։ Դա անարդարություն է։

Մայոր Լիսանևիչը պատասխանեց.
- Խան, ինձ կոչեցեք ոչ թե բալաջա սարդար, այլ ինչպես մեզ մոտ ընդունված է՝ ձերդ գերազանցություն կամ պարզապես՝ էֆենդի մայոր։ Պահանջում եմ իմ կոչումը ոչ բարձրացնել, ոչ էլ իջեցնել։ Մենք դրա համար ունենք գլխավոր հրամանատար։
- Բայց խանությունն առանց ասկյարների,- խանը գլուխն օրորեց,- դա ճիշտ չի, ալլահը վկա, ճիշտ չի, անարդար է։
- Արդարությունից չխոսենք, խան։ Արդարն ա՞յն է, որ ձեր ասկյարները մեր փառապանծ զինվորների տեսքով չուչելներ են սարքել և դրանց վրա զինավարժություն անցկացրել։ Մենք ձեզ կտրամադրենք տասնհինգ եգեր։ Ավելին տալ չեմ կարող։

- Ռուս սալդաթն ինձ կհասկանա՞։
- Կհասկանա, խան։
- Վալլա՜հ, ոնց որ դուք մեզ զինաթափում եք։
- Խանը ճիշտ է նկատել, զինաթափում ենք։
- Ես նամակ կգրեմ ձեր բաշ սարդարին։
- Նամակ կարող եք գրել, բայց հրամանն այսօրվանից ուժի մեջ է։ Եթե դուք չզինաթափեք ու չցրեք ձեր ասկյարներին, այդ բանը մենք կանենք։
- Այդ դեպքում ես պահանջում եմ, որ հայ ասկյարները նույնպես հանձնեն իրենց զենքերը։
- Խան, հայ զինվորները ենթարկվում են ռուսական բանակի հրամանատարությանը։
- Բայց դա խանական իրավունքների սահմանափակում է,- բողոքեց խանը։

- Մեր երկիրն առայԺմ մի թագավոր ունի և երկրորդի կարիքը մինչև հիմա չի զգացվել։ Դուք հավատարմության երդում եք տվել։ Հիշեցնում եմ, հրամանը չկատարելու դեպքում մեղավորները խիստ կպատժվեն։ Բանտը նույնպես անցնում է ռուսական կայազորի հսկողության տակ։
- Դա ճիշտ չէ, ձերդ գերազանցություն։
- Մենք կունենանք նաև մեր բերդապետը։
- Ես թուղթ կգրեմ բոյուք սարդարին։
- Դուք այդ մասին արդեն ասել եք,- մայորն ավելի մեծ հարվածը պահել էր վերջում.- Իբրահիմ խան, Փիր Ղուլի խանին ուղղված ձեր նամակը մոտս է,- նա գրպանից հանեց խանի կնիքով նամակը.- Զգուշացնում եմ, եթե մի անգամ էլ հանդգնեք դիմելու նման ստոր քայլի, ձեռքս չի դողա։ Ոչ մի հարց։ Կատարեցեք հրամանը։ Սագոլ։


14.

Մեհթի խանը մտահոգ է։
Իբրահիմ խանը ռուսներին վճարել է չորս հազար թուման։ Դեռ այդքան էլ պիտի վճարի։ Հավատարմության համար։ Հավատարմությունը ոսկով են ստուգում։ Ոսկին երկնքից չի թափվում։
Վեզիրներն անհաշտ են։ Սև վեզիրը նորից իր սև գործն է տեսնում։ Դրան պիտի վերացնել։
Հարեմում կանայք իրար գզում են։ Լավ հագնվել, լավ ուտել են ուզում։ Գողանում են մեկը մյուսի մատանին, ականջօղերը, մանյակները, վզնոցները, թաշկինակները, կոշիկները... Երեկ նրանք ծեծեցին ներքինի Մամեդին։ Գլուխը պարկ են հագցրել, դուռը ետևից փակել ու դնքսել։ Չլիներ ասկերբաշի Սամանդարը՝ կսպանեին։ Ասկերբաշի Սամանդարն ի՞նչ գործ ունի հարեմում։ Նա հիմա ասկերբաշի չէ, պատրաստվում է մեծ վեզիրի տեղը բռնել։

- Խան, ասկերբաշի Սամանդարն ի՞նչ գործ ունի հարեմում։
Իբրահիմ խանը չի սիրում, որ միջամտում են իր գործերին։
- Նստիր, Մեհթի խան,- նա որդուն ցույց տվեց կողքի փոքրիկ թախտը, հենց իր թախտը, որի վրա միշտ նստում է Մեհթի խանը։- Մեհթի խան։ Նազիլեի մասին ճի՞շտ են խոսում։
- Ստում են,- ստեց Մեհթի խանը.- Դա շեյխի չարախոսությունն է։
Խանական պալատում բոլորն իրար խաբում են։ Դռնապահը խաբում է պահակապետին, պահակապետը՝ սենեկապետին, սենեկապետը՝ բոյուք վեզիրին, բոյուք վեզիրը՝ խանին։ Դա ընդունված կարգ է։ Փանահ խանի ժամանակ էլ այդպես էր։ Եթե ամենահետին ջորեպանը կամ չոբանը բուռը ոսկի է խոթում, դառնում է բեկ։
- Ասկերբաշի Սամանդարին ես եմ ուղարկել,- ասաց խանը։

Մեհթի խանը հասկացավ։ Խանը Սամանդարի ետևից ուղարկել է նաև իր հատուկ խաբարդարը ու պատվիրել. «Տես ասկերբաշին կանանց որի հետ է չանա թակում»։
- Հոգնել եմ,- խանը լայն հորանջեց.- Գործերը լավ չեն, Մեհթի խան։ Այդ դալի մայորը, մելիք Ջումշուդը, Վանի յուզբաշին...
Խանը անձնատուր է լինում։
Խանը հանձնվում է։
Ո՞ւմ։
Ռուսների՞ն, թե՞ պարսիկներին։ Գուցե թուրքերի՞ն։


15.

Ռուսների՞ն, պարսիկներին, թե՞ թուրքերին։
Իբրահիմ խանը նման է այն պոռնիկ կնոջը, որ միանգամից երեք սիրեկան է պահում, երեքի հետ առանձին-առանձին տեսակցում, հավատարմության երդում տալիս ու երեքին էլ հավասարապես խաբում։
Դեռ 1783 թվականին, երբ Ռուսաստանի ու Վրաստանի միջև կնքվեց Գեորգևյան դաշնագիրը, Շուշիի տիրակալն իսկույն պատվիրակություն ուղարկեց ռուսական հրամանատարության մոտ՝ հայտնելով իր հպատակությունը։ Չորս տարի անց, 1787 թվականին խանը դիմեց Օսմանյան սուլթանին՝ հպատակության երդում տվեց նրան, հետո օգնություն խնդրեց՝ օսմանյան պետությանը ենթարկելու Նախիջևանի ու Գանձակի խանությունները։ Նա խաբեց նաև վրացական Հերակլ թագավորին, նրա օգնությամբ գրավեց Գանձակը և լեռնականներին հրահրեց իր դաշնակցի դեմ։

Հին պատմությունը կարծես նորից կրկնվեց։
Մեհթի խանն առայժմ ռուսահպատակ է։
Մյուս որդին, Սաֆար Ղուլի աղան՝ պարսկահպատակ։
Եղբոր որդին, Սալիհ բեկը՝ թուրքահպատակ։

Երեք ժառանգորդներն էլ անհամբեր սպասում են, թե երբ կմեռնի խանը։ Իսկ խանը դեռ մեռնելու միտք չունի։ Իր իշխանության օրոք Ռուսաստանը քանի՜ թագավոր է թաղել։
Կայսրուհի Ելիզավետային փոխարինելու եկավ անճարակ Պյոտր երրորդը։ Խորամանկ Եկատերինան սպանել տվեց իր տխմար ամուսնուն և իրեն հռչակեց Եկատերինա երկրորդ։ Եկատերինայի մահից հետո գահը գրավեց կասկածամիտ ու վախկոտ Պավել Առաջինը։

Պավելի սպանության մանրամասնությունները խանը լսել է Հերակլ թագավորից։ Նրան խեղդել են իշխաններ Յաշվիլը, Տատարինովը, Սկարյատինն ու Բեննինգսենը։ Իսկ վերջինս վախեցել է, թե թագավորը կարող համոզել, որ իրեն չսպանեն, թրի կոթով խփել է նրա գլխին ու ասել. «Երբ ուզում են ձվածեղ անել, հարկավոր է նախ ջարդել ձվերը...»։ Մարիա Ֆեոդորովնային՝ հանգուցյալ թագավորի կնոջը, որ ուզում էր Եկատերինա Երկրորդ խաղալ, գահից ետ շպրտեցին։ Գահին նստեց փառատենչ, շողոքորթ, պճնամոլ Ալեքսանդր Առաջինը։
Իսկ ո՞վ կլինի իր՝ Ղարաբաղի տիրակալի հետնորդը։
Իբրահիմ խանը նախընտրել է Մեհթի խանին։ Հայ, վրացի, քուրդ, լեզգի կանանցից ծնվածները հաշվի մեջ չեն։ Մեհթի խանը հորից շատ բան է ժառանգել։ Նա գիտե խաբել։ Զուսպ է, ագահ, ժլատ։ Մի թուլություն ունի՝ մոտ է խմիչքին։ Բան չկա, առածն ասում է՝ գեղեցկուհին անթերի չի լինում։

Խանը վաղուց է մոռացել իր թոռների ու ծոռների թիվը։ Մի քանիսին դեմքով գիտի միայն։ Այդ խառնամբոխը ուզում է լավ ուտել, լավ հագնվել, բայց՝ չաշխատել։ Տոն օրերին գալիս են Արևափայլի շողերի տակ ջերմանալու և աշխատում են պալատից անպայման որևէ թանկարժեք բան թռցնել։ Գողությունը հանցանք չէ։ Թեկուզև Արևափայլից։ Արևափայլն այդքան հարստությունն ի՞նչ պիտի անի, հո իր հետ գերեզման չի տանելու։ Ուրիշներից թալանածն են գողանում։ Գողանում են ազնվորեն, առանց երկմտանքի։ Թող սովորեն, մտքում ասում է խանը։ Մի անգամ Մեհթի խանը հաշվեց 300-ից ավելի թոռների ու ծոռների, ուսերը վեր քաշեց. «Գլուխս կտամ,- ասաց,- եթե սրանց կեսը որևէ արյունակցական կապ ունենա խանի տոհմի հետ»։ Մեհթի խանը դռնապահին կարգադրեց՝ բոլորին ոտից գլուխ ստուգել և բաց թողնել։ Կանայք վայնասուն բարձրացրին՝ խանն իր հարազատներին անպատվում է, էլ մեր ոտը էս պալատի շեմին չենք դնի։
Մեհթի խանի ուզածն այդ էր։

Շուշին նեղ է, շատ է նեղ խանի թոռների ու ծոռների համար։ Թող ցրվեն Ղարաբաղով մեկ, տարածվեն, ստեղծեն իրենց բեկությունները։ Թող իրենց համար շեներ կառուցեն, շեները շենացնեն, խլեն հայերի հողերը, տիրանան նրանց գյուղերին։ Թող կանաչ դաշտերում վրաններ խփեն, խանից բեկի կոչումներ ստանան, քշեն ոչխարի հոտը։ Ղարաբաղին պիտի տիրել ոչխարների հոտով։
Մեհթի խանը գրեթե կապկում է Աբաս Միրզային, մոռանալով, որ իրենց միջև շատ մեծ տարբերություն կա։ Մի անգամ Ղասում բեկը կատակով ասաց նրան. «Մեհթի խան, չնայած կատուն իրեն համարում է վագրի ցեղակից, բայց էլի մնում է կատու, որովհետև ալլահը նրան ստեղծել է միայն նրա համար, որ մուկ բռնի»։


16.

Մայոր Լիսանևիչը չի սիրում գեներալ Ցիցիանովին։
Իշխանը չափազանց մեծամիտ է, դաժան, կոպիտ, վրիժառու։ Իր ենթականերին չի հավատում և չի վստահում։ Իրեն համարում է մեծ զորավար և հաճախ է հիշեցնում, որ ինքը թագավորական տոհմից է սերված։ Մի անգամ, ճաշկերույթի ժամանակ նա ասաց. «Պարոնայք, իսկ դուք գիտե՞ք, որ պարսիկ մայրերն իրենց երեխաներին վախեցնում են իմ անունով»։ Գնդապետ Կարյագինը կատակով պատասխանեց. «Ձերդ պայծառափայլություն, իսկ դա ի՞նչ հպարտանալու բան է»։
Եկատերինա թագուհու ժամանակ իշխան Ցիցիանովը եղել է Պոտյոմկինի և Ռումյանցևի հավատարիմ զինակիցը։ Հիմա էլ ցարի հավատարիմ մարդն է ու գործակալը։ Նա միապետին գրած մի նամակում Կովկասի լեռնականներին անվանում է անասուններ։ Անցած աշնանը իշխանն իր ապստամբ հայրենակիցներին այսպիսի մի վայրագ գրություն է ուղարկել. «Դուք հավանաբար, կարծում եք, թե ես վրացի եմ։ Ես ծնվել եմ Ռուսաստանում, այնտեղ մեծացել և հոգիս ռուս է. դուք կարժանանաք իմ գալստյանը, և այն ժամանակ ես ոչ միայն ձեր տները կվառեմ, այլև ձեզ կվառեմ, ձեր երեխաների ու կանանց փորոտիքները կթափեմ»։

Վրացիները նզովում են Ցիցիանովին։
Հայերը նրան անվանում են վանք թալանող գեներալ։
Երևանյան արշավանքի ժամանակ Ցիցիանովը կողոպտել է հայ գյուղացիներին, թալանել Էջմիածնի վանքը և իր գողությունն արդարացրել այսպես՝ այդ գանձերը կարող են ընկնել պարսիկների ձեռքը։
Մայոր Կոտլյարևսկին ատում է իշխանին։
Գանձակի բերդի առումից հետո, նա արհամարհանքով նայել է մայորին ու նետել. «Մայոր, արդյոք չե՞ք պատրաստվում ձեր կուրծքը զարդարելու շքանշաններով»։ Մայոր Կոտլյարևսկին անվրդով պատասխանել է. «Ձերդ գերազանցություն (և ոչ թե ձերդ պայծառափայլություն), բոլորովին էլ չի երևում, որ դուք թագավորական տոհմից եք սերվել»։

- Հիմա հերթը իմն է,- մայորը քթի տակ ժպտաց։
Գեներալը շատ խիստ նամակ է գրել մայորին. «Մայոր, վերջին ժամանակներս չեք կատարում իմ հրամանները։ Ի՞նչ իրավունքով եք մելիք Ջումշուդ Շահնազարյանին ձեզ մոտ ծառայության վերցրել։ Ես դրա համար կարող եմ ձեզ խիստ պատժել»։
Մայորը Ցիցիանովի նամակի մասին ոչինչ չասաց մելիք Ջումշուդին։ Նա հիշեց Իբրահիմ խանի գդակի շափյուղը, հարցրեց.
- Մելիք, խանի գդակը քանի՞ թուման արժե։
- Խանի գդակը Ֆաթհ Ալի շահի թագի կողքին զիբիլ է,- ասաց մելիք Ջումշուդը։- Մենք մի առակախոս ունեինք, ձերդ գերազանցություն, անունը Պողոս էր, բայց Պըլը-Պուղի էինք կոչում։ Մի անգամ հայրս Պըլը-Պուղուն հարցրեց՝ Պուղի, կուզեի՞ր պարսից շահի թախտին նստել։ Շատ լավ կլինի, ասաց Պուղին, գոնե մի օրով շահ լինեի։ Հայրս թե՝ որ մի օրով շահ դառնաս, ի՞նչ պիտի անես։ Պըլը-Պուղին թե՝ ի՞նչ պիտի անեմ, շահի թագը կգողանամ ու կփախչեմ Ղարաբաղ։

- Լավ է,- ծիծաղեց Լիսանևիչը։ - Կենդանի՞ է այդ Պողոսը։
- Չէ։ Հորս հարյուր ոսկի պարտք ուներ։ Իր կյանքի վերջին օրերն էր ապրում, հայրս գնաց տեսության և կատակով հարցրեց՝ Պողոս, գիտես, չէ՞, դու ինձ հարյուր ոսկի պարտք ես։ Պողոսը գլխով արեց՝ մելիքն ապրած կենա, կարծում ես, թե ես իմ պարտքը մոռացե՞լ եմ։ Մի վախենա, կվերադարձնեմ։ Ախր ե՞րբ կվերադարձնես, ասաց հայրս։ Պողոսը պատասխանեց. «Այ մելիք, ի՞նչ ես զահլես տանում, ես պարտքս չեմ ուրանում, ճանապարհի վրա եմ, կգաս էն աշխարհը, հարյուր ոսկիդ քեզ կտամ»։
Դա էլ դուր եկավ մայոր Լիսանևիչին։
- Ղարաբաղցիները սրամիտ ժողովուրդ են,- ասաց,- անցած օրը Ղասում բեկին հարցրի՝ դու հիմա հա՞յ ես, թե՞ մուսուլման, կրծքիդ խաչ ես կրում, բայց թլպատված ես։ Ուսերը վեր քաշեց ու ասաց. «Ձերդ գերազանցություն, այստեղ անհասկանալի բան չկա. երբ գնամ էն աշխարհը, թե որ Փեղամբարը հանդիպեց՝ շալվարս կհանեմ, իսկ եթե Հիսուս Քրիստոսը հանդիպի՝ դոշիս խաչը ցույց կտամ»։


17.

Շուշիում ասում են՝ սարը սարին չի հանդիպում, մարդը մարդուն հանդիպում է Միրզա Սաֆարի չայխանայում։
Այստեղ թեյելու են գալիս հայեր, թուրքեր, քրդեր, պարսիկներ, լեզգիներ, եզդիներ, զանազան ձիագողեր ու վաշխառուներ, քարվանբաշիներ ու ավազակներ, պորտաբույծներ ու ջորեպաններ... Խմում են դանդաղ ու ծուլորեն, փոքրիկ կումերով։
Միրզա Սաֆարի չայխանայում յուրաքանչյուր այցելու ունի իր տեղը։ Գետնին փռված են կարպետներ ու զանազան լաթեր։ Ջորեպանն իրավունք չունի նստելու քարվանբաշիի կողքին։ Բեկերն ունեն իրենց առանձին օթախը, որ կոչվում է բեկխանա։ Գետնին փռված են փափուկ գորգեր և կողք-կողքի շարված օթոցներ ու փոքրիկ դոշակներ։ Թեյախմությունը, ինչպես Պարսկաստանում, Շուշիում նույնպես նման է սուրբ արարողության։ Միրզա Սաֆարը լավ վաստակում, բայց միշտ դժգոհ է. «Վնասը շատ է,- ասում է,- խանին հարկ եմ տալիս, շեյխին հարկ եմ տալիս, թեյը թանկացել է, շաքարի գինը ոսկու գին է։ Վալլահ, էս չայխանան տունս քանդեց»։

Հովհաննես յուզբաշին, ինչպես պայմանավորվել էին, Ղասում բեկին հանդիպեց Միրզա Սաֆարի չայխանայում։ Նա նստել էր ծալպատակ, առջևում՝ մի թեյնիկ, երկու գավաթ։ Մենակ էր և ինչպես միշտ՝ ուրախ։ Ղասում բեկը երբեք չի տխրում։ Իսկ եթե տխուր էլ է լինում, ցույց չի տալիս, առակներ է պատմում, կատակում ու ծիծաղում։
- Սաֆար,- Ղասում բեկը շրխկացրեց մատները և նույն պահին ներս վազեց Միրզա Սաֆարը։ - Սաֆար, մեզ համար գինի բեր։
- Թեյից հետո գինի՞,- Հովհաննես Աթաբեկյանը ցույց տվեց թեյնիկը,- դա ինչպե՞ս հասկանալ, Ղասում բեկ։
- Ես որպես մահմեդական՝ թեյ եմ խմում, իսկ որպես քրիստոնյա՝ գինուց չեմ հրաժարվում,- ծիծաղեց բարձր ու լիաթոք.

Շատ է տխուր, երբ որ գինու փարչը չկա,
Կողքիս նստած սև աչերով հարճը չկա,
Ես այս գինին ինչպե՞ս խմեմ, ասա, ազիզ,
Երբ մեզ օրհնող Քրիստոսի աջը չկա։

- Դո՞ւ ես հորինել,- հարցրեց Հովհաննեսը։
- Բա էլ ո՞վ։ Առաջներում ավելի լավ բաներ էի հորինում։ Իբրահիմ խանը մի օր կանչեց, թե՝ արի ծառայիր իմ պալատում, չգնացի։

Միրզա Սաֆարը մի փոքրիկ կուլա և խորոված դրեց նրանց առջև։ Ղասում բեկը լցրեց գավաթները։
- Խմենք, Վանի ախպեր, գինին սելավի պես մի բան է, իր ճանապարհից ամեն տեսակի կեղտ-մեղտ քշում, տանում է։ Մեր կենացը,- խմեց, թևքով սրբեց բեղերը,- լավ գինի է։ Ես էլ եմ Օմար Խայամի նման կտակ արել՝ որ մեռնեմ, ինձ գինով լողացրեք և թաղեցեք գինու կարասի մեջ։
- Բայց մինչև մեռնելը դեռ պիտի ապրել։
- Հա, էդ մեկը ճիշտ է, պիտի ապրել։
- Նոր լուրեր կա՞ն։
- Կան,- Ղասում բեկը լցրեց բաժակները,- ասկերբաշի Սամանդարը երեք ղոնաղ ունի։ Փիր Ղուլի խանն է ուղարկել։ Դու չգնաս, քո տղաներից կուղարկես։ Գիշերը։ Դու խաբար չես, մենք էստեղ մեզ համար քեֆ ենք անում։

- Ի՞նչ նպատակով է Փիր Ղուլին դրանց ուղարկել։
- Իհարկե՝ ոչ խնամախոսության։ Ռուս մայորը որ մի լավ դրանց կողերը ջարդի, ամեն ինչ կասեն։ Հա, շեյխը չկա, հոգին թռել է ալլահի մոտ։
- Ո՞վ է սպանել։
- Խանը մեղքը կդնի Սև վեզիրի վրա, մոլլաները Սև վեզիրին շանսատակ կանեն։ Խմիր, գինի խմիր, յուզբաշի։ Երազ եմ տեսել, Իբրահիմ խանը կարմիր է հագել։ Կմեռնի։ Չէ, նա մեռնող պտուղ չի, մելիք Ջումշուդը դրա գլուխը կկտրի։
- Ուզում ես ասել՝ կփախչի պարսիկների մո՞տ։
- Հիմա չի փախչի։ Փիր Ղուլի խանը ատամ ունի դրա վրա։ Աբաս Միրզայի մոտ կփախչի։ Ես էլ այստեղ չեմ մնա։

- Քեզ ի՞նչ է եղել։
- Ինձ ոչինչ էլ չի եղել։ Կգնամ Շոշում տուն կկառուցեմ ու կապրեմ էնտեղ։ Զզվել եմ էս սարսաղ խաներից ու բեկերից։
- Կինդ համաձա՞յն է։
- Կնոջն ո՞վ է հարցնում։ Լակոտներս էդպես են ուզում։ Ասում են՝ մենք հայեր ենք... Յուզբաշի, մեր վերջն ի՞նչ կլինի։
- Ավելի վատ չի լինելու...